च्यारी, चंद्रकांत-छ शब्द वा असलेच तरेचे हेर शब्द रुढ जाल्यात. इंग्लीश भाशेतल्या 'टी' ह्या शब्दाचो उगम चीनांतल्या अॅमॉय प्रांतांतले बोली भाशेतल्या 'ट' ह्या शब्दांत आसा. सुमार अठराव्या शेंकडयाच्या मध्याक 'टे' ह्या शब्दाचो उच्चार फ्रेंच 'ते' अानी इंग्लीश 'टी' असो जालो. 'च्या' चो उगम चीन देशांत जालो. ते उपरांत सव्या ते आठव्या शेंकडयांत बौध्द भिक्षुकांनी जपानांत 'च्या' चो प्रसार केलो. तेउपरांत ल्हव ल्हव मध्य आशिया, तशेच युरोप देशांत 'च्या' चो प्रसार जालो. भारतांत १७७८ त, ब्रिटीश लोकांनी ‘च्या' ची लागवड करपाक सुखात जाली. सगळ्यांत पयली आसाम राज्यांत 'च्या'ची लागवड सुरु केली. उपरांत तिची प्रसार तमिळनाडू, केरळ ह्या राज्यांत जाली. संवसारांतल्या वट्ट २६ देशांत ‘च्या'ची लागवड जाता. तातूंतले मोटया प्रमाणांत ‘च्या' . ची लावगड करपी देश म्हळ्यारः चीन, जपान, बांगलादेश, भारत, ब्राझिल, अर्जेटिना आनी रशिया. भारतांत ह्या पिकाची लागवड आसाम, बंगाल, तमिळनाडू आनी केरळ ह्या राज्यांत मोट्या प्रमाणांत जाता. भारतांत वट्ट ३,५६,५१६ (१९७१) हॅक्टर क्षेत्रांत 'च्या'ची लागवड आसा. गॉयचे हवामान 'च्या' चे लागवडीखातीर अनुकूल नाशिल्ल्यान गोंयांत 'च्या' ची लागवड करीनात. ‘च्या' चे कांय प्रकार आसात ते अशेः चिनी, आसामी, मणिपुरी. पूण ह्या प्रकारांची शुध्द बियां मेळप कठीण आसता. ह्या पिकाक वसूयभर आर्द्र आनी उबदार हवामान मानवता. २०" से. ते ३२ से. तापमान आनी नेटान व्हॉवपी सुकें वारे ह्या पिकाक बरें मानवता. ‘च्या' च्या पिकाक खोल, बच्या निचन्याची आनी आमसाणीची (ph- ५.२, ५.६) जमीन करतात. 'च्या' ची रॉपां तयार करपाखातीर, गादीवाफ्याचेर १० सेंनीं. अंतराचेर, २ सेंमी. खोल बेियो पेरतात. देड ते दोन वसनिी रॉपांची पुनलागण करतात. रॉप लावच्यापयली जमीन निवळ करून घेवन सादारण १.५×१.५ मी. अंतराचेर हीं रॉपा लायतात. एका हेक्टराक ५,००० ते ५,५०० रोंपां बसतात. रॉप लावपाखातीर ७०x७०x७० सेंमी. लांब, रुंद आनी खोल फोणकुलां मारतात. ह्या फोणकुलांनी पांच किग्रॅ. कंपोस्ट जावं शेणखत घालून जून.म्हयन्यांत रॉपां लायतात. ‘च्या' च्या पिकाक नडणेपसून बरोच त्रास जाता. देखून, ही नडणी वेळच्यावेळार काडची पडटा.
