आर्यसमाजाच्या ह्या धा तत्वांमदलीं पयलीं तीन तत्वां धर्मीक नदरेन म्हत्वाचीं आसात. उरिल्लीं तत्वां ह्या पंथाचे निती-नेम जावन आसात.
स्वामी दयानंदान ‘ वेद ’ ह्या उतराचो अर्थ गिन्यान असो केला. वेद ईश्वरप्रणीत आसून सगळ्या शास्त्रांचीं मूलतत्वां तातूंत आस्पावल्यांत. तीं स्वयंसिध्द आनी सत्यस्वरूप आसात. मनीसजातीच्या वैज्ञानीक आनी परमार्थीक विचारांचो उगम वेदांत आसा म्हूण चार वेदच तांणी प्रमाण मानल्यात. ब्राह्मणग्रंथ, स शास्त्रां, स्मृती आनी अठरा पुराणां ताणें प्रमाण म्हूण मान्य करूंक नात. मूळ वेदांत मूर्तिपूजा, अवतारवाद, तीर्थ, व्रतां, पौराणीक अनुष्ठानां आनी हेरांचो पुरस्कार ना. ताकालागून आर्यसमाजाच्या प्रवर्तकांनी ह्यो गजाली मानून घेवंक नात. तांणी श्राध्दां बंद केलीं आनी पुरोयतांकय काडून उडयले. राम-कृष्ण हे देवाचे अवतार नासून ते व्हड म्हापुरूस आसात अशें ह्या पंथाचें मत आसा. हिंदूंचे सोळा संस्कार आर्यसमाज मानता. ते भायर दर एक आर्यसमाजी दादल्यान फुडले पंचमहायज्ञ करपाकूच जाय अशी आर्य समाजाची आज्ञा आसा.
1. ब्रह्मयज्ञ- संध्या आनी नेमान वेदपठण 2. देवयज्ञ- अग्नीक आहुती दिवप 3. पितृयज्ञ- जाणट्या मनशांची सेवा 4. अतिथीयज्ञ- विद्वान सोयऱ्यांक वा संन्याशांक जेवण दिवप 5. बलियज्ञ- कुड्डो, अपंगूळ, अनाथ तशेंच मोनजातींक अन्न दिवप.
भारताक पर्थून वैदीक मार्गार व्हरप आनी सगळ्या संवसाराक वैदीक धर्म शिकोवप ही आर्य समाजान आपलीं कर्तव्यां मानलीं. त्याच वांगडा वेदांचो प्रसार आनी उध्दारय केलो. वेदांचें अध्ययन करपाचो अधिकार सगळ्यांक आसा अशें हो समाज मानता. जातीभेद वा अस्पृश्यताय आर्यसमाज मानिना. पूण गुणकर्मांचेर आदारिल्ले चातुर्वर्ण्य मानता. देखीक- तप, गिन्यान आनी शांती हे गूण आशिल्लो ब्राह्मण, वीरवृत्ती आनी फुडारपणाचो गूण आशिल्लो क्षत्रीय, दुडू एकठावपांत हुशार आशिल्लो वैश्य, तर कुडिच्या श्रमाक म्हत्व दिवपी शूद्र अशें हो पंथ मानता.
आर्यसमाजान जीव, प्रकृती आनी ब्रह्म हीं तीन तत्वां वेगवेगळीं मानल्यांत. मोक्ष जोडप हें दर एका मनशाचें ध्येय आसून दर एकल्यान तें स्वताच्या यत्नांवरवीं मेळोवपाक जाय. मोक्षाची पुराय तयारी करपाक मेळची म्हूण इश्वरान पुर्नजल्माची येवजण केल्या. अशें आसलें तरी इश्वराची सत्ता मर्यादीत आसा अशें ताचें मत आसा.
आर्यसमाजाक ‘ नियोग ’ पध्दत मान्य आसा. आर्यसमाज घोव-बायल, विधवा-विधूर हांकां सकयल्या नेमांखाला नियोग संबंदाक परवानगी दिता.
1. दादलो/बायल, रोग वा हेर कारणांक लागून भुरगीं जावपाक असमर्थ थारल्यार. 2. घोव धर्मीक कारणांखातीर, अध्ययन करपाखातीर वा पयशे जोडपाच्या हावेसान कांय थारावीक काळ घर सोडून गेल्यार. 3. घोव वा बायल वायट वा कोडू उलोवपी आसल्यार. 4. बायल वांझ आसल्यार वा लग्ना उपरांत आठ वर्सां मेरेन भुरगें जालें ना जाल्यार. 5. जल्मल्लीं सगळीं भुरगीं अल्पायुषी थारल्यार. 6. बायलेक सगळ्यो चलयो जाल्यार. 7. जर बायल गुरवार आसा वा खूब काळमेरेन दुयेंत आसल्यार तशेंच घोव दुयेंत आसल्यार आनी दोगांमदल्या एकाक जर जुवानपणाक लागून ‘ काम ’ आळबंदा हाडूक जमना जाल्यार, नियोग आचारपाक हरकत ना.
हे नेम करपाफाटल्यान व्यभिचार, जारकर्म आळाबंदा हाडप, पुरूशसंतत निर्माण करप, कामविकाराचें शमन करपाक नितीचो मार्ग दाखोवप हे हेत आसले. पूण दयानंदाचें नियोगतत्व आचरणांत हाडप मात ताच्या अनुयायांक जमलें ना.
