दिवाकराच्यो नाटयछटा. १९४४ वर्सा मुंबय मराठी साहित्य संघाचेवतीन जाल्ल्या नाटयोत्सवाच्या निमतान नव्या-पोरन्या नाटकांचे प्रयोग जाले. तातूंत केशवराव दाते, नानासाहेब फाटक, मा.दत्ताराम, मामा पेंडसे, दुर्गा खोटे, गणपतराव बोडस, चिंतामणराव कोल्हटकर ह्या मातब्बर कलावंतांवांगडा नव्या नटांनीय वांटो घेतलो.
स्वातंत्र्या उपरांत म्हळ्यार १९५० ते १९६० ह्या धा वर्सांच्या काळांत एक नवी पिळगी फुडें आयली. तातूंत पु.ल.देशपांडे, वसंत कानेटकर, विजय तेंडुलकर, शं.गो.साठे हे मुखेल नाटककार आशिल्ले. वसंत कानेटकरान वेडयाचे घर उन्हात, देवांचे मनोराज्य, प्रेमा तुझा रंग कसा ह्याट नाटकांवांगडाच ‘रायगडाला जेव्हा जाग येते’ हें नाटक बरोवन मराठी-इतिहासीक नाटयलिखाणाचें परिणाम बदलून उडयलें. इतिहासीक नाटकांच्या संदर्भांत हें नाटक एक मानदंड थारलें. हेच पद्दतीन ताणें, इथे ओशाळला मृत्यू आनी तुझा तू वाढवी राजा हीं आनीक दोन इतिहासीक नाटकां बरयलीं. कानेटकरान हिमालयाची सावली, कस्तुरीमृग, विषवृक्षाची छाया, वादळ माणसाळलंय हीं चरित्रात्मक नाटकां बरयलीं. थोरले माधवराव पेशवे हाचे जिणेवयली स्वामी, ही श्रींची इच्छा ह्या इतिहासीक नाटकांकूय खूब नामना मेळ्ळी.
वीस वर्सांच्या काळांत संगीत नाटकांच्या पुनरुज्जीवनाचें कार्य विद्याधर गोखले हाणें मंदारमाला, पंडितराज जगन्नाथ, स्वरसम्राज्ञी ह्या नाटकांच्या रुपान केलें. पुरूषोत्तम दारव्हेकर हाणें कटयार काळजात घुसली, वऱ्हाडी मानसं, चंद्र नभीचा ढळला, नयन तुझे जादूगार अशीं भिन्न प्रकृतीचीं नाटकां बरयलीं. वसंत कानेटकरान मत्स्यगंधा आनी लेकुरे उदंड जाहली हीं दोन नाटकां बरोवन संगीत नाटकांच्या लिखणाची वेगळी दिका आपणायली. विजय तेंडुलकराचें धाशीराम कोतवाल आनी पुरूषोत्तम बेर्डे हाचें अल्वारा डाकू हातुंतल्या विंगड विंगड पद्दतीच्या लोकसंगीतान नाटकाचे संगीत संकल्पनेक नवें परिणाम दिलें. विनोदी नाटककार म्हणून फाटल्या पंचवीस वर्सांभितर सगळ्यांत चड नामना पु.ल.देशपांडे हाका मेळ्ळी. विनोदी नाटकांवांगडा ताणें तुका म्हणे, भाग्यवान, अंमलदार, तुझे आहे तुजपाशी, सुंदर मी होणार, ती फुलराणी, तीन पैशाचा तमाशा हीं ताचीं नाटकां. बटाटयाची चाळ आनी वाऱ्यावरची वरात ह्यो दोन रंगमाचयेवयल्यो कार्यावळी ताणें केल्यो. श.गो.साठे हाच्या ‘ससा आणि कासव’ ह्या नाटकाक खूब नामना मेळ्ळी. वसंत सबनीसाच्या विनोदी नाटकांभितर ‘विच्छा माझी पुरी करा’ हें नाटक खूब गाजलें. विश्राम बेडेकराचें वाजे पाऊल आपुले; मनोहर काटदरे हाचीं घेतलं शिंगावर, आपलं बुवा असं आहे; श्याम फडके हाचीं तीन चोक तेरा, राजा नावाचा गुलाम; कानेटकराचीं प्रेमाच्या गावा जावे, प्रेमा तुझा रंग कसा ह्या नाटकांचो उल्लेख करुंक जाय. तेन्नाच प्रहसनांचीय निर्मिती चालू आशिल्ली. तातूंत झोपी गेलेला जागा झाला आनी दिनूच्या सासुबाई राधाबाई हीं प्रहसनां म्हत्वाचीं. आत्माराम भेंडे, बबन प्रभू, मुकुंद कोठारे, मनोरमा वागळे ह्या कलाकारांनी आपल्या अभिनयान हीं प्रहसनां लोकप्रिय केलीं. हालींच्या काळांत सुधीर जोशी आनी लक्ष्मीकांत बेर्डे हांचोय उल्लेख करूंक जाय.
