जिल्ह्यांतल्यो कितल्योश्योच जमनी केदार देवस्थानचे मालकीच्यो आसात.
केदारनाथाचो वाठार: देवळाच्या भायर प्रदक्षिणा काडपाचे वाटेर अष्टदिश्यांक आठ कुंडां लागतात. हीं कुंडां पवित्र मानतात. थंयच भैरवझाप वा भृगुपतन नांवाचो एक ऊंच कडो आसा. थंयच्यान उडी घेवन देहत्याग केल्यार आत्महत्तेचें पातक लागना, तर फुडल्या जल्मांत ह्या जल्माच्यो अतृप्त इत्सा पुराय जातात, अशें क्षेत्रमाहात्म्यांत सांगलां. आदल्या काळांत खूब लोकांनी हांगा देहत्याग केला. फुडें ब्रिटिशांनी ही चाल बंद केली.
पावली, रुद्रकुंड, वासुकी, गंगा, गौरीकुंड, उश्णकुंड, गौरीदेवी, उदककुंड, रेतकुंड, भृगुपतन, स्वर्गारोहण, महापत आदी कितलींशींच तीर्थां आनी देवस्थानां केदार क्षेत्राभितर आस्पावतात. हातूंतलीं चडशीं क्षेत्रां आनी थळां केदारनाथाचे वाटेरूच आसात.
केदारनाथ हें बारा ज्योतिर्लिंगातलें एक आसा. पांच पांडवांतल्या भीमान हें देवूळ बांदलां, अशी एक आख्यायिका आसा. ह्या थळांत भीमान शंकराचें महिष (रेड्याच्या) रुपांत दर्शन जाल्लें, अशें सांगतात. जेन्ना भीमान आनी ताच्या भावांनी पुजेवेळार शिवलिंगाक हात लावपाचो यत्न केलो, तेन्ना शिवान महिषरुप घेवन जमनींत सूर मारलो, देखून ताचो फकत फाटलो भाग हांगा दिसता आनी वयलो भाग नेपाळांत ‘पशुपतिनाथ’ ह्या रूपान वयर आयला, अशें सांगतात. केदारनाथचे शिवलिंग महिषाच्या (रेड्याच्या) फाटल्या भागाभशेन दिसता; देखून, ही आख्यायिका तयार जाली आसूंक जाय.
पंचकेदार: हांगा केदार म्हपुरुषाची पांच आंगां आसात. तीं पंचकेदार ह्या नांवान नांवाजल्लीं आसात. बदरीकेदार, मध्यकेदार, तुंगनाथ, रुद्रनाथ आनी कल्पेश्वर.
मध्यमहेश्वर हें थळ केदारनाथासावन सुमार ४० मैल आसा. बदरीनाथाच्या रस्त्यान फुडें वतकच थोड्या आडवळणाचेर हें थळ लागता. थंय वतना वाटेर कालीमठ आसा. हें देवीचें सिध्दपीठ आसून थंय मड्यार बशिल्ली कालीमूर्त आसा. मध्यमहेश्वराचें देवूळ सुंदर आसा आनी थंयचें शिवलिंग स्वयंभू आसा.
केदारनाथाचे वाटेर चोपताचट्टीसून पांयवाटेन फुडें गेल्यार तुंगनाथ लागता. उरवीमठासून हें थळ २२ मैलांचेर आसा. ह्या पर्वतशिखराची उंचाय १२,००० फूट इतली आसा. हें तुंगनाथाचें देवूळ खूब व्हड आसा, पूण तातूंतलें लिंग खूब ल्हान आसा.
तुंगनाथसावन रुद्रनाथाक वचपाची वाट आसा. हांगा देवूळ ना. थंय एक घोल आसा आनी तातूंत स्वयंभू शिवाचें लिंग आसा. जोशी मठाचे आलतडी हेलंग चट्टी म्हर्यांत कल्पेश्वर आसा. हांगा कर्मनाश न्हंयचो उगम आसा. पंचकेदारचें दर्शन घेतल्याबगर केदारनाथाची यात्रा पुराय जायना.
