पांचव्या शेंकड्यांत ताणें सगळ्यांत पयलीं मांडिल्ले.
ब्रह्मगुप्तान ह्या ग्रंथांविशीं आर्यभट्टाक जायतीं दुशणां दिल्यांत. सूर्ययज्वन हाणेंय आर्यभट्टाचेर टिका बरयल्या. 1875 त केर्न हाणें ‘ आर्यसिध्दांत ’ हॉलडांत लेडन हांगा छापून उजवाडायलो. कलकत्त्यांत 1927 त, प्रबोधचंद्र सेनगुप्त हाणें तर क्लार्क हाणें शिकागोंत 1930 त आर्यसिध्दांताचो इंग्लीश भाशेंत अणकार उजवाडायलो. अल् बीरूनी हाचेकडेन आर्यभटीय ग्रंथाचो कांय भाग अरबी अणकाराच्या रुपांत आसुंये अशें म्हणटात. नामनेचो ज्योतिशी लल्ल हो आर्यभट्टाचो शिश्य आशिल्लो अशें कांय जाण मानतात.
- कों. वि. सं. मं.
आर्यभट्ट-2: (काळः इ.स. णवो वा धावो शेंकडो).
एक व्हड ज्योतिशशास्त्रज्ञ. ‘ आर्यसिध्दांत ’ ह्या नांवाचो हाचो एक ग्रंथ आसा. ताका ‘ महासिध्दांत ’ अशेंय म्हणटात. हो 18 अधिकारांत आसून ताच्यो 625 आर्या आसात. ह्या ग्रंथाच्या पयल्या तेरा अध्यायांत करणग्रंथांतल्यो सगळ्यो गजाली आयल्यात. चवदाव्यांत गोलासंबंदान मांडिल्ले विचार आनी प्रस्न आसात. पंदराव्यांत अंकगणित (पाटीगणित) आनी क्षेत्रफळ, घनफळ ह्या विशयांची म्हायती आयल्या. सोळाव्यांत भुवनकोशाविशींचो नियाळ, सतराव्यांत ग्रहमध्य गतीची उत्पत्ती आनी अठराव्यांत बीजगणित आनी कुट्टकगणित आयलां. हाणें आंकडे दाखोवपाखातीर विंगड विंगड अक्षरसंज्ञाचो आदार घेतला. हे पध्दतीक ‘ कटपयादि ’ संज्ञा म्हूण वळखतात. हातूंतल्या स्वरांक अर्थ ना. ‘ अंकानां वामतो गतिः ’ म्हळ्यार ह्या वचनाच्या उरफाटी ही लेखन पध्दत आसा. हांगा दावे कुशीक पयले सुवातीचो अंक दिला. अयनांश काडपाची रितय हांगा आयल्या. हाच्या सिध्दांताप्रमाण येवपी अयनांश आनी स्पश्ट मेषसंक्रमणकाळार त्या अयनांशाइतलोच (Precessional effect) सायन रवी सारको काल सुमार शके 900 येता.
हाचो युगपध्दतींत कल्पारंभ आयताराक येता. वर्समान 365 दीस 15 घट, 31 पळ, 17 विपळां आनी 6 प्रविपळां अशें आसा. ह्या ग्रंथाप्रमाण सृश्टीच्या आरंभाकच स्पश्टग्रह एकठांय येतात पूण युगारभाक न्हय. सृश्टीची उत्पत्ती जावन 30,24,000 वर्सां जालीं अशें अनुमान आर्यभट्ट (दुसरो) हाणें काडलां. सप्तर्षींक लेगीत गती आसा, अशें मानून तांच्यो नखेत्रांमदल्यो हालचाली दिल्यात. दृक्कोणोदय म्हळ्यार लग्नमानां अशें ताणें सांगलां. (द्दक्कोणोदय = राशीचो तिसरो भाग = 10 अंश). तेभायर ह्या ग्रंथांत ज्योतिशशास्त्राविशींची म्हायती विस्तारान दिल्या.
- कों. वि. सं. मं.
आर्यसमाजः भारतांतलो एक आर्विल्लो धर्मपंथ. ह्या पंथाची थापणूक स्वामी दयानंद सरस्वती हाणें 10 एप्रिल 1875 म्हळ्यार चैत्र शु. प्रतिपदा संवत 1932 दिसा केली. हो दीस ह्या पंथाचो थापणूक दीस म्हूण आयजूय मनयतात.
आर्य समाजाची थापणूक करपाक फुडली गजाल कारण जाली-
मूलशंकर अंबाशंकर नांवाच्या एका भुरग्यान स्वामी दयानंद सरस्वती हें नांव धारण करून संन्यास घेतलो. घरदाराचो त्याग करून तो सत्याचो सोद घेवंक भोंवपाक लागलो. नामनेचो संस्कृततज्ञ प्रज्ञाचक्षू स्वामी विरजानंद हाचेकडेन ताणें व्याकरण आनी वैदिक शास्त्राचो अभ्यास केलो. सद्याचो हिंदू धर्म सनातन वैदीक धर्मापरस जायतो वेगळो आसून पौराणीक धर्माचो त्याग करून वेदाभ्यासाचो प्रसार केल्याबगर मनीसजातीचें कल्याण जावप अशक्य अशें ताका निमणें दिसून आयलें. गुरू विरजानंदाच्या आदेशावयल्यान आर्यसमाजाची थापणूक करपाचो ताचो हेतय होच आसलो.
