Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 6
| ←Ndima ya 5 | Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe (1996) Ndima ya 6: Mavundu |
Ndima ya 7→ |
103. Mavundu
1. Riphabuḽiki i na Mavundu a tevhelaho—
a. Kapa Vhubvaḓuvha;
b. Fureisiṱaṱa;
c. Gauteng;
d. KwaZulu-Natala;
e. Mpumalanga;
f. Kapa Devhula;
g. Limpopo;
h. Devhula Vhukovhela;
i. Kapa Vhukovhela.
[Khethekanyo ṱhukhu ya (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Ndayotewa wa 2003 na u imelwa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumimbili ya Ndayotewa wa 2005.]
2. Masia a vhupo a mavundu a vhumba masia a vhupo o sumbedzwaho kha mimapa yo fhambanaho yo bulwaho kha Nḓivhadzo yo sumbedzwaho kha Sheduḽu ya 1A.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya.1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumimbili ya Ndayotewa wa 2005.]
3. a. Musi vhupo ha vundu vhu tshi vhewa nga vhuswa nga khwiniso kha Ndayotewa, Mulayo wa Phalamennde u nga ita uri hu vhe na maga a u laula, nga tshifhinga tshi pfeseseaho, mvelelo dza mulayo, dzine dza konadzea na dziṅwe dza u vhewa hafhu.
b. Mulayo wa Phalamennde wo lavhelelwaho kha pharagirafu ya (a) u nga phasiswa wa shumiswa phanḓa ha musi hu tshi vha na u khwiniswa ha Ndayotewa, fhedzi mishumo ifhio kana ifhio ya vundu, ndaka, pfanelo, vhuḓifhinduleli na mishumo zwi nga fhiriswa fhedzi u ya nga Mulayo nga murahu ha musi hu tshi vha na khwiniso ya Ndayotewa.
[Khethekanyo ya.103 yo imelwa nga khethekanyo ya.1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumimbili ya Ndayotewa wa 2005.]
Vhusimamilayo ha mavundu
104. Maanḓalanga a vhusimamilayo ha mavundu
1. Maanḓalanga a zwa vhusimamilayo ha vundu a zwanḓani zwa vhusimamilayo ha vundu nahone a ṋea vhusimamilayo ha vundu maanḓa a—
a. u phasisa ndayotewa ya vundu ḽeneḽo kana u khwinisa ndayotewa iṅwe na iṅwe yo phasiswaho ngaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 142 na 143;
b. u phasisa mulayo kha, kana wa vundu malugana na—
i. mafhungo maṅwe na maṅwe a welaho kha sia ḽa mishumo ḽo bulwaho kha Sheduḽu ya 4;
ii. mafhungo maṅwe na maṅwe a welaho kha sia ḽa mishumo ḽa Sheduḽu ya 5, na
iii. mafhungo maṅwe na maṅwe a welaho nnḓa ha masia a mishumo ayo, na o tou ṋewaho vundu zwo tou buletshedzwa nga mulayo wa lushaka; na
iv. mafhungo maṅwe na maṅwe ane mbetshelo ya Ndayotewa ya vhona uri hu vhe na u phasiswa ha mulayo wa vundu; na
c. u ṋewa maanḓa maṅwe na maṅwe a vhusimamilayo hayo kha khoro ya Masipala kha vundu ḽeneḽo.
2. Vhusimamilayo ha vundu nga ḽikumedzwa ḽo ṱanganedzwaho hu na thikhedzo ya mbili tshararu tsha miraḓo yaho, vhu nga humbela Phalamennde uri i shandukise dzina ḽa iḽo vundu.
Vhusimamilayo ha vundu hu vhofhiwa fhedzi nga Ndayotewa, na uri arali ho phasisa Ndayotewa ya vundu ḽaho, nga yeneyo Ndayotewa, na uri vhu fanela u shuma vhu tshi tevhedza, nahone vhu ngomu ha mikano ya Ndayotewa a na Ndayotewa yeneyo ya vundu.
