O'tkan kunlar/16
| ←15 | O'tkan kunlar (1926) by 16. Azizbek |
17→ |
Oradan uch-to‘rt daqiqa o‘tkandan keyin Kamolon tarafidan bir yuz chamaliq sarkarda va yigitlari bilan Azizbek ko‘rindi. Tilla jabduqli qizil ayg‘irg‘a mingan, quyosh yog‘dusi bilan turlik tuska kirib tovlanadirg‘an, yoqa va etaklariga oltin uqa tutilgan kimxob to‘n kiyib, belidagi oltin kamarga kumush qinli jazoiri qilich osqan, boshig‘a oq shohidan salla o‘rab, oyoqlarini kumush uzangiga tiragan, siyrak qoshlik, cho‘qqi soqol, bug‘doy ranglik, qirq besh-elli yoshlar chamaliq bir kishi edi. Uning orqasidan qora otg‘a otlanib, zangori movutdan uqalik to‘n kiygan, kumush kamarning o‘ng tomonig‘a qilich, so‘lig‘a to‘fangcha qistirg‘an, boshig‘a barra popoq kiyib, jin yalag‘an deganlaridek qoshsiz, qoramtil yuzlik, ikki chakagining ustida bir oz, iyagida bir oz siyrak, ko‘rimsiz qora soqolliq, ko‘zlari ichiga botig‘roq, ammo qon quyilg‘ansumon bir kishi kelar edi. Bu kishi Azizbekning amri lashkari va o‘ng qo‘li bo‘lg‘an Rayimbek dodxoh edi. Uning qatoridag‘i ikkinchi kishi kichikroq saman otka otlanib, ustiga Buxoroning ola bayroq matasidan chopon kiyib, kamar o‘rniga choponini tugmalagan, boshig‘a katta salla o‘rab, qamchi sopi bilan egarning qoshig‘a takya qilg‘an; to‘la ko‘rkam yuzlik, katta malla ko‘zlik, uzun mosh-guruch soqollik mullanamo bir zot bo‘lib, bu kishi yaroqsiz edi. Azizbek orqasidan kelguchi bu ikki otliqdan so‘ng sipohlar turkumi boshlanib, zangor movutdan tizzagacha tushkan kalta kamzul, qizil movutdan shim, oyog‘ida sag‘ri etik, boshda Rayimbek dodxohning boshidag‘idek popoq, ammo ust tomoni qizil movutdan, oq qayishdan kamar, so‘lig‘a qilich osilib, o‘ng tomoniga to‘fangcha qisti-rilg‘an har qatorda to‘rttadan otliq kelmakda edilar. Sipohlarning keksaliklari to‘g‘risidagi nuqsonni e’tiborga olinmasa, ko‘rinish muntazam edi.
Qo‘rg‘on ustida yasov totqan qahramonlar qo‘l bog‘lab ikki bukilgansumon ta’zim bilan Azizbekni ilga-riga o‘tkaza boshladilar. Azizbek ularga qarshi oltin soplik qamchisini ko‘kragiga ko‘ndalang qo‘yib boshi bilan ham javob ishorasi berib oldinlar edi. Shu kezda boshlar uyumi yonida turg‘an qo‘rg‘on begisi otidan yerga tushib jilovini qovushtirilgan qo‘llari orasig‘a oldi. Boshlar uyumi bilan Azizbek orasi qirq-elli ot adimi qolg‘an edi.
Azizbek qahramonlarning salomlariga javob qaytarishni ham unutib, ko‘zini kesik boshlarga tikdi. Azizbekning orqasidag‘i sarkarda va sipohlar ham bu dahshat uyumiga egarga qiyshiq o‘lturib tomosha qilib kelar edilar. Azizbek kishilari bilan boshlar yonig‘a kelib to‘xtadi. Azizbek bir muncha vaqt boshlarni tomosha qilib turdi-da, qarshida qo‘l bog‘lag‘an qo‘rg‘on begiga qarab iljaydi:
Azizbek bir muncha vaqt boshlarni tomosha qilib turdi-da, qarshida qo‘l bog‘lag‘an qo‘rg‘on begiga qarab iljaydi:
— Barakalla g‘ayratlaringizga, — dedi Azizbek, — bu kun qipchoqlarg‘a rustamona javob berib, o‘zlarini ham itdek qirg‘ansiz. Bunchalik g‘ayrat ko‘rsatkan fuqarolarga rahmat, dunyo turguncha tursinlar!