- च्या' च्या पिकाक नत्र साच्याची गरज आसता. हें नत्र सारें अमोनियम सल्फेटच्या रुपान दितात. ह्या साच्याक लागून जमनीची आमसाण वाडटा. दोन ते तीन वसर्गच्या रॉपयांक हेक्टरी २५ केिग्ने. नत्र दितात तर चार वसाँच्या अानी ताच्यावयले पॅिरायेच्या रॉपयांक हेक्टरी ५० किग्रॅ. नत्र fदेतात. हाचे परस चड नत्र सारे दिल्यार 'च्या' च्या पांवडयाचेर वायट परेिणाम जावं येता. झाडाक अदीक प्रमाणांत खांदयो
रॉपयो सुमार तीन वसांच्यो जातकच पानां खुटपाक सुरवात करतात. खुटप करतना चड करून कोमरेवांगडा सकयली दोन ते तीन पानां खुटतात. पानांचें खुटप ७-१० दिसांच्या अंतरान करतात. 'च्या' चे सरासरी हेक्टरी उत्पन्न १,७०० ते १,८०० किग्रॅ. इतलें मेळटT. 'च्या' ची वनस्पत सादारण ४० वसर्ग बरे उत्पन्न दिता. ते म्हळ्यार कांय कडेन १५० वसर्ग पेिरायेचीं झाडां लेगीत बरे उत्पन्न दिलना जाता तितल्या बेगीन कारखान्यांत व्हरतात. कारखान्यांनी ह्या पानांचेर वेगवेगवळ्यो प्रक्रिया करून जायत्या प्रकारची 'च्या' तयार करतात. तातूंतले कांय म्हत्वाचे प्रकार अशेः काळी च्या, पाचवी च्या, उलॉग च्या, लेप्टेट च्या, इन्स्टन्ट (instant) च्या, वासाची च्या. भारतांतल्या चडशा कारखान्यांनी 'काळी च्यT' तयार करतात. भारतांत पाचवी च्या अानी इन्स्टन्ट च्या चें थोड़या प्रमाणांत उत्पादन जाता. - ԶԱ:): ठकोंकणी विश्वकोश : १ ‘च्या' च्या पिकाक किडी-रोगापसून बयाच प्रमाणांत त्रास जाता. करपो आनी पानां कुसप हे ह्या पेिकाक जावपी दोन म्हत्वाचे रोग जावन आसात. ‘करपो' रोगाची लागण जातकच, पयली पानांचेर गुलाबी तिबे दिसतात. उपरांत हे तिबे काळे जातात आनी पानाक बुराक पडटात. पानां कुसपी रोगाची लागण जातकच वनस्पतीचीं पानां कुसतात. ह्या दोनूय रोगांचेर नियंत्रण दवरपाक १% बोर्दो मिश्रण ह्या वखदाचो फवारो मारतात. किडोंतले ‘टो मौस्कोटी' हे किड़ोचो 'च्या' च्या पिकाक बरोच त्रास जाता. हे केिडीची लागण जायत जाल्यार ०.०५ टके येन्डोसल्फान ह्या वखदाचो फवारो मारतात. उपेगः ‘च्या' हें कुडीखातीर हितकारक आनी उत्साहवर्धक पेय जावन आसा, थोडया प्रमाणांत 'च्या' पेिल्यार थकवी कभी जाता. 'च्या' पियेतकच मुर्तृक साफ जाता, आंतकडयो बरे तरन काम करतात. चड प्रमाणांत च्या घेत जाल्यार तातूंतल्या टॅनेिन पदार्थाक लागून, अपचन जाता. 'च्या' हें संवसारांतलें सगळ्यांत लोकप्रिय पेय जावन आसा. दिसपट्टधा आहारांत आनी आदरातिथ्यांत 'च्या' क म्हत्वाची सुवात सुमार १२९.४ कोटी किग्रॅ. 'च्या' चे उत्पादन जाता. १९८६ वसाँ भारतांत ५३५.६९ दशलक्ष किंग्रॅ. 'च्या' चे उत्पादन जालें. १९८६-८७ वसा, भारतांतल्यान २०३७ लाख किग्रॅ. 'च्या' ची (६१९.२३ कोटी रुपया मोल) निर्यात जाली. रशिया, इंग्लंड, ईजिप्त, इराण, इराक हे देश भारताची 'च्या' व्हड प्रमाणांत आयात करतात. 'च्या' वेपाराची उदरगत घडोवन हाडपाच्या हेतान 'च्या' कायदो (१९५३) हाचेवरवीं १९५४ वसर्ग 'भारतीय च्या मंडळ' (Indian Tea Board) घडयलें. - वेिश्वाम गांवकार च्यारी, चंद्रकांत सावळोः (जल्म: ऑक्टोबर १९३२, करमणे-सांगें). वांगडी आशिल्लो. उपरांत तो 'गॉय सुटके सैन्य' (Goa Liberation Army) भूयगत कार्यकत्र्याची रावपाची-जेवपाची वेवस्था करप, तांच्या कार्याक तेको दिवप असली काम तो करतालो, पोर्तुगेज सैन्याक घेवन काल्यांसावन कुळ्यां वतना रेल्वेचेर हल्लो करपांत ताणें वांटो धेतिल्लो नोव्हेंबर १९७६ त ताका धरलो आनी प्रादेशिक लश्करी न्यायालयामुखार (Territonal Military Tribunal) हाडली. तेन्ना ताका अठरा म्हयने बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. भारत सरकारन ताम्रपन्न दिवनं तांची भोवमान केली. - कीं. वि. सं. मं. छ: देवनागरी लिपीतलें सातवें आनी 'चं वर्गातलें दुसरें व्यंजन. हाची उच्चार ताळवेंतल्यान जाता. ह्या वर्णाच्यो चार अवस्था आसात, 5 = 5 ඊ ෆි 枣@ 'छ' च्या रुपाचो विकासक्रम पयली अशोकाच्या गिरनार हांगाच्या लेखांत, दुसरी इ.स. पयल्या आनी दुसच्या शेंकडयांतल्या मथुरा हांगाच्या लेखांत आनी तिसरी इ.स.