3. Mulayo wa Lushaka malugana na mafhungo ane a vha a ndeme kha, kana maṱuku kha , u shumiswa zwavhuḓi ha maanḓa malugana na mafhungo maṅwe na maṅwe o dodombedzwaho kha Sheduḽu ya 4, ndi a mulayo wa ndivho dzoṱhe malugana na mafhungo o dodombedzwaho kha Sheduḽu ya 4.
4. Vhusimamilayo ha vundu vhu nga themendela kha Buthano ḽa Lushaka, mulayo u kwamaho mafhungo maṅwe na maṅwe a welaho nnḓa ha maanḓalanga a vhusimamilayo honoho, kana malugana na ane Mulayo wa Phalamennde wa ḓo langa wa vundu.
105. Kuvhumbelwe na khetho dza vhusimamilayo ha vundu
1. Vhusimamilayo ha Vundu ho vhumbiwa nga vhafumakadzi na vhanna vho khethiwaho hu tshi tevhedzwa sisiṱeme ya vhakhethi ine ya—
a. vha yo randelwa nga mulayo wa lushaka;
b. vha yo tewaho kha mutevhe wa vhavouthi wa lushaka kha tshipiḓa tsha mutevhe wa ḽeneḽo vundu;
c. ta miṅwaha ya 18 sa miṅwaha ya fhasisa kha muvouthi; na
nga bveledza nga u angaredza, vhuimeleli vhu linganaho.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo khwiniswa nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumi ya Ndayotewa wa 2003 na nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiiṋa ya Ndayotewa wa 2008.]
2. Vhusimamilayo ha vundu ho vhumbwa nga miraḓo i re vhukati ha 30 na 80. Tshivhalo tsha miraḓo, tshine tsha nga fhambana u ya nga mavundu tshi fanela u tiwa hu tshi tevhelwa nḓila yo randelwaho nga mulayo wa lushaka.
106. Vhuraḓo
1. Mudzulapo muṅwe na muṅwe ane a vha o tea u voutha kha Buthano ḽa Lushaka u a tea u vha muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu, nga nnḓa ha—
a. muthu muṅwe na muṅwe o tholiwaho nga kana a no khou shumela muvhuso na u hola kha muvhuso, nga nnḓa ha—
i. Mulangavundu na miṅwe miraḓo ya Khorotshitumbe ya Vundu; na
ii. Vhaṅwe vhafari vha ofisi vhane mishumo yavho ya yelana na ya muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu nahone ya vha i tshi tshimbilelana na mishumo ya mulayo wa lushaka;
b. miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka, vharumiwa vha tshoṱhe kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka kana miraḓo ya Khoro ya Masipala;
c. vhathu vhe khothe ya ḓivhadza uri vha a kundelwa u badela milandu;
d. muthu muṅwe na muṅwe o ḓivhadzwaho nga khothe ya Riphabuḽiki uri muhumbulo wawe a u shumi zwavhuḓi; kana
e. muthu muṅwe na muṅwe ane, nga murahu ha musi iyi khethekanyo i tshi thoma u shuma, a vha o wanala e na mulandu wa vhukhakhi he a gwevhiwa miṅwedzi i fhiraho 12 hu si na ndaṱiso, hu nga vha ngomu ha Riphabuḽiki, kana nnḓa ha Riphabuḽiki arali nyito yo ḓisaho vhukhakhi yo vha i tshi ḓo dzhiiwa sa vhukhakhi nga ngomu kha Riphabuḽiki; fhedzi a hu na muthu ane a ḓo dzhiiwa uri o gwevhiwa u swikela musi khaṱhululo yawe kha u wanwa mulandu wa vhukhakhi kana u ṋewa tshigwevho i tshi tiwa, kana u swika musi tshifhinga tsha khaṱhululo tsho no fhela. U sa tendelwa nga fhasi ha iyi khethekanyo zwi fhela nga murahu ha musi muthu o no fhedza miṅwaha miṱanu u bva musi a tshi fhedza tshigwevho tshawe.
2. Muthu a songo teaho u vha muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (1) (a) kana (b) a nga vha nkhetheni wa vhusimamilayo hu tshi tevhedzwa mikano kana nyimele dzo thomiwaho nga mulayo wa lushaka.