Azizbek tashakkurini bitirgach, hudaychi qo‘rg‘on ustidagi qahramonlarg‘a hamma tovshini qo‘yib qich-qirdi.
— Bek janoblari bu kungi rustamona g‘ayratlarin-gizga rahmat aytib, haqlaringizga duo qiladirlar!
Mudofi’lar dunyoni buzib javob berdilar:
— Qulliq taqsir, qulliq! Taqsirimiz dunyo turguncha turib, soyai davlatlari boshimizdan kam bo‘lmasin!
Azizbek qamchisini ko‘ndalang qo‘yib mudofi’larga qulliq qildi va hudaychiga buyurdi:
— Qo‘rg‘on begiga kimxob to‘n, yuzboshilarg‘a atlas chopon, boshqa yigitlarga uch tangadan pul in’om beril-sin.
Hudaychining xabaridan so‘ng mudofi’lar javob qaytardilar:
— Davlatlari ziyoda bo‘lsin!
Xazinachilar sipohlar orqasidan ikki otni yetaklashib hudaychi yonig‘a yetdilar. Bir otning ustiga choponlar ortilg‘an, ikkinchi otdag‘i katta xurjinning ikki ko‘zi liq tanga edi. Boshlab hudaychi ot ustidan bir kimxob to‘nni olib, qo‘rg‘on begiga kiydirdi. Qo‘rg‘on begi to‘nni kiyib Azizbek haqiga uzun duo qildi. So‘ngra hudaychi bir yigitka to‘n qo‘ltiqlatib, ikkinchi yigitka tangalardan oldirib qo‘rg‘on begi bilan birga qahramonlar yonig‘a chiqdi. Qo‘rg‘on begining ko‘rsatishicha kimga uch tanga pul, kimga adras chopon ulashilib boshlandi.
Azizbek ot ustida boshlar uyumi tevaragida aylanib Rayimbek dodxoh va ola-bayroq to‘nlik kishiga o‘zining tanish sarkardalaridan bo‘lg‘an kimlarningdir boshlarini ko‘rsatmakda, tirik vaqtlarida nima ishlarda bo‘linib va qora choponlilarg‘a qanday zulmlar qilg‘anlarini so‘zlamakda edi. Azizbekning bu gaplarini Rayimbek dod-xoh samimiy eshitsa ham olabayroq to‘nlik odam «taqsir, taqsir» bilan javob berib, boshlar uyumidan jirkangansumon egarining qoshig‘a ko‘zini tikib turmoqda edi. Yarim soatlik bir fursatdan keyin qo‘rg‘onning boshdan-oyoq yasov tortqan qahramonlariga in’omlar ulashilib bitdi-da, hudaychi o‘zining quruq xurjini bilan Azizbek qotig‘a kelib qulluq qildi. Azizbek qarshisida qo‘l bog‘lab turg‘an qo‘rg‘on begidan so‘radi:
— Yigitlaringizning barchasi ham quruq qolmadimi?
— Davlatingiz soyasida, taqsir.
— Qipchoqlarning bu kungi hujumi qay vaqtda bo‘ldi?
— Tong yorir-yorimas Oq tepa tomonidan to‘p ota boshladilar, — dedi qo‘rg‘on begi, — o‘n besh daqiqa o‘tar-o‘tmas otliq qipchoq qo‘shinlari ko‘rinib Samar-qand darbozasiga yugirdilar. Shungacha men ham davla-tingiz soyasida ikki darboza oralarig‘a merganlarni yayratqan edim. Boshlab Samarqand darbozasi qo‘rug‘i-dan otishg‘a buyurdim. Merganlar o‘n besh daqiqa orqa-sini uzmay miltiqqa o‘t berib turdilar. Qipchoqlar biz-ning tomondan otilg‘an miltiq o‘qlarig‘a chidalmay, Samarqand darbozasini tashlab, Kamolon darbozasiga yuzlandilar. So‘ngra davlatlari ko‘lankasida Kamolon qo‘rug‘idag‘i merganlarni ishka qo‘ydim. Bir soat chamasi otishqandan so‘ng yov bizning o‘qimizg‘a chidalmay, ikki darboza orasida uch-to‘rt yuz o‘lik qoldirib, qochishg‘a majbur bo‘ldi. Bizdan yolg‘iz besh kishi o‘lib, to‘qqiz kishi yaralandi. Azizbek juda zavqlang‘an edi, yana bir qayta barakalla o‘qub, so‘radi:
— Normat qipchoq ko‘rindimi?
