207
naandan na nga igsusumpay nga kinahanglan mopuyo sa hataas nga katuigan sa kapopod-an aron sa pag-ila kanila. Bisan pa, kon makadungog nga dunay indiyo nga mabantug sa usa ka buhat nga dili sa kamut kon sa arte nga sunodsunod, sa Kimika, pananglitan, sa Panambal, Pilosopiya ug uban pa, magkanayon: Ps... adunay kaugmaon, dili kuwanggol...ug iyang paniguroon dayon nga daghang nahisakot nga dugo sa Katsila sa mga kaugatan sa rnaong indiyo, ug kon dili kini mamatuod, mangita siyag usa ka kaliwat nga haponanon; niadto ugod nga higayona maoy pagsugod sa pasangil sa mga haponanon ug arabiyanhon sa tanang maayong butang nga gimanggad sa mga Pilipinhon. Alang kang Don Custodio, ang kundiman, ang balitaw, ang kumintang, maoy mga honing arabiyanhon sama sa alpabeto sa mga karaang pilipinhon, ug niini naniguro siya pag-ayo, bisan wala siyay hibangkaagan sa arabiyanhon ug wala siya makakita sa ilang sinulatan.
— Arabiyanhon, ug lunsay gayud nga arabiyanhon, magkanayon siya kang Ben Zayb sa usa ka paningog nga dili malalis; ug kon dili man gani, ininsik.
— Ug mokidhat sa usa ka pagkidhat nga dunay gipasabut:
— Dili gayud mahimo, wala gayud buhat nga ila nga kaugalingon sa mga indiyo, nakasabut ka? Ako nahagugma kaayo kanila, apan dili sila maayong daygon kay modaku ang atay ug mahimo unya nga makalolooy.
Usahay moingon siya:
— Ako nahigugma kaayo sa mga indiyo, ug nagpaka amahan ug manlalaban ako nila, apan ang mga butang angayan ipahimutang sa ilang kaugalingong dapit. Adunay natawo aron magmando, ug aduna usay natawo aron sa pagsugot; dayag na lamang nga kini dili nato ikasulti dinayganay ug sa hataas nga tingog, apan buhaton sa walay daghang saba. Ug tan-awa, kini angayan himoon sa hinayhinay. Kon buot gani ikaw-mo-ulipon sa usa ka lungsod, una sa tanan patuhoon mo siya nga siya ulipon. Sa unang adlaw, mokatawa siya; sa ikaduha, mosupak; sa ikatulo, magduhaduha na, ug sa ikaupat, motoo na gayud. Aron ang pilipino dili mosupil, patuhoa adlaw nga tanan nga siya buotan ug walay katakus. Unsa may makuha nga motoo siya sa laing hunahuna, nga kini makahimo man lang kaniya nga alaut? Tuhoi ako, maoy usa ka buhat sa kalooy ang pag-