3. Muthu a nga fhelelwa nga u vha muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu arali uyo muthu—
a. a tshi swika hune a vha a songo tsha tea;
b. a sa vha hone kha vhusimamilayo musi a songo wana thendelo kha nyimele dzine milayo na ndaela dza vhusimamilayo zwa amba nga ha u fhelelwa nga u vha muraḓo; kana.
c. a ima u vha muraḓo wa ḽihoro ḽo taho muthu onoyo sa muraḓo wa vhusimamilayo.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumi ya Ndayotewa wa 2003 na nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiiṋa ya Ndayotewa wa 2008.]
4. U ḓadzwa ha zwikhala kha vhusimamilayo ha vundu zwi tea u itwa hu tshi tevhelwa mulayo wa lushaka.
107. Muano kana khwaṱhisedzo
Phanḓa ha musi miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu i tshi thoma u shuma mishumo yayo kha vhusimamilayo, i tea u ana kana ya khwaṱhisedza u fhulufhedzea kha Riphabuḽiki na u tevhedza Ndayotewa, u ya nga ha Sheduḽu ya 2.
108. Tshifhinga tshine Vhusimamilayo ha Vundu ha ḓo tshi fhedza
1. Vhusimamilayo ha vundu ho khethiwa lwa u shuma miṅwaha miṱanu.
2. Arali vhusimamilayo ha vundu vhu tshi nga fhaladzwa u ya nga ha khethekanyo ya 109, kana musi tshifhinga tshaho tshi tshi fhela, Mulangavundu wa vundu, nga mulevho, u tea u vhidza na u dzudzanya ḓuvha ḽa khetho, dzine dza tea u fariwa hu saathu u fhela maḓuvha a 90 u bva nga ḓuvha ḽe vhusimamilayo ha fhaladzwa ngaḽo, kana u bva nga ḓuvha ḽe tshifhinga tshaho tsha fhela. Mulevho wa u vhidza na u dzudzanya ḓuvha ḽa khetho u nga ṋekedzwa phanḓa kana murahu ha musi tshifhinga tsha vhusimamilayo ha vundu tshi tshi fhela.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuṋa ya Ndayotewa wa 1999.]
3. Arali mvelelo dza khetho dza vhusimamilayo ha vundu dzi saathu u ḓivhadzwa kha tshifhinga tsho bulwaho kha khethekanyo ya 190 kana arali khetho dzo vhetshelwa thungo nga khothe, Phresidennde, nga mulevho, u tea u vhidza kana u dzudzanya maḓuvha maṅwe a khetho dzine dza tea u fariwa hu saathu u fhela maḓuvha a 90 u bva nga ḓuvha ḽa u fhela ha itsho tshifhinga kana u bva nga ḓuvha ḽe khetho dza vhetshelwa dubo.
4. Vhusimamilayo ha vundu vhu a tendelwa u shuma u bva nga ḓuvha ḽe ha fhaladzwa kana ḽe tshifhinga tshaho tsha fhela u swika ḓuvha ḽine ḽa ḓo tevheliwa nga ḽine ha ḓo thoma u farwa khetho dza u vhumba vhuṅwe vhusimamilayo ha vundu.
109. U fhaladzwa ha vhusimamilayo ha vundu tshifhinga tshaho tshi saathu fhela
1. Mulangavundu wa vundu u fanela u fhaladza vhusimamilayo ha vundu arali—
a. vhusimamilayo ho dzhia tsheo ya uri vhu fhaladzwe nga thikhedzo ya vouthu dza vhunzhi ha miraḓo yaho; na
b. musi ho no fhela miṅwaha miraru u bva tshe vhusimamilayo ha khethiwa.
2. Mufarela-Mulangavundu u tea u fhaladza vhusimamilayo ha vundu arali—
a. hu na tshikhala ofisini ya Mulangavundu; na
b. vhusimamilayo vhu tshi kundelwa u khetha Mulangavundu hu saathu fhela maḓuvha a 30 u bva musi hu tshi vha na tshikhala.