परकी नाटकांचीं रुपांतरां आनी अणकार सुरवेकसावन मराठी रंगभूमिचेर व्हड प्रमाणांत जायत रावलीं. फाटल्या कांय वर्सांनी बर्नार्ड शॉ, ब्रेक्ट, योनेस्को, सार्त्र, बेकेट, अॅल्बी, यूजीन ओनील, झां आनुईय, पीरांदेल्लो ह्या नाटककारांच्यो नाटयकृती रंगभूमिचेर आयल्यो. देखीक-खुरच्या, नाटककाराच्या शोधात सहा पात्रे, वेटिंग फॉर गोदो, बेकेट, स्वप्नगाणे संपले, ती फुलराणी, तीन पैशाचा तमाशा, वाजे पाऊल आपुले आनी हेर. तेचभाशेन भारतीय भाशांतल्या म्हत्वाच्या नाटककारांचीं नाटकां मराठींत आयलीं. मराठी नाटकां हेर भारतीय भासांनी रुपांतरीत-अणकारीत जालीं. विजय तेंडुलकर, पु.ल.देशपांडे, वसंत कानेटकर, सतीश आळेकर, जयवंत दळवी, हांचीं नाटकां परभाशेंत गेलीं आनी गिरीश कार्नाड, बादल सरकार, मोहन राकेश, आद्य रंगाचार्य, शंकर शेष, शंभू मित्र, जगदीशचंद्र माथूर हांचीं नाटकां मराठींत आयलीं. हातूंत हयवदन, ययाती,तुघलक (कार्नाडा); सुनो जनमेजय, आजचा कार्यक्रम...(आद्य रंगाचार्य); कोंडी (शंभू मित्र); जुलूस, बाकी इतिहास, एवम् इन्ज्रीत (बादल सरकार); आधे अधुरे (मोहन राकेश); पहिला राजा (जगदीशचंद्र माथूर); पोस्टर (शंकर शेष) हीं म्हत्वाचीं नाटकां आसात. ह्या निमतान भारतीय रंगभूमीवयली परस्पर देवाणघेवाण सुरू जाली. हाचें श्रेय तेंडूलकर, पु.ल.देशपांडे, चिं.त्र्यं.खानोलकर, पद्माकर गोवईकर ह्या नाटककारांवांगडा सत्यदेव दुबे, अमोल पालेकर, अरविंद देशपांडे, सतीश दुभाषी ह्या नट-दिग्दर्शकांकूय वता. रणजित देसाई, गो.नी.दांडेकर, श्री.ना.पेंडसे, जयवंत दळवी, त्र्यं.वि.सरदेशमुख, रत्नाकर मतकरी हांच्या कादंबऱ्यांवयलीं नाटकां रंगभूमिचेर प्रयोगरुपांत आयलीं. देखीक-स्वामी (रणजित देसाई), पवनाकाठचा धोंडी, शितू (गो.नी.दांडेकर); गारंबीचा बापू, रथचक्र, राजे मास्तर (श्री.ना.पेंडसे); बॅरिस्टर, महासागर, दुर्गी, सुर्यास्त (जयवंत दळवी).चि.त्र्यं.खानोलकराच्या कथाकादंबऱ्यांवयल्यान हेर लोकांनी नाटयरुपांतरां केलीं. देखीक-अगोचर, पाषाण पालवी, चाफा.अनिल बर्वे हाच्या थ्यँक्यू मि.ग्लाड, त्र्यं.वि.सरदेशमुख हाच्या बखर एका राजाची, रत्नाकर मतकरीच्या जौळवरून माझं काय चुकलं, दळवीच्या महानंदावयल्यान श.ना.नवरे हाणें केल्लें गुंतता ह्दय हे, पु.भा.भावे हाची अकुलिना हीं ताचीं उदाहरणां आसात. बाळ कोल्हटकरान वाहतो ही दुर्वांची जुडी, मुंबईची माणसे, वेगळं व्हायचंय मला, सीमेवरून परत जा हीं कौटुंबिक जिव्हाळ्याचीं नाटकां बरयलीं आनी