बुध्दाच्या काळांत केदारनाथ हें त्या धर्माचें व्हड केंद्र आशिल्लें. पूण शंकराचार्यन पर्थून हें थळ हिंदूधर्माचे कक्षेंत हाडलें. ताणें हांगाच आपलो देह दवरलो. केदारनाथाक शंकराचार्याची समाधी आसा. स्वयंभू पिंडीवेल्या सद्याच्या केदारनाथ देवळाचो जीर्णोध्दार अहिल्याबाईन केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
केनिया:
उदेंत आफ्रिकेंतलें स्वतंत्र प्रजासत्ताक राष्ट्र. क्षेत्रफळ ५,८२,६४७ चौ. किमी. लोकसंख्या २,११,५०,००० (१९८६). विस्तार ४० उत्तर ते ४० दक्षिण आनी ३४० उदेंत ते ४१० उदेंत. विषुववृत्त ह्या देशाच्या मदल्यान वता. ह्या देशाचे उत्तरेवटेन इथिओपिया आनी सूदान, अस्तंतेक युगांडा आनी व्हिक्टोरिया सरोवर, दक्षिणेवटेन टांझानिया आनी उदेंतेक सोमाली गणराज्य आनी हिंदी म्हासागर आसा. नायरोबी ही राजधानी.
भूंयवर्णन: केनियाची भूंय कायनाय़्ट, ॲस्बेस्टस, ग्रॅफाय्ट आनी अभ्रकान भरिल्ल्या नायस आनी शिस्ट पध्दतीची आसा. अस्तण्तेवटेन भुंयेच्या पोटांतले हालचालींक लागून भांगर आनी तांब्याचेय थर सांपडटांत. अस्तंतेवटेनचो पर्वतांचो वाठार, नैर्ॠत्येचें ऊंच व्हड पठार, ताका मदीं फूट घालपी दक्षिण – उत्तर खचदरी, उत्तरेचो आनी आग्नेयेवटेनचो उण्या उंचायेचो उसू पडिल्लो वाठार आनी व्हिक्टोरिया सरोवराच्या आनी हिंदी म्हादागराचे दर्यादेगांवेली अरूंद, सकयली भूंय अशी हांगाची सादारण भूंयरचणूक आसा. हिंदी म्हारागराची सुमार ५०० किमी. ची देग ह्या देशाक लाबल्या. मोंबासा आनी मालिंदी हीं हांगाचीं मुखेल बंदरां आसात. सकयली पिकाळ दर्यादेग ३ ते १६ किमी. रुंदायेची आसा आनी तिचे अस्तंतेक सुमार ५०० किमी. मेरेनचो वाठार ऊंच जायत गेला. देशाच्या नैर्ऋत्य वाठारांत सुमार ३,३०० मी. उंचायेचें पठार आसा. ह्या पठाराच्या मदल्यान आफ्रिकेची नामनेची खचदरी दक्षिण – उत्तर पातळ्ळ्या. ह्या खचदरीचे अस्तंतेक उंचाय उणी जायत वता आनी ताच्याफुडें व्हिक्टोरिया सरोवर आनी ताचे देगेवेली सामकी सकयली भूंय आसा. युगांडाचे शिमेर मौट ॲलगने हो ४,३२१ मी. उंचायेचो पर्वत आसा. खचदरीचे उदेंतेक ॲबर्डेअर पर्वताची सुमार ३,००० मी. उंचायेची वळ आसा. तिची उदेंतेवटेनची देंवती सोंपता थंय ५,२०० मी. उंचायेचो मावंट केनिया हो पर्वत आसा. विषुववृत्ताचे लागीं आसून पसून ताचो वयलो वाठार सदांच हिमान भरिल्लो आसता. खचदरींत कामसिया दोंगुल्ल्यांची वळ आनी निद्रिस्त आनी मेल्ल्या ज्वालामुखीं भायर मागाडी, नैवाशा, एल्मेंटीटा, नाकूरू, हॅनिंग्टन, बॅरिंगो हीं सरोवरां आसात. ताचे उदेंतेक युगांडाचे शिमेमेरेन दोंगरी वाठार आसा. हिंदी म्हासागराक मेळपी ताना, आती-सबाकीत्सावोनी आनी गॅलाना, लोरीयनच्या चिखला वाठारांवटेन व्हांवपी इवोसो-निरो आनी व्हिक्टोरिया सरोवराक मेळपी सोईया, गॉरी आनी याला ह्यो केनियांतल्यो मुखेल न्हंयो.