110. Madzulo na tshifhinga tsha u awela
1. Nga murahu ha khetho, dzulo ḽa u thoma ḽa vhusimamilayo ha vundu ḽi tea u fariwa nga tshifhinga na ḓuvha ḽo tiwaho nga muhaṱuli o nangiwaho nga Phresidennde wa Khothe ya zwa Ndayotewa, fhedzi ḽi ḓo fariwa hu saathu u fhela maḓuvha a 14 u bva nga ḓuvha ḽe mvelelo dza khetho dza ḓivhadzwa ngaḽo. Vhusimamilayo ha vundu vhu nga ta nga hone huṋe, tshifhinga tsha madzulo na tshifhinga tshine a ḓo tshi fhedza khathihi na zwifhinga zwao zwa u awela.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 8 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]
2. Mulangavundu wa vundu a nga vhidza dzulo ḽa vhusimamilayo ha vundu ḽi songo ḓoweleaho tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe u itela u shumana na mafhungo o khetheaho.
3. Vhusimamilayo ha vundu vhu nga ta fhethu hune vhu nga vha hone na madzulo aho tshifhinga tshoṱhe.
111. Vhalangadzulo na Vhathusa-Vhalangadzulo
1. Kha dzulo ḽaho ḽa u thoma nga murahu ha u khethiwa, kana musi zwo tea uri hu ḓadziwe tshikhala, vhusimamilayo ha vunḓu vhu tea u khetha Mulangadzulo na Muthusa- Mulangadzulo u bva kha miraḓo yaho.
2. Muhaṱuli o nangiwaho nga Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa u tea u ranga phanḓa khetho dza Mulangadzulo. Mulangadzulo u ḓo ranga phanḓa khetho dza Muthusa- Mulangadzulo.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 9 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]
3. Maitele o buliwaho kha Tshipiḓa tsha A tsha Sheduḽu ya 3 a shuma kha khetho dza Vhalangadzulo na Vhathusa- Vhalangadzulo.
4. Vhusimamilayo ha vunḓu vhu nga bvisa Mulangadzulo kana Muthusa-Mulangadzulo tshiduloni tshawe nga ḽikumedzwa. Vhunzhi ha miraḓo ya vhusimamilayo vhu tea u vha vhu hone musi hu tshi dzhiiwa ḽikumedzwa.
5. U ya nga milayo na ndaela, vhusimamilayo ha vundu vhu nga nanga muṅwe murangaphanḓa ane a ḓo thusa Mulangadzulo na Muthusa-Mulangadzulo.
112. Tsheo
1. Nga nnḓa ha musi Ndayotewa i tshi bula nga iṅwe nḓila—
a. vhunzhi ha miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu vha fanela u vha vha honei phanḓa ha musi hu tshi vouthelwa Mulayotibe kana musi hu tshi khwiniswa Mulayotibe;
b. tshivhalo tshi linganaho nthihi tshararu tsha miraḓo tshi tea u vha tshi hone phanḓa ha musi hu tshi vha na vouthu kha mafhungo maṅwe na maṅwe phanḓa ha vhusimamilayo;
c. mafhungo oṱhe ane a vha kha vhusimamilayo ha vundu a tea u tshewa nga vhunzhi ha dzivouthu dzo itwaho.
2. Muraḓo ane a khou ranga phanḓa nga tshifhinga tsha u voutha, ha nga tendelwi u voutha na vhaṅwe, fhedzi—
a. a nga ita vouthu ya tsheo fhedzi arali hu na thai kha tshivhalo tsha dzivouthu dza masia oṱhe ane a khou voutha kha ḽiṅwe fhungo; na
b. a nga voutha na vhaṅwe kana a ita vouthu ya tsheo musi fhungo ḽi tshi tea u tshewa nga tshivhalo tshi si fhasi ha mbili tshararu tsha miraḓo ya vhusimamilayo.
113. Pfanelo dza vharumiwa vha tshoṱhe kha vhusimamilayo ha vundu
Vharumiwa vha tshoṱhe kha vundu kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka vha nga dzhenela na u amba kha vhusimamilayo ha vundu na komiti dzaho, fhedzi a vha nga vouthi. Vhusimamilayo vhu nga ṱoḓa murumiwa wa tshoṱhe a tshi dzhenela na u amba kha vhusimamilayo na kha komiti dzaho.