— Yo‘q taqsir: qo‘rg‘on yaqinig‘a yo‘lamadi, yo‘la-g‘anda...
— O‘shanga hozir bo‘lmoq kerak.
— Davlatlari yori bersa, albatta bizning muddao ham shunda...
Azizbek o‘z og‘zi bilan mudofi’larga «Men sizlardan rozi!» deb qichqirdi va mudofi’larning qiy-chuv duolari ostida sipohlari bilan Samarqand darbozasiga tomon harakat qildi.
Bu kun Azizbek g‘olibiyat daldasida qo‘rg‘onlardan bir aylanib chiqmoqchi edi. Shuning uchun Samarqand darbozasidan o‘tib qo‘rg‘on osti bilan Chaqarg‘a qarab yurishdilar. Qo‘rg‘on Chaqarning chuqur jarlik arig‘ig‘a taqalib tugalar edi. Chaqar suvi ustiga qo‘rg‘on tiklash mumkin bo‘lmay, jarning usti qo‘rg‘ondan tabi’iy bo‘sh edi. Ammo jarning narigi tomoni bir tepadan iborat bo‘lib, janub biqini ma’lum Chaqar suvi bilan, g‘arbi Bo‘z suv va Ko‘kcha arig‘i bilan o‘ralg‘an burun kabi bu tepa qo‘rg‘onsiz ham dushmanning hujumiga o‘ngg‘aysiz edi. Tepa ustida sipoh turishi uchun bir necha binolar soling‘an, janubi-g‘arbig‘a qaratib bir, g‘arbg‘a qaratib bir va shimoli-g‘arbig‘a qaratib yana bir; barisi uchta to‘p qo‘yilg‘an edi. Bu tepa ustida doimiy to‘pchi va qorovullar turar edilar.
Azizbek sipohlari ila jarga tushdi va suv kechib haligi tepaga yuzlandi. To‘pchi, qorovullar ko‘zdan kechi-rilib, ularga bir necha tangadan in’om berildi. Shundan keyin tepaning kun chiqishig‘a qarab qaytdilar. Chunki tepaning boshqa tomonlari yuqorida aytilgandek bir necha terak bo‘yi jarlik bo‘lg‘anliqdan Ko‘kcha darbozasiga o‘tish uchun Suzuk ota mozori yaqini bilan Ko‘kcha arig‘ig‘a tushilar va undan keyin Ko‘kcha qo‘rg‘onlarig‘a qaytib kelinur edi.
Ko‘kcha qo‘rg‘onlari qo‘rug‘ida anovi qo‘rg‘onlarni-kidek mudofi’lar ko‘b bo‘lmasa ham, yo‘q ham emas edilar. Hudaychi Azizbekdan ilgariroqda qo‘riqchilarni ogohlantirib borar, miltiq, shashvar tutkan yosh va keksa muhofizlar uni salomlab qarshi olar edilar va Azizbekning «Rahmat fuqarolarim!» so‘zini eshitib yaxshig‘ina talta-yishib qolar edilar. Shu ravishda Ko‘kcha, Chig‘atoy, Sag‘bon, Qorasaroy, Taxtapul, Labzax darbozalarini o‘tib, eng keyin Qashqar darbozasiga yetdilar. Qashqar darbozasi o‘rdaga yaqin bo‘lg‘ani uchun munda muhofiz va sipohlar talayg‘ina bor edilar. Ularning salomlariga ko‘milib, Azizbek Qashqar darbozasining muyushiga yetkan ham edi, tashqaridan kimningdir darbozani oshig‘ich taq-taq urgani eshitilib, Azizbekning oti hurkibmi, qo‘rqibmi ketiga burulib to‘xtadi. Boshqalar ham to‘xtashg‘a majbur bo‘ldilar. Azizbek qarshisida qo‘l bog‘lab turg‘an darboza begig‘a baqirdi:
— Nega qarab turasan, darboza ustiga chiq, kim ekan u it?! Darboza begi yugurib qo‘rg‘on devoriga chiqdi:
— Taqsir, bir chol!
— Darbozangni ochib, ichkariga ol! — dedi Azizbek. Darboza ochildi. Tashqaridan saman otini yetaklab Hasanali kirdida, kutilmagan ish ustidan chiqg‘ani uchun qo‘rqib, Azizbekka salom berdi.