हवामान: केनिया विषुववृत्ताच्या दोनुय वटांनी सारकोच पयस मेरेन पातळ्ळा तरीपूण थंयच्या हवामानांत वेगळेपण जाणवता. दर्यादेगांवेलें तापमान २६.६० से. आसता. थंय दर्सभर तापमानांत व्हडलोसो फरक दिसून येना. पठारी वाठारांत उंचायेप्रमाण तापमान बदलता. १,६७५ मी. उंचायेवयल्यान नायरोबी हांगा १९० से. जाल्यार २,७६० मी. उंचायेवेल्या विषुववृत्ताच्या वाठारांनी तें १३.३० से. आसता. उसू पडिल्ल्या सुक्या वाठारांनी तापमान २१० से. ते २७० से. आसता. देशाच्या बर्याच वाठारांनी ७६ सेंमी. मेरेन पावस पडटा. उत्तरेवटेन तो उणो म्हळ्यार २५ सेंमी. आसता. दर्यादेगांचेर १०० सेंमी. मेरेन पावसाची नोंद जाता जाल्यार उसू पडिल्ल्या वाठारांनी फकत १२-१३ सेंमी. पावस पडटा. ऋतूंचो फरक तापमानापरस पावसाक लागून चड जाणवता. एप्रिल ते जून आनी ऑक्टोबर ते डिसेंबर ह्या काळांत चड पावस पडटा.
वनस्पत आनी मोनजात: दर्यादेगांचेर माड, चिखलाच्या वाठारांनी वाडपी खाशेली वनस्पत, सदांच पांचवेचार आसपी रुख आनी ९०० ते १,८०० मी. उंचायेच्या वाठारांनी १-१.५ मी. उंचायेचें तण आनी ल्हान सान झोंपां आसात. पठारी वाठारांनी बर्याच सुवातींचेर २-२.५ मी. उंचायेचें सॅव्हाना तण आनी मदींमदीं कांट्यांचीं झोंपां सांपडटात. उंचेल्या वाठारांनी कोंडो, मदेराच्या लांकडाचे रुख, कापराचीं झाडां, आफ्रिकन ऑलिव्ह, पोडो, सीडार हे रुख आसात.
केनियांतल्या तणांच्या वाठारांनी आनी रानांनी विंगड विंगड प्राण्यांची गर्दी आसा. हत्ती, गेंडो, झेब्रा, रानरेडो, गॅझेली, ऑरिक्स, तरातरांचीं हरणां, विल्डेबिस्ट (नू), हार्डबिस्ट इंपाला, इलॅड हे तणाचेर जियेवपी ते भायर शिंव, चित्तो, बिबटो वाग, तरस, कोलो हे मांस खावपी प्राणी हांगा आसात. बॅबून आने हेर जातींचीं माकडां रानांनी दिसतात. सारस, बोकीं, न्हंया-सरोवरांतल्यान मानगीं आनी हिप्पो आसात. शहामृग, गुरुड, गिदां आनी हेर तरेकवार सुकणीं हांगा आसात. मांबाम कोब्रा, पंफ ॲडर, म्हांयडोळ हे सोरोप आनी विंगड विंगड तरांचे किडे हांगा आसात. पूण हांगा शिकारेचेर बंदी आसा.
