म्हण्टाले. ‘अपरा’ म्हळ्यार अस्तंत दिका आनी ‘अंत’ म्हळ्यार शेवट. अस्तंत दिक सोपता ताका अपरांत अशेम म्हणूं येता. सह्याद्रीखंडांत सात कोंकणां आसात, असो उल्लेख आसा. हीं सात कोंकणा लाट देशासावन केरळमेरेन पातळ्ळ्यांत, अशेंय सांगलां. युवान च्वांग ह्या चिनी भोवंडेकारान वनवासी, बेळगांव, धारवाड ह्या घाटांवयल्या वाठारांचोय कोंकणात आस्पाव जाला, अशें म्हळां. मध्ययुगांत कोंकणाचे तीन वांटे जाल्ले आनी तांकां बर्बर,विराट आनी किरात अशीं नांवां आशिल्लीं.
इ.स.प. तिसर्या आनी दुसर्या शतमानांत कोंकणाचेर मौर्यांचो शेक चलतालो. पयल्या शतमानांत सातवाहन राजा हांगा राज्य चलोवंक लागले. तांणी इ.स. २१८ मेरेन राज्य केलें. ४ व्या आनी ५ व्या शतमानांत कोंकणाचेर कलचुरी वंशाच्या राजांनी सत्ता गाजयली. ६ व्या शतमानांत पर्थून मौर्यांचे राज्य आयलें. ७ व्या शतमानांत चालुक्य राजा पुलकेशी हाणें मौर्यांचेर जैत मेळोवन थंय आपले सत्तेची थांपणूक केली. उपरांत थंय शिलाहारांचे राज्य चलूंक लागलें. सुमार ४५० वर्सा ताणीं राज्य करतकच इ.स. १२६० त देवगिरीचो राजा महादेव हाणें कोंकणाचेर घुरी घालून तो प्रांत आपल्या राज्याक जोडलो. १३१८ त देवगिरीचें राज्य सोंपलें, तरीपूण यादव वंशाचोच नागरदेव हाणें कोंकणाचेर १३४७ मेरेन आपलो शेक चलयलो. त्याचवर्सा गुजरातच्या सुलतानान नागरदेवाक हरोवन कोंकण आपल्या शेकातळां घेतलो. मुसलमानी सत्ता हांगा १५ व्या शतमानाच्या निमणेमेरेन चालू आशिल्ली. १६ व्या शतमानाचे सुर्वेक पोर्तुगेजांनी कोंकणांत पावल घालें आनी ब्रिटीश हाणींय आपली सत्ता वाडोवंक सुरवात केली. १५०२ ते १६६२ मेरेन पोर्तुगेजांनी सुरत ते गोंय मेरेन बरींचशीं बंदरां आनी तांच्या भोवंतणचो वाठार हातासलो. १६५१ वर्सा शिवाजीन मुसलमान आनी पोर्तुगेज सत्तेआड घुरयो घलूंक सुरवात केली. तेखातीर ताणें कोंकणात प्रतापगड, रायगड, सिंधुदुर्ग आनी विजयदुर्ग ह्या सरके किल्ले बांदले. शिवाजीउपरांत ताचो पूत संभाजी आनी फुडें शाहू हांणीय हांगाच्या वाठाराचेर आपलो शेक गाजयलो. फुडें पेशव्यांच्या काळांत चडसो वाठार मराठा सत्तेखाल उरलो. ब्रिटिशानी १८१८त पेशव्यांचेर जैत मेळोवन आपली सत्ता हाडली. हांगाचें जंजिरा संस्थान १८४० त वारस नाशिल्ल्यान खालसा जालें, जाल्यार सावंतवाडी ब्रिटिशांचें मांडलीक जालें. गोंयचो वाठार १९६१ मेरेन पोर्तुगेजांकडेन उरलो.
समाजीक स्थिती: कोंकणांत बरींच बौध्द आनी ब्राह्मणी लेणीं आनी कोंरातिल्लीं शिल्पां सांपडल्यांत. हांगाचे चडशे लोक महाराष्ट्रीय आसात. दक्षिणेवटेन मात गोंय आनी कर्नाटकाचे संस्कृतायेचे लोक आसात. उत्तर कोंकणात बर्योच आदिवासी जमाती आनी कांय पारशी, अरब आनी ज्यू धर्मीय लोक रावतात. चडशे पारशी मुंबय शारांत आसात. पोर्तुगेज आनी हबशी लोकांनी बटयल्ले किरिस्तांव आनी मुसलमान लोकूय हांगा रावतात.
नागपंचम, सुतापुनव, गणेश चवथ, गोकुळाष्टम, शिगमो हे कोंकणातले मुखेल सण आसात. हेभायर पाडवो, दसरो, दिवाळी, संक्रांत, होळी हेय सण हांगाचे हिंदू लोक मनयतात. मुसलमान आनी किरिस्तांव धर्माचेय खाशेले सण हांगा पाळटात.
कोंकणात दर्यादेगेलागसार लोकवस्ती चड दाट आसा. दोंगरी वाठारांत लोकांचे प्रमाण त्या मानान उणें आसा. पावसाचें प्रमाण बरें आशिल्ल्यान हांगा पिकावळ बरी जाता, आनी दुकळ जावपाची भिरांत नासता. भात हें हाम्गाचें मुखेल पीक. हेभायर नाल्ल, सुपारी, नासणो, वाल, हेर शाकभाज्यो आनी फळफळावळ मोट्या प्रमाणांत जाता.
- - कों. वि. सं. मं.
कोंकणख्यान:
कोंकणख्यान हें ओवीबद्द, छंदोबद्द अशें काव्य आसून तातूंत कोंकण प्रदेशाची आनी खास करून गोंयची आदल्या