सुर्वेक समाजाच्या प्रवर्तकांनी आपली मतां वा तत्वां लोकांक पटोवपाखातीर खूब यत्न केले. विरोधी मताचें खंडन केलें. तेउपरांत तांणी विधायक वावर हातांत घेवन गुरुकुलां, महाविद्यालयां, हरद्वारलागीं कांगडी हांगाचें गुरुकुल, विश्वविद्यालयां, माध्यमीक शाळा, अनाथालयां, विधवाश्रम सारक्यो संस्था सुरू केल्यो. सनातनी हिंदूधर्मीयांच्या विरोधाक तोंड दिवन वेदप्रणीत धर्माच्या पुनरुत्थानाचें व्हड कार्य केलें. ह्या समाजाची प्रौढ विवाह, पुनर्विवाह, जातिनाश, वर्ण रचणूक, अस्पृश्यांचो उध्दार, गुणकर्मविभाग हीं तत्वां आतां हिंदूंक मान्य आसात.
उदयपूरचो महाराज, लाला मुलराज, लाला रामशरणदास रईस, मोहनलालजी बिष्णूलालजी, लाला जगन्नाथ, गोपाळ हरी देशमुख (लोकहितवादी), पंडित श्यामजी कृष्णवर्मा हे आर्य समाजाचे पदाधिकारी आसले. ब्रह्मीभूत स्वामी श्रध्दानंदाक आर्यसमाजाचो हुतात्मो मानतात.
प्रार्थनासमाज वा ब्राह्मोसमाज हांचेपरस आर्यसमाजाचो सर्वसामान्य, भौसाचेर चड प्रभाव आसा.
- कों. वि. सं. मं.
आर्याः मराठी भाशेंतलो पद्यरचनाप्रकार. हो रचनाप्रकार प्राकृत गाथेवेल्यान घडलो. ‘ आर्या ’ ह्या रचनाप्रकाराचें मूळ हाल हाणें प्राकृत भाशेंत रचिल्ल्या ‘ गाहासत्तसई ’ हे गाथारचनेंत मेळटा. ही गाथारचना महाराष्ट्रांत खूब नामनेक पावली. काळांतरान हे रचनेक ‘ आर्या ’ हें नांव पडलें. गाथेच्या सुसंस्कृत रुपाक ‘ आर्या ’ म्हणटात.
मोरोपंतान मराठींत ‘ गीति ’ ह्या प्रकारांत रचना केल्यो. ताका व्हड नामना मेळ्ळी. हे रचनेकच ‘ आर्या ’ म्हणपाक लागले. आर्याच्या समचरणांत एकेक द्विमात्रक अदीक वाडोवन ताची ‘ आर्यागीति ’ जाली. आर्येचें गायन, किर्तन, भजन सारक्या प्रसंगार जाता. विषम चरणांच्या शेवटाक चार मात्रांची कूस आनी समरचणांच्या शेवटाक स मात्रांची कूस भरून काडून तानेच्या पूरक मात्रेचो आदार घेतात. ताका लागून आर्या मृदंगाच्या वा तबल्याच्या ठेक्यांत पुराय बसता. आर्येतलीं मात्रिक आवर्तनां अष्टमात्रक पद्दमावर्तनां आसतात. दुसऱ्या वा चवथ्या चरणांतली णवी मात्रा लघु अक्षराची आसची. गरज पडत थंय ‘ ज ’ गण आसचो अशी चाल पडल्या.
मराठी काव्याच्या इतिहासांत, गीति वृत्ताचो वापर व्हडलोसो केल्लो दिसना. कांय संस्कृत नाटकांत, आर्यावृत्ताचो वापर साप्प थोडो जाला. जगन्नाथ पंडितान मात गीतिवृत्ताचो वापर केल्लो दिसता. मोरोपंताकडेन कांय हातबरपाचे ग्रंथ आसले. ताची वळेरी पांगारकरान ‘ मोरोपंतचरित्र ’ हातूंत दिल्या. तातूंत जगन्नाथ पंडिताच्या ‘ अश्वघाटी ’ आनी ‘ भामिनीविलास ’ ह्या ग्रंथांचे उल्लेख आयल्यात. हाचेवेल्यान ‘ गीतिवृत ’ रचपाची कल्पना मोरोपंताच्या मनांत जगन्नाथ पंडिताकडसून आयली अशें म्हणटात. ‘ श्रुतबोधं ’ ह्या संस्कृत वृतदर्पणांत ‘ गीति वृताचें ’ लक्षण फुडले तरेन सांगलां.
आर्यापूर्वार्धसमं द्वितीयमपि यत्र भवति हंसगते।
छन्दोविदस्तदानी गीति ताममृतवाणि भाषन्ते।।
अर्थः जे कवितेंत आर्येच्या पयल्या वांट्याप्रमाण दुसरो वांटो आसता, तिका छंदोवेत्ते गीति म्हणटात.
आर्येचे दोन नमुने अशेः-
आर्या आर्यांसि रूचे ईच्या ठायीं जशी असे गोडी।
आहे इतरां छंदी गोडी, परि यापरीस ती थोडी।
(भीष्मभक्तिभाग 1.10)
आर्या देखुनि सज्जन चित्तीं होतील फार सानंद।
मंदाज्ञानिच सरतिल मागें कीं ठाउकें नसे छंद।।
(भगवद्गीता-आर्याटीका)
मोरोपंताच्या काळांत आनी उपरांत सुमार देडशीं वर्सां सगळे मराठी किर्तनकार आर्येचो व्हड प्रमाणांत उपेग करताले.
कों. वि. सं. मं.
आर्यावर्तः पुर्विल्ल्या काळांत आर्य लोकांनी भारतांत येवन जो वाठार वसयलो ताका ‘ आर्यावर्त ’ अशें म्हणटात. (विष्णुपुराण 2/3/1 आनी मार्कंडेय पुराण 57/56). हातूंत आर्यावर्ताक ‘ भारतवर्ष ’ अशें म्हळां.