114. Maanḓa a Vhusimamilayo ha Vundu
1. Musi vhu tshi shumisa maanḓa aho, Vhusimamilayo vhu nga—
a. dzhiela nṱha, phasisa, khwinisa na u sa ṱanganedza Mulayotibe muṅwe na muṅwe u re phanḓa ha Vhusimamilayo; na
b. u thoma kana u lugisela mulayo, nga nnḓa ha Milayotibe ya zwa masheleni.
2. Vhusimamilayo ha Vundu vhu tea u ṋetshedza nḓila dza—
a. u vhona uri miraḓo yoṱhe ya muvhuso ya khorotshitumbe ya vundu i na vhuḓifhinduleli khaho; na
b. u vhea iṱo kha—
i. u shumiswa ha maanḓalanga a khorotshitumbe ya vundu, zwi tshi katela u shumiswa ha milayo; na
ii. muraḓo muṅwe na muṅwe wa vundu wa muvhuso.
115. Vhuṱanzi kana mafhungo o livhanaho na Vhusimamilayo ha vundu
1. Vhusimamilayo ha vundu kana komiti iṅwe na iṅwe yaho i nga—
a. vhidza muthu muṅwe na muṅwe u ḓa phanḓa hawo u ṋea vhuṱanzi o thoma a ana kana u khwaṱhisedza kana u bvisa maṅwalo;
b. ṱoḓa uri muthu muṅwe na muṅwe kana tshiimiswa tsha vunḓu a (tshi) ṋee muvhigo;
c. kombetshedza, hu tshi tevhelwa mulayo wa vundu kana milayo na ndaela, muthu muṅwe na muṅwe kana tshiimiswa uri tshi tevhedze ṱhoḓea dza dzisamanisi kana ṱhoḓea hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (a) kana (b); na
d. u ṱanganedza phethishini, vhuimeleli kana mihumbulo yo ḓiswaho nga vhathu vhaṅwe na vhaṅwe kana zwiimiswa zwi re na dzangalelo.
116. Nzudzanyo dza nga ngomu, maitele na matshimbidzele a zwa Vundu
1. Vhusimamilayo ha vundu vhu nga—
a. ta na u laula nzudzanyo dzaho dza nga ngomu, maitele na matshimbidzele; na
b. u ita milayo na ndaela malugana na mafhungo aho, hu tshi dzhielwa nṱha demokirasi ya vhuimeleli na u dzhenela, vhuḓifhinduleli, u vha khagala na u dzhenela ha nnyi na nnyi.
2. Milayo na ndaela dza vhusimamilayo ha vundu zwi tea u ita uri hu vhe na—
a. u thomiwa, kuvhumbelwe, maanḓa, mishumo, maitele na tshifhinga tshi no dzhiiwa nga komiti dzaho;
b. u dzhenela kha matshimbidzele a vhusimamilayo na komiti dzaho dza madzangano maṱuku oṱhe a poḽitiki o imelelwaho kha vhusimamilayo nga nḓila i yelanaho na demokirasi;
c. thuso ya tshelede na ya ndaulo kha ḽihoro ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽo imelelwaho kha vhusimamilayo, zwi tshi yelana na vhuimeleli hao, uri ḽihoro ḽiṅwe na ḽiṅwe na murangaphanḓa waḽo ḽi kone u shuma mishumo yaḽo kha vhusimamilayo zwavhuḓi; na
d. u dzhielwa nṱha ha murangaphanḓa wa ḽihoro ḽihanedzi ḽihulwanesa kha vhusimamilayo uri a vhe ene Murangaphanḓa wa Ḽihanedzi.
117. Vhuṱalu
1. Miraḓo ya khorotshitumbe ya vundu, na vharumiwa vha vundu vha tshoṱhe kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka—
a. vha na mbofholowo ya u amba kha vhusimamilayo na kha komiti dzaho, hu tshi tevhedzwa milayo na ndaela dzayo; na uri
b. a i nga iswi khothe ya vhulamukanyi malugana na zwa vhukhