केल्ल्यान येशू क्रिस्ताची कृपा जाता आनी पापां धुंवन वतात. देवाचें स्वरूप तीन प्रकारचें आसा. बापायच्या स्वरूपांतलो देव, पुताच्या स्वरूपांतलो देव आनी पवित्र आत्मांतलो देव, दुसर्यां क दया आनी काकुळट दाखोवप, सोधिकपणा, सेवा आनी सुदर्यांपक मान दिवप, दुस्मानाचेर लेगीत मोग करप हेसारकी शिकवण किरिस्तांव धर्म दिता.
हेर धर्माप्रमाण किरिस्तांव धर्मामदींय खासा कर्मकांडां आनी संस्कारांचो आस्पाव जाता. भौशीक उपासना आनी प्रार्थना दर आयतारा सकाळीं वा हेर सोयीच्या वेळार पाद्रीच्या सुचोवणेप्रमाण जाता. बाप्तिस्मो हो ह्या धर्मांतलो म्हत्वाचो संस्कार. बाप्तिस्मो दिल्या उपरांत मनीस खर्याी अर्थान पुरायपणान किरिस्तांव जाता. किरिस्तांव धर्मांतलो हो म्हत्वाचो दीक्षाविधी जावन आसा.
बाप्तिस्म्यावरवीं कोणाय किरिस्तांवांक पाद्रिपणांत वांटो घेवंक मेळटा; तरी इगर्ज चलोवंक आनी लोकांची सेवा करपाखातीर वेगळ्या अधिकृत पाद्रिपणाची गरज आसता. लॅटीन तशेंच उदेंतेवटेनचे रितीचे कॅथलिक पोप सायबाक विश्व इगर्जीचो मुखेल मानतात. जेजून बार प्रेषितांक वेंचून काडून तांतल्या एकल्याक (सेंट पीटर) आपल्या पवित्र बसकेचो मुखेल म्हूण वेगळी जापसालदारकी दिल्ली. ह्या जापसालदारकेचे परंपरेंतल्यान पोपाची वेंचणूक जाता. खाशेल्या भूगोलीक वाठारांतल्या किरिस्तांवांच्या चोम्याक डायसिस म्हण्टात. ह्या डायसिसचो वा थळावे सभेचो एक बिशप आसता. तो आपल्या वाठारांतल्या इगएर्जींचो कारभार पळयता. रोमन कॅथलिक इगर्जीक जीण ओंपिल्ल्यान बिशप आनी पाद्री हांकां आंकवार जिवीत सारचें पडटा.
किरिस्तांव धर्मपंथ: किरिस्तांव धर्मांत तीन मुखेल पंथ आसात.
१. रोमन कॅथलिक पंथ
२. प्रोटेस्टंट पंथ आनी
३. इस्टर्न ऑर्थोडॉक्स इगर्ज
रोमन कॅथलिक पंथाच्या मतान क्रिस्ताच्या फुडारपणाखाल इगर्जींत सगळे अधिकार केंद्रीत जाल्यात. इगर्जीक लागून बायबलाक प्रामाण्य प्राप्त जालां. तांच्या मतान इगर्जीक सगळ्यांत चड म्हत्व आसा.
प्रॉटेस्टंट पंथाचे नदरेन इतिहासीक घडणुकांप्रमाण क्रिस्ताफाटल्यान सगळ्यांत चड म्हत्व बायबलाक आसा. तांचे मुखेल फांटे अशे:
१. ल्यूथरन इगर्ज
२. प्रॉसिबिटेरीयन इगर्ज
३. मेथडिस्ट इगर्ज
४. अँग्लीकन इगर्ज
५. क्राँग्रिगेशनॅलिझम
६ रिफॉर्म्ड इगर्ज आनी
७. बॅप्टिस्ट इगर्ज.
