कायदो ह्या सारक्यो सुदारणाय प्रचलित जावन उरिल्ल्यो. जातीचो प्रस्न सोडोवंक मात तांका अपेस आयलें.
- - डॉ. बी. एस्. शास्त्री.
गोंयमुक्ती चळवळीचो एतिहास: भारतांतल्या लोकांनी इ.स. १५१० सावन गोंयात पावल दवरल्या उपरांत पोर्तुगेजांक विरोध करूंक सुरवात केल्ली. इ.स. १५८०-८५ ह्या काळांत कुंकळ्ळी, असोळणें, वेळ्ळी, आंबेली ह्या साश्टीच्या शिमवाठारांतल्या लोकांनी आपलीं देवळां, मुर्ती हांची राखण करपाखातीर धर्मछळाक लागून गोंय सोडून वच्चेपयलीं बर्याच गोंयकारांनी पोर्तुगेजांआड खर झूज दिलें. इ.स. १७८७त पिंटोंचे बंड जालें. एकुणिसाव्या शतमानांत सत्तरींतल्या राज्यांचे बंड हे बरेंच म्हत्वाचें आसा. राणे हे सत्तरींतले परंपरागत जमीनदार इ.स. १७८८ त जेन्न सावंतांकडल्यान पोर्तुगेजांनी सत्तरी वाठार घेतलो तेन्ना राणांच्या सगळ्या हक्कांची जतनाय जातली, अशें तांकां पोर्तुगेजांकडल्यान आश्वासन मेळील्लें. पूण हे आश्वासन विसरून पोर्तुगेजांनी थंय आपलो शेक चलोवंक सुरवात केली. इ.स. १८५२ त जाल्ल्या दिपाजी राण्याच्या बंडान पोर्तुगेज सत्तेक बरोच व्हड धपको दिलो. पोर्तुगेजांनी राण्यांच्यो जमनी आपल्या हातांत घेवन थय आपले कायए हाडूंक सुरवात केली. दादल्यांक पॅंट घाल्या बगर आनी बायलांक पोलके घाल्या बगर गांवांनी वा शारांनी भोंवपाक मनाय केली. हांचो परिणाम गरीब लोकांचेर जातालो आनी पोर्तुगेज लोक ह्या कायद्याचो आपल्याक जाय तसो लाव घेताले. दिपाजी राण्यान बंड करून पोर्तुगेजांक आव्हान दिले. ताणें सांखळे वाठारांतलो नाउसचो किल्लो घेवन थंय आपले मुखेल ठाणेम केलें. उपरांत दिवचल, फोंडे, हेमाड्बारशें अनी काणकोण वाठारांनी घुरयो घालूंक सुरवात केली. थंयसावन ताणें पोर्तुगेज सैन्याक धांवडावन घाले. लोकांचे बरेंच फाटबळ रव्याक मेळ्ळें आनी राण्यान कुंबारजुंवें वाठारांत पावल दवरलें. पोर्तुगेज गोव्हेर्नादोरान स्वता सैन्यांचे फुडारपण करून राण्याक धरपाचो यत्न केलो, पूण ताचो पराभव जालो. हे बंड साडेतीन वर्सांमेरेन चल्लें. सरकाराचो खजिनो हें बंड काबार करपाखातीर रितो जालो. इ.स. १८५५ त पोर्तुगेज गव्हर्नादोर औरें हाका राण्यांचें आव्हान पेलनाशें जावन निवृत्त जावचो पडलो. विधीमंडळान सत्त हातांत घेतली आनी राण्यांवांगडा बरेपण जोडपाचे नदरेन ताका मानाचो भेस आनी तरसाद भेटयली. ताच्या नांवामुखार ‘कापितांन’ (कॅप्टन) ही भोवमानाची पदवी लायली.