सन 1883 मेरेन स्वामी दयानंदान सगळ्या भारतदेशाची भोंवडी केली आनी मुखेल नगरांनी आर्यसमाजाची थापणूक केली. आर्य समाजाचो हेत लोकांमेरेन पावोवपाक ताणें जायत्या ग्रंथांची रचणूक केली; तातूंत ‘ सत्यार्थप्रकाश ’, ‘ संस्कारविधी ’ ‘ ऋग्वेदभाष्य भूमिका ’, ‘ ऋग्वेदभाष्य ’ (7 वें मंडल मेरेन), ‘ यजुर्वेदभाष्य ’ आनी हेर ल्हान व्हड ग्रंथांचो आस्पाव जाता. स्वामी दयानंदाच्या मर्णाउपरांत 1883 त आर्य समाजांत फूट पडली आनी ताचे दोन फांटे जाले. एका फांट्यान मांसाहार आनी अस्तंतेच्या शिक्षणाचो पुरस्कार केलो. दुसऱ्या फांट्यान हे गजालीचो निशेध केलो, देखून ताका ‘ महाविद्यालय पक्ष ’ आनी ‘ पुराणमतवादी पक्ष ’ अशीं दोन नांवां पडलीं.
आर्य सामाजाची थापणूक मुंबयत जाली तरी ताचो प्रसार महाराष्ट्रांत व्हडलोसो जावंक ना. लोकहितवादी आनी न्यायमूर्ती रानडे हांणी मात महाराष्ट्रांत आर्यसमाजाची थापणूक करपाचो आनी ह्या समाजाच्या तत्वांचो प्रसार करपाचो म्हत्वाचो वावर केलो. सद्या भारत सोडून ब्रह्मदेश, थायलँण्ड, मलेशिया, आफ्रिका, वेस्ट इंडीज (त्रिनिदाद) ह्या वाठारांत आर्यसमाजाचो प्रसार जाला.
मलबारांत 1921 त मोपला मुसलमानांनी व्हड बंड केलें आनी खूब हिंदूंक बाटोवन मुसलमान केले. ह्या संकश्टाच्या काळांत आर्य समाजाचे लोक मलबारांत गेले आनी सुमार अडेज हजार बाटयिल्ली हिंदू कुटुंबां परतीं हिंदू धर्मांत हाडलीं. 1937 त, हैदराबाद संस्थानांत आर्यसमाजाचेर निजाम सरकारान बंदी घाली. हे बंदेआड आर्य समाजाच्या अनुयायांनी सत्याग्रह केलो. सुमार बारा हजार आर्यसमाजी लोकांनी तेखातीर बंदखण भोगली. किरिस्तांव आनी इस्लाम ह्या दोन धर्मांच्या आक्रमणासावन हिंदूधर्माची राखण करपाखातीर आर्यसमाजान जितल्या संकश्टांक तोंड दिलां तितलें हेर खंयच्याच धर्मपंथान दिवंक ना. उत्तर भारतांतल्या हिंदूमदीं जागृताय हाडपाचें खरें श्रेय आर्य समाजाक वता. आर्य समाजाक एक स्वतंत्र पंथ म्हणून उत्तर भारतांत वळखतात. तरी तो हिंदूधर्मापरस वेगळो म्हूण मानीनात.
आर्य समाजाच्यो थळाव्यो, प्रांतीय आनी अखिल भारतीय स्वरुपाच्यो तीन सभा आसात. आर्य समाजाची धर्मीक उपासना सप्तकांतल्यान एक फावट दर आयतारा सकाळची जाता. उपासनेचे सुर्वेक व्यासपीठालागीं उज्यांत समंत्रक आहुती दितात, आनी उपासनेक आरंभ करतात. ही उपासना चार वरां चलता.
तत्वाः आर्यसमाजाचीं मुखेल तत्वां वा विचार प्रणाली अश्योः
1. सगळ्या यथार्थ गिन्यानाचो उगम आनी सगळ्या वस्तूंचें आदिकरण परमेश्वर.
2. ईश्वर हो सच्चिदानंदस्वरूप आसून तो अनादी, अनंत, निराकार, निश्कलंक, पुराय शक्तिमान, सर्वसाक्षी, परमन्यायी, काकुळतेस्त, सगळ्या संवसाराची निर्मणी करून ताका पाळपी-पोसपी, देखून ताचें भजन-पूजन करचें.
3. वेद हो ईश्वराचो स्वास जावन आसा. सगळ्या यथार्थ गिन्यानाचें मूळ वेदांत आशिल्ल्यान वेदांचें अध्ययन करप आनी करून घेवप जण एका आर्याचें पवित्र कर्तव्य जावन आसा.
4. जण एका आर्यान सत्याक पाळो दिवंचो, असत्याक फाट करची.
5. वेव्हारांत दर एक कर्तूप धर्माक पाळो दिवन निती-नेम पाळून करपाक जाय.
6. मनशांची अधिभौतीक, समाजीक, आध्यात्मीक आनी हेर गजालींत उदरगत घडोवन मनीसजातीचें कल्याण सादप, हो आर्य समाजाचो मुखेल उद्देश आसा.
7. मोगान आनी न्यायान वागप, हें दर एका आर्य मनशाचें कर्तव्य जावन आसा.
8. अज्ञान ना करून गिन्यान जोडप हें आर्यांचें ध्येय जावन आसा.
9. फकत स्वताच्या कल्याणांत समाधान मानीनासतना दुसऱ्याची खोशी तीच आपली खोशी मानप.
10. समाजीक कल्याणाखातीर वावुरतना दर एकल्यान आपापसांतले भेदभाव-वायटपण विसरपाक जाय. खाजगी आनी स्वताच्या हिताचे नदरेन जणएकलो आपल्या मताप्रमाण वागपाक मेकळो आसा.