सातूय फांट्यांभितर उपासना आनी धर्मांतले विस्वास हांचेर मरभेद आसात. इस्टर्न ऑर्थोडॉक्स इगर्जींतली बरींच मंडळां (कम्युनियन्स) रोमाच्या पोपची सत्ता मान्य करीनात. इस्टर्न ऑर्थोडॉक्स इगर्जीचें मूळपीठ काँस्टन्टिनोपल हांगा आसा. तांचे कांय धर्मसिध्दांत रोमन कॅथलिक आनी प्रॉटेस्टंट हांचेपरस वेगळे आसात. कांय गजालींनी ह्या तोनूय पंथांमदीं एकचार आसा तरी कांय सिध्दांतांचेर बरोच वेगळेचार आसा.
किरिस्तांव धर्माचो वावर करपी कांय नामनेचे गोंयकार: गोंयचो पयलो पाद्री म्हळ्यार करमळे गांवचो आंद्रे वाझ. ताणें १५५८ त पाद्रीपणाची दीक्षा घेतली. ताच्या उपरांत बरेच गोंयकार पाद्री जावंक मुखार सरले. सतराव्या शतमानाच्या शेवटाक सुमार एक हजार गोंयकार पाद्री आशिल्ले. पूण त्या काळांत सगळ्यो उंचल्यो सुवाती पोर्तुगेज पाद्रींच्या हातांत आशिल्ल्यो. पोर्तुगेजांचो उदेंतेवटेनचो शेक उणो जाता म्हळ्यार गोंयच्या पाद्रीक उंच्ल्यो सुवाती मेळूंक लागल्यो. १६३७ वर्सा दिवाडी गांवच्या मातेवस द काश्त्रु हाका पोप सायबान बिशप केलो आनी बिजापूर आनी मुघल साम्राज्यांतल्या इगर्जींचो कारभार ताचेकडेन सोंपयलो. पोर्तुगेज ताका मानून घेवंक तयार जालेना. ताच्या उपरांत १६७७ त वेर्णेचि कुस्तोदियो पिन्यु विजापूरचो दुसरो बिशप जालो. ताच्या उपरांत आयजमेरेन ४० गोंयकार पाद्री, बिशप जाले. तांणी आफ्रिका, पाकिस्तान, ब्रम्ह्देश हांगा धर्मप्रसार केलो. १९७३-८७ मेरेन नावेली हांगाचो वलेरियन ग्रासियश हो मुंबयचो बिशप आशिल्लो. कराचीचो आर्चबिशप आनी पाकिस्तानचो पयलो कार्डिनल जुझे कार्देरो हो गोंयच्या सलाय गांवचो. दिल्लीचो आर्चबिशप अँजेलो इनोसेंट फर्नांडीस कांदोळी गांवचो, नागपूरचो आदलो आर्चबिशप लिओनार्ड रेमंड सालयचो आनी आतांचो लिओबार्ड डिसौझा थिवीचो. भोपाळचो सद्याचो आर्चबिश्प युजेन डिसोझा साळगांचचो, आग्रा हांगाचो आर्चबिशप सेसिल डीसा म्हापशेंचो, कलकत्ताचो आर्चबिशप हेन्री डिसौझा साळगांवचो, मध्य अमेरिकेंत आशिल्लो व्हॅटिकनचो दूत आनी आर्चबिशप इव्हान डायस वेळसांवचो. हेभायरबरेच गोंयकार किरिस्तांव धर्मांतल्या उंचल्या पांवड्याचेर आसात.