इ.स. १८७०-७१ त सैन्यांत बरोच बोवाळ जालो. राण्यांचे बंड सोंपतकच पोर्तुगेजांक सैन्याची गरज चड आसा अशें दिसलेंना आनी तांणी सैनीक उणे करूंक सुरवात केली. हे गजालिक लागून सैनिकांनी दोन केप उठाव केले. हे उठाव पोर्तुगालांतल्यान खासा सैनिक हाडून चिड्डून उडयले. इतले मजगती कुश्टोबा राणे (*) हाणें बंड करपाचें थारायलें. ताणें गिरेस्तांक लुटून गरिबांक आनी तांच्या अनुयायांक ती संपत्ती वाटली. निमणें ताका आनी ताचो वांगडी शांबा देसाय हाका इ.स. १८७१ त पोर्तुगेजांनी धरलो. इ.स. १८९५ त पोर्तुगेजांनी सत्तरींतल्या शेतकामत्यांकडल्यान कर घेवंक सुरवात केल्ल्यान दादा राणे (*) हाणें तांचेआड बंड केलें. फ्रांसिस्कु आल्वारीस ह्या पाद्रीन राण्याच्या बंडाक फाटबळ उक्तायलें. तेन्ना ताका बंदखणींत घालो.
दादा राण्यान नाणूस किल्लो बारदेस वाठारांत पावलां मारूंक सुरवात केली. पोर्तुगेजांनी पुराय गोंयात लश्करी कायदो लागू करून बंड काबार करपाची तयारी केली. कापितांन गोमिस द कोश्ता हाच्या फुडारपणाखाल तांणीम राण्याचेर घुरी घाली पूण सत्तरींतल्या दाट रानांनी पोर्तुगेज सैनिकांक राण्यांआड झुजप शक्य जालें ना. शंकराचार्य ह्या हिंदू धर्माच्या फुडाराक मध्यस्त दवरून पोर्तुगेजांनी राण्यांवांगडा शांततायेची कबलात केली. फुडें वाळपय हांगा पोर्तुगेज सैन्याच्या एका कमांडराचो खून जालो. चवकशेंतल्यान दादा राण्यान हो खून घडोवन हाडला अशेज़्म सिध्द जालें आनी दादा राण्याक तिमोर हांगा बंदिवासांत दवरलो.
राण्याचें आनीक एक बंड इ.स.१९१२ त जाले. करांआड दाद मागपी राण्यांचेर पोर्तुगेज अधिकारी शेक गाजोवंक लागले आनी तांच्या प्रस्नांचेर उपाय कडचे बदला तांकां चड त्रास करूंक लागले. तेन्न राणे अनी तांचे सुमार ४०० वांगडी हांणी उठाव केलो. लिस्बन सावन खासा सैन्य अनी शस्त्रां हाडून पोर्तुगेजांनी क्रूरपणान हो उठाव मोडलो आनी राण्यांक आफ्रिकेंत बंदखणींत घाले. इ.स. १९२६ पोर्तुगालांत एकाधिकारशाय आयल्या उपरांत सैनिकांचें एक बंड जालें. सैनिकांच्या पगारांत कपात करपी तेन्नचो गव्हर्नर टिटो मोरायस हाका सत्तेवयल्यान काडून उडोवन कर्नाल आर्थुर सिकैरा हाणें स्वताच्या सरकाराची थापणूक केली. पोर्तुगेज सरकारान ह्या गोंयच्या नव्या सरकाराक मान्यताय दिलीना आनी सिक्वेरा हाका पर्थून पोर्तुगालांत आपोवन घेतलो.
इतले मजगतीं गोंयच्या लोकांमदी राश्ट्रवादाचे विचार पातळटाले. इ.स. १९२८ त दोतोर त्रिश्तांव ब्रागांझ कुन्य (*) हाच्या फुडारपणाखाल गोंय कॉंग्रेस समितीची थापणूक जावन तांणी स्वतंत्रताय मेळोवपाखातीर अहिंसक तत्त्वां आपणावचे थारायलें. लुइश मिनेझिस ब्रागांझ (*) सारकिल्ल्या राश्ट्रवाध्यान पोर्तुगेज कायध्यांआड उक्तेपणान विरोध केलो.
मार्च १९४६ त, मुंबय हांगा गोंयच्या सुटके झुजार्यांची आनी मुंबयच्या गोंयकारांची बरका जावन तातूंत पोर्तुगेजांनी बेगोबेग गोंय, दमण आनी दिव सोडून, वचचें अशी मागणी जाली.
