न्हंयोः अखली पर्वत वाठार हो देशांतलो एक मुखेल उदक दिवपी वाठार. खूब न्हंयो हांगाच्यान सुरू जातात. लुनी, सुक्री,बनास, साबरमती आनी मट्टी ह्यो मुखेल न्हंयो आसात. हातुंतल्यो चडशो न्हंयो राजस्थानसावन दक्षिणेकडे गुजरात राज्यांत व्हांवतात. उदेंत वाठारांत बनास न्हंय उदेंतेकडे वचून चंबळ हे यमुना न्हंयेच्या उपन्हंयेक मेळटा. खारी मोशी आनी मोरेल ह्यो बनासचे दावे देगेवयल्यो जाल्यार बेराच, बाजासेन आनी गोलवा ह्यो उजवे देगेवयल्यो उपन्हंयो आसात. अखलीच्या अस्तंत वाठारांत कांती, सोद्रा साहिबी, अनासागर हांगा सुरू जावपी लुनी हीच वाठरांतली मुखेल न्हंय. पुश्कर देगणांतल्यान व्हांवत आशिल्ली एक उपन्हंय मेळटकच लुनी न्हयेचें पात्र व्हडलें जाता. न्हंयचो वट्ट उदक व्हरपी आंवाठ 34866.40 चौ. किमी. आसा. राजस्थानच्या दक्षिण आनी उदेंत वाठारांत चंबळ हीच राज्यांतली सगळ्यांत व्हडली आनी वर्सभर उदक दिवपी न्हंय आसा. बनास, काली, सिंध, कुरई आनी पारवती ह्यो तिच्यो मुखेल उपन्हंयो आसात. जयपूर जिल्ह्यांत सुरू जावपी बाणगंगा न्हंय भरतपूर आनी धोकपूर मदल्यान उदेंतकडल्यान व्हांवत वचून यमुनेक मेळटा.
दोंगरः अखली ही राज्यांतली मुखेल पर्वतारांग आसा. ईशान्येक दिल्लीसावन ते नैऋत्येक गुजरातच्या मैदानी प्रदेशामेरेन पातळिल्ले हे पर्वतरांगेची वट्ट लांबाय सु. 692 किमी. आसा. माऊंट अबूसावन मेरेनची मुखेल अशी रांग आसा. अखली ही एका काळावयली सगळ्यांत ऊंच आशिल्ली आनी जगांतली एक पुर्विलली पर्वतरांग समजतात. बबई 780 मी.; खो 920 मी.; रघुनाथगड 1055 मी. आनी तारागड 873 मी. ह्यो हे रांगेंतल्यो मुखेल पर्वताच्यो तेंगशो आसात. माऊंट अबू हाची गुरू तेंगशी सगळ्यांत उंचेली आसून तिची उंचाय 1727 मी. आसा. हे पर्वत रांगेंतच उदयपूरच्या वायव्य वाठारांत 1225 मी. उंचायेचें भोरट पठार आसा.
हवामानः शिंयाच्या दिसांत हवा खूब थंड आसता. खूबकडे तापमान सामकें सकयल येता. हाचे उरफाटें गिमाच्या दिसांनी खूब उश्णताय आसता. अस्तंत राजस्थानचो वसाड (वाळवंटी) प्रदेश हो भारतांतलो सगळ्यांत उश्ण हवामानाचो प्रदेश आसा.
वनस्पत आनी मोनजातः राज्याचो 12.7% वाठार रानाखाला आसा. अस्तंतेकडल्या रेंवट वसाड प्रदेशांत वनस्पत सामकी उणी मेळटा. तर अखलीच्या उदेंतेकडल्या आनी आग्नेयेकडल्या प्रदेशांत मिश्र वनस्पत आनी पाचवीं रानां मेळटात. रेंवट भूंय आनी कमी पावस आशिल्ल्यान हांगा आंखूड आनी कांटेरी वनस्पत चड जाता. कांय वाठारांत तण दिशटी पडटा. माऊंट अबूच्या वाठारांत खूब पावस पडटा देखून थंय दाट वनस्पत मेळटा.