हेभायर आदल्या दोन शतमानांनी पांच गोंयकारांक बिशप जावंक वेंचून काडिल्ले, पूण तांणी तें पद न्हयकारिल्लें. बिशप जायनासतना लेगीत सुमार ३० गोंयकार पाद्रींनी जायतो काळ डायसिसिंचो कारभार सांबाळ्ळा. गोंयकार पाद्रींनी पाद्री आनी माद्रींच्या बर्याडच संस्थांची थापणूकय केल्या. गोंयच्या दोग पाद्रीचो पोप सायबान भोवमान केला ते जुझे व्हाज आनी आग्नेल द सौझ. पाद्री जेकॉम गॉन्साक्वीश १७०० ते १७३८ मेरेन श्रीलंकेत मिशनरी म्हूण वावर करतालो. ताणें थंयच्या थळाव्या भाशांतल्यान बरेंच धर्मविशयक साहित्य उजवाडायलें. कायतान कुस्तोदिओ द रोझारिओ बार्रेटो आनी बेन्तो मार्टिन्स हांणी गोंयच्या विंगड विंगड वाठारांनी एकुणीसाव्या शतमानांत धर्मप्रसाराचो वावर केलो. १८८७ त पिलारचे संस्थेची थापणूक जाल्ली; पूण १९३९ मेरेन हे संस्थेची परिस्थिरी इबाडली; तेन्ना कान्सेसांव रॉड्रीगीश आनी फ्रान्सिस्कु सिकैर हांणी आपल्या वांगड्यांसयत ते संस्थेक परतून बरे दीस हाडले. आयज भारतभर किरिस्तांव धर्मसंस्था शिक्षणीक समाजीक आनी तांत्रिक मळार काम करतात. गोंयचो आलेक्स डायम अंदमान निकोबार ह्या ओडली गांवच्या पाद्रीन बेळगांव वाठारांतल्या लोकांमदीं धर्मप्रसाराचें काम केलें. संस्कृत भास शिकून घेवन भारतीय भेस करून ताणें थळावे लोकांमदीं किरिस्तांव धर्माविशीं गोडी निर्माण केली. ताणें स्वामी अनीमानंद हे नांव धार केलें आनी किरिस्तांव धर्माचें भारतीयकरण करपाचे नदरेन व्हडा वावर केलो.
- - फा. कॉज्मे जु. कॉस्ता.
- - कों. वि. सं. मं.
किर्तनी, शंभू यशवंत सिनाय:
(जल्म: १० नोव्हेंबर १९१५, मडगांव)
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें मुळावें शिक्षण मराठी आनी पोर्तुगेजींतल्यान घेतलें. राष्ट्रीय काँग्रेस गोंय (National Congress Goa) संघटनेचो तो वांगडी आशिल्लो. सुटके चळवळींच्या काळांत तो मुंबय आशिल्ल्या राष्ट्रवाद्यांक गोंयांयल्या पोर्तुगेज कारवायांविशीं खबर पावयतालो. ३० मे १९५६ दिसा मडगांव शारांत ताका पोलिसांनी अटक केलो. पणजी बंदखणींत ताका साडे चार वर्सां दवरिल्लो. उपरांत दोन वर्सां ताका आग्वाद बंदखणींत दवरलो. २६ सप्टेंबर १९७३ दिसा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
किसमूर:
सादारणपणा खार्या.चे (सुकें नुस्तें) कपे काडून ताचो कीस (बारीक कुडके) करून मसाल्यांत भरसून केल्ले एक पदार्थ.
पावसांत जितें नुस्तें जायत्या प्रमाणांत मेळना. तेन्ना खार्या चेर भागोवपाची गोंयकारांमदीं सवंय आसता. केन्ना खारें निखट्या इंगळयार वा तव्यार (कायलीर) भाजून खातात तर केन्ना खार्यातचे कपे भाजून तातूंत मिरसांग, हळद, आमटाण, कांदो, दोय आनी मीठ घालून तळसून घेतात. केन्नाकेन्नाय जितें नुस्तें आसून लेगीत रूची बदलली म्हूण किसमूर करपाची पध्द्त आसा.
करपाची पध्दत: चड करून सगळे तरेच्या खार्या ची किसमूर करतात पूण तातूंतल्या तातूंत किसमुरीखातीर सुको बांगडो आनी सुकीं सुंगटां हाचो वापर चड प्रमाणांत करतात. ज्या खार्या ची किसमूर करपाची आसता, तें भाजून ताचे ल्हान ल्हान कुडके करतात. उपरांत तातूंत मिरसांग आनी हळद हांचो पिठो, नाल्लाची सोय, कांदो, मीठ आनी आमटाणीचें उदक घालून सगळें एकठांय भरसून घेतात. कांय
