भारतांतलें खनिजांविशींचें धोरण आनी कायदे: वेगवेगळ्या खनिजांचे राश्ट्रीय आनी आंतरराश्ट्रीय म्हत्व मतींत घेवन भारत सरकारान खनिजांचें नियंत्रण, उत्पादन, संरक्षण, आयात, निर्यात ह्या गजालींचेर ताबो दवरपाखातीर कांय म्हत्वाचे कायदे केल्यात. हाचेखातीर सल्लो दिवपी आनी नियंत्रण दवरपी आनी प्रत्यक्ष काम करपी कांय संस्थाय तयार जाल्यात. कांय म्हत्वाच्या खनिजांची म्हायती गुप्त दवरतात. देखीक- अणुशक्त निर्माणेखातीर लागपी खनिजां. कांय म्हत्वाच्या खनिजांच्या खणींचें राश्ट्रीयकरण केलां.
भारतांतल्या खणकामाचे कायदे मुखेल दोन प्रकारचे आसात. पयल्या प्रकारचे कायदे खनिजांचेर नियंत्रण, ताचें संरक्षण, हाचेविशीं आसात. दुसऱ्या प्रकारचे कायदे खणकामांत सुरक्षितताय निर्माण करप, कामाची परिस्थिती सुदारप, कामगारांचें समाजकल्याण हाचेविशीं आसात. दुसऱ्या प्रकारचे कायदे खणकाण उद्देगधंद्यांत आशिल्ल्या लोकांखातीर आसात.
खणकामाचें प्रशिक्षण: १९२८ त बिहारांत धनबाद हांगा थापणूक जाल्ल्या ‘इंडियन स्कूल ऑल माइन्स ॲड अप्लाइड जिऑलॉजी’ हे संस्थेंत खनिज अभियांत्रिकी, खणकाम आनी अनुप्रयुक्त भूविज्ञान ह्या विशयांचें शिक्षण दितात. बनारस हिंदु विश्वविद्यालय, वाराणासी; बंगाल इंजिनिअरींग कॉलेज, सिबपूर (अस्तंत बंगाल); इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, खरगपूर (अ. बंगाल) आनी उस्मानिया विद्यापीठ, हैदराबाद ह्या सगळ्या संस्थांनी खणकाम उद्देगधंद्यांविशींचें पदवी परीक्षेमेरेनचें शिक्षण दितात.
फुडल्यो संस्था खणकामाविशींची कामां करतात: १. ‘नॅशनल मिनरल डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन लि.’ (१९५८). खनिज तेल, सैमीक वायू आनी कोळसो सोडून हेर खनिजांचो सोद आनी खणकाम करपाचें काम ही संस्था करता. २. ‘इंडियन ब्यूरो ऑफ माइन्स’ (१९४८). भारतीय सरकाराक खनिजांविशीं बुद्द दिवपी ही संस्था खणींचें निरीक्षण, खणकामाच्या तंत्राविशीं सल्लो दिवप हीं कामां करता. ३. ‘कोल बोर्ड’- कोळशाच्या खणींतल्यो सुदारणा आनी कोळशाचें संरश्रण करपाचो वावर हीं संस्था करता. ४. ‘नेव्हेली लिग्नाइट कॉर्पोरेशन’. दर वर्सा सुमार ३५ लाख टन लिग्नाइटाचें उत्पादन करता आनी संबंदीत उद्देगधंदे चलयता.
-कों. वि. सं. मं.
गोंयचो खणउद्देग: पूर्विल्ल्या काळासावन गोंयांत लोखण आनी मॅंगनीज हांचे सांठे आशिल्ले. पूण तांचें खणकाम आनी अभ्यास जावंक नाशिल्लो. एके फ्रेंच वेवसाय संस्थेन ‘Compagnie des Mines de Fer de Goa’ पयलेच खेप गोंयांत दिवचल वाठारंत कांय लोखण धातुकाच्या सांठ्याची पळोवणी केली. विसाव्या शतमानाचे सुर्वेक आनीकूय कांय उद्दोजकांनी (entrepreneurs) दक्षिण गोंयांत मॅंगनीज धातुकाचें खणकाम करपाचे उपाट यत्न केले.