हांगाचो वाठार 1070 ते 1375 मी. उंचायेचो आसा आनी पावस 150 सेंमी. पडटा. ते खातीर पाचवीचार रानां पळोवंक मेळटात.
राज्याच्या दक्षिण वाठारांत बांरुवाडा रानाच्या वाठारांत सायल रुखाचें प्रमाण 60% ते 90% आसा. अखलीच्या दोंगराळ वाठारांत धावडा जातींची झाडां मेळटात. जळोव आनी कोळसो करपाक ताचो उपेग करतात.
अलवर, चित्तोडगड, उदयपूर, सिरोही, अजमेर, जोधपूर आनी जयपूर ह्या जिल्ह्यांच्या कांय वाठारांत सालई रुखांचें प्रमाण चड आसा. न्हंय लागीं आशिल्ल्या सुपीक जमनीच्या वाठरांत पळस रूख चड आसात.
इतिहासः घग्गर न्हंये देगेर आनी कालीगंगा उत्खननांतल्यान हांगा हडप्पायलीं वसती आशिल्ली अशें सिध्द जालां. ताचे वयल्यान सु.3700 वर्सां पयलीं हांगा सुसंस्कृत मनीस रावतालो अशें दिसता.
ऋग्वेद, महाभारत, शतपथ ब्राह्मण, अंगुत्तारनिकाय ह्या ग्रंथांत ह्या प्रदेशाचो उल्लेख मेळटा आसलो तरी राजस्थानच्या इतिहासाची सुरवात मौर्य काळासावन जाता. सम्राट मौर्याची सत्ता वतकच मालव, अर्जुनायन, यौधेय ह्या जमातींनी जैत मेळयलें आनी गणराज्यां स्थापन केलीं. इ.स. दुसऱ्या ते चवथ्या शतमानामेरेन राजस्थानच्या वाठारांत शकांचो शेक आशिल्लो. मागीर कांय काळामेरेन मगधाच्या गुप्त सम्राटांची, मंदसोरच्या यशोधमर्याची आनी जोधपूर वाठरांत हरिश्वंद्रान गुर्जर – प्रतिहाराची सत्ता स्थापना केली. सातव्या शतमानांत गुहिलोन (सिसोदिया), आठव्या शतमानांत प्रतिहार, चाहमान (चौहान), भाटी (जेसलमोरचे), धाव्या शतमानांत परमार, सोळंकी ह्या वंशाचो राजस्थानच्या वेगवेगळ्या वाठारांत शेक चलतालो. कच्छवांनी बाराव्या शतमानांत सुरवेक अंबराक तर कनौजच्या राठोडांनी तेराव्या शतमानांत सुरवेक मारवाड्यांत सत्ता स्थापना केली.
ह्या राजपूत घराण्यांनी आठव्या शतमानासावन धाव्या शतमानामेरेन गुर्जर – प्रतिहारांचे सामंत ह्या नात्यान इस्लामी आक्रमणाक आडायलें. तातूंत मंडोरचे प्रतिहार, शाकंभरी (अजमीर) आनी नाडालेचे चाहमान, मेवाडचे गुहीलोत आनी दिल्ली वाठारांतले तोमर मुखेल आशिल्ले. धावें शतमान सोंपता सोंपता गुर्जर प्रतिहारांची सत्ता सोंपत आयली आनी शाकंभरीचे चाहामान हांकां स्वतंत्रताय मेळ्ळी. इकराव्या आनी बाराव्या शतमानांत, चाहमान, गुजरातचे चालुक्य आनी माळव्याचे, परमार हांचे भितर राजस्थानचेर शेक चलोवपा खातीर झगडीं जावंक लागलीं. गझनी कडल्यान मुसलमानी घुरयो जाल्यो. चाहमानांनी धीरान ह्यो घुरयो आडायल्यो,पूण गझनी महमूद जैतवंत जालो. तिसरो पृथ्वी राजाक मुहमद घोरान तराईच्या झुजांत 1191 सालांत हारायलो. तेराव्या आनी चवदाव्या शतमानांत