१८ जून १९४६ दिसा डॉ. राममनोहर लोहिया (*) हाच्या फुडारपणाखाल गोंयांत नागरी हक्क चळवळ सुरू जाली. ही चळवळ अहिंसक आशिल्ली. हे चळवळीच्या फुडार्यांक अटक करून तांचेर विंगडविंगड खटले भरले. बर्याच जाणांचेर अत्याचार जाले. इ.स. १९४७ त भारताक स्वतंत्रताय मेळ्ळ्या उपरांत पोर्तुगेजांनी गोंयची चळवळ काबार करपाखातीर खर उपाय येवजून आफ्रिका आनी युरोपांतल्यान चड सैन्य गोंयात हाडलें. संयुक्त राश्ट्रसंघाकडेन गोंय मुक्ततायेचो प्रस्न सोपोवंक तांणी न्हयकार दिलो.
१८ जून १९५४ दिसा पोर्तुगेज सरकारान ४० परस चड नामनेच्या गोंयकारांक अटक केली आनी तांकां वेगवेगळे उपाय काडून त्रास दिवंक सुरवात केली. हे अटकेची खबर मुंबयतल्या गोंयकारांमदी पातळ्ळी आनी थंय दोतोर टी. बी. कुन्य हाच्या फुडारपणाखाल गोंय राश्ट्रिय कॉंग्रेस द युनायटेड फ्रंट ऑफ गोअन्स, गोअन पीपल्स पार्टी आनी आझाद गोमंतक दल (*) ह्या गोंयचे सुटकेखातीर वावुरपी संघटनांची बसका जाली. ह्या सगळ्यांनी एकठांय येवन पोर्तुगेजांच्या शेकातळा आशिल्ल्या दादरा नगर हवेलीची मुक्तताय केली. ऑगस्ट १९५५ त, गोंयात गोंयांभायल्यान येवपी सत्याग्रहांच्या पंगडाचेर गुळ्यो घालून पोर्तुगेज सैनिकांनी कितल्याशाच जाणांक मारून उडयले. त्याच वर्सान भारतान पोर्तुगालांवांगडचे आपले रजनैतिक संबंद तोडून उडयले. इतलें मजगतीं गोंयांतूय ल्हान-व्हड हिंसक आनी अहिंसक उठाव चालूच आशिल्ले. निमाणे १९ डिसेंबर १९६१ दिसा भारत सरकारान ‘ऑपरेशन विजय’ नांवाखाला गोंयांत सैन्य धाडून गोंयची मुक्तताय केली.
मुक्ततायेउपरांतचो काळ: गोंय स्वतंत्र जाल्याउपरांत पोर्तुगेजांचो निमाणो गोव्हेर्नादोर व्हासालु इ सिल्व्हा वचून मेजर जनरल के. पी. कॅंडेथ हो गोंयचो लश्करी राज्यपाल जालो. १९६२ त तो वचून टी. शिवशंकर गोंयात नवो राज्यपाल म्हूण आयलो. त्याच वर्सा ऑक्टोबर म्हयन्यांत गोंय, दमण आने दीवच्या १४९ ग्रमपंचायातींखातीर वेंचणुको जाल्यो. उपरांत ९ डिसेंबर १९६३ दिसा पयलेफावट मुक्त गोंयांत विधानसभा आनी संसदेच्यो वेंचणुको जाल्यो. ह्या वेंचणुकांनी महाराश्ट्रवादी गोमंतक पक्षाक जैत मेळ्ळें. भारतीय राश्ट्रीय कॉंग्रेस, युनायटेड गोअन्स पक्ष आनी फ्रेंति पोपुलार हे पक्ष वेंचणुकेंत देविल्लें. विधानसभेच्या वट्ट तीस सुवातींतल्यो १४ महाराश्ट्रवादी गोमंतक पक्षाक, १२ युनायटेड गोअन्स पक्षाक, १ कॉंग्रेस पक्षाक आनी हेरांक ३ सुवाती मेळ्ळ्यो. दयानंद बांदोडकार गोंयचो पयलो मुखेलमंत्री जालो. सप्टेंबर १९६३ त, गोंयांत एम्. आर. सचदेव हो नवो नायब राज्यपाल जालो. पूण रोखडोच ताच्याफाटल्यान हरी शर्मा आनी के. आर. दामले हे