‘जिऑलॉजिकल सोसायटी ऑफ इंडिया’ हे संस्थेचो सर एल्. एल्. फर्मर हाणें १९०९ त गोंयांत येवन दिवचलच्या खनिज सांठ्याचो अभ्यास करून गोंयचे लोखण धातुकाचे सांठे आनी सावंतवाडी (रत्नागिरी) हांगाचे सांठे हांचेमदली सापेक्षता तुळा काडली. आदल्या काळांत गोंयांत मॅंगनीज धातुकाचो सांठे आशिल्ले, असो उल्लेख डन बाणें केल्लो (१९४२). खाजगी भूवैज्ञानिकांनी गोंयच्या ल्हानल्हान वाठारांनी लोखण आनी मॅंगनीज धातुक सांठ्याचें खणकाम करपाखातीर वेळोवेळ अभ्यास केलो. हे नदरेन, जर्मन भूवैज्ञानिक डॉ. ऑर्तल हाणें तेन्नाच्या पोर्तुगीज सरकाराचे नेमणुकेवेल्यान गोंयचो एक भूविज्ञान नकासो तयार केलो. तरी आसतना, अजूनमेरेन खणकामाविशींच्या पध्दतशीर अभ्यासाक सुरवात जावंक नाशिल्ली. ‘जिऑलॉजिकल सर्वे ऑफ इंडिया’ हे संस्थेचे भूवैज्ञानिक वा खाजगी भूवैज्ञानिक सबंद भारतांतल्या खणकामाविशीं संशोधन करताले पूण त्या काळांत गोंय पोर्तुगेजांच्या शेकातळा आशिल्ल्यान तांका गोंयचे खनिज संपत्तीचेर लक्ष दिवप शक्य नाशिल्लें.
१९६१ त गोंय मुक्त जातकच गोंयच्या पध्दतशीर भूविज्ञान अभ्यासाक सुरवात जाली. १९६२-६८ ह्या काळांत ‘जिऑलॉजिकल सर्वे ऑफ इंडिया’ हे संस्थेन भूविज्ञान नकाशाकाम आनी खनिज सांठ्यांचें प्रांतवार मूल्यनिर्धारण (assessment) करपाक सुरवात केली. तांच्या ह्या वावराक लागून गोंयचो पयलो प्रमाण भूविज्ञान नकासो तयार जालो. लोखण, मॅंगनीज, माती आनी बॉक्साइट हांचे सांठे आनी तांचें मूल्यानिर्धारण हांचोय अभ्यास सुरू जालो. १९६० तले आंकडेवारीप्रमाण १९७० तल्या गोंयांतल्या लोखणाच्या धातुकाच्या सांठ्याचो अदमास ४११ दशलक्ष टन (८१ दशलक्ष टन +६२% लोखण आशिल्ली दीफळ्यांची धातुक) इतलो आशिल्लो. सुमार १.१ दशलक्ष टनांचें काळें लोखण आनी ३.५७ दशलक्ष टनांच्या मॅंगनीज धातुकाचें अनुमान लायिल्लें. तेचपरी चिनी मातयेच्या ३ लाख टन सांठ्याचो अंदाजूय लायिल्लो.
लोखण धातुक: १९६० मेरेन, लोखण धातुकाच्या क्षैतिज पातळेसकयल्या मॅग्निफेरस फायलाइट पातळे मेरेन वेधन (drilling) पध्दतीन खणकाम चलतालें. मॅग्निफेरस फायलाइटची पातळी ही लोखण धातुकाची आदारभित्त आनी मर्यादा अशें मानतात. तशेंच भुंयेंतल्या उदकाचे पातळेफुडें वेधन पध्दत थांबोवची पडटा, कारण ताचेफुडें खणकाम करपाक खूब आडमेळीं येतात. उदकाचे पातळेपोंदा खणकाम करतकच, सुमार ५० मी. खोलायेमेरेन लोखण धातुकाचे २-३ पटे, तांचे मजगतीं आशिल्ले मॅग्निफेरस फायलाइटचे कांय पटे आनी पुडीचें धातुक आसा, अशें दिसून आयलें. आतांमेरेनच्या अभ्यासा वयल्यान अशें दिसून येता की सांठो आनी उत्पत्ती हांच्या प्रकाराप्रमाण कांय वाठारांनी ५०-५५% लोखण अंतर्वस्तु (contents) आशिल्ल्या आनीकूय १२०-१२५ दशलक्ष टनांच्या कमी पांवड्याच्या दीफळ्यांच्या धातुकाचे सांठे आसात.
आनीकूय नव्या नव्या सांठ्यांचो सोद घेवपाखातीर यत्न चालू आसात, पूण जितले नवे सांठे मेळटले, तितलें तांचें खणकाम करपाक चड समस्या उब्यो जातल्यो. जे खोलायेचेर हें खणकाम जातलें, त्या पातळ्यांचेर धातुक प्रमाणापरस चड वयले वजें (overburden) येतलें. तेभायर उदकाचे पातळेसकयल खणकाम करतना, सुरक्षिततायेची वेवस्था करतना ‘फोणकूल उतार कोन’ (pit slope angles) रुंदावतलो आनी परत हाका लागून धातुक प्रमाणापरस वयलें वजें आनीकूय वाडटलें. एके थारावीक पातळेमेरेन खणकाम करप अर्थीक नदरेन शक्य आसा. अर्थीक नदरेन शक्य आसून लेगीत एकेकदां खणकाम करप खूब कठीण जाता. लोकवस्ती आशिल्ल्या वाठारालागसार आनी शेतांच्या लागसार आशिल्ल्या खणींतल्या नाका आशिल्ल्या (rejects) मालाची वासलात (disposal) अशी लावप ही एक व्हडली समस्या आसा. ५० मी. समुद्रसपाटेखाला आशिल्ल्या पूड धातुक सांठ्याचें खणकाम करप, थंय फुटिल्ल्या उदकाच्या झऱ्यांक लागून आनी पावसाच्या उदकाक लागून खूब कठीण आनी खर्चीक जाता.
जांचें शुध्दीकरण (beneficiation) करपाची गरज आसा, अशा मध्यम आनी कनिष्ठ प्रतिच्या धातुकांचे आनीकूय सांठे आसपाची खूब शक्यताय आसा. दळप (grinding) आनी धुवप हांचेसारक्यो शुध्दीकरण करपाच्यो कांय पारंपारिक पध्दती वापरल्यार ॲल्युमिना अंतर्वस्तू (content) देंवन धातुकाचे प्रतींत सुदार हाडूं येता. पूण ही पध्दत अपुरी आसा. हाचेपरसूय चड बरी आनी परिणामकारक पध्दत वापरल्यार अदीक घनता आशिल्ले धातुक सोपे पध्दतीन काडूं येता.
भूवैज्ञानिकांनी खणकामाच्या मळार उदरगत करपाक उपाट यश मेळोवन लेगीत ह्या उद्देगांत कितलींशींच संकश्टां आनी अडचणी उप्रासल्यात, त्यो अश्यो: उणे जायत वचपी सांठे, धातुकाची देंवत वचपी प्रत (grade), खणकामांतलीं आडमेळीं, यंत्रसामग्रीच्या वाडट्या दराक लागून दिसपट्टो वाडपी खणकामांतलो खर्च, इंधनाच्या वाडट्या दराक लागून वाडिल्लो खर्च; उद्देगाच्या सगळ्या थरांचेर दिसपट्टी जावपी वेतनवाड. ‘जिऑलॉजिकल सर्वे ऑफ इंडिया’ हे संस्थेन अशें अनुमान काडलां की, हें शतमान सोंपता आसतनाच गोंयचे खनिज सांठेय सोंपपाची शक्यताय आसा.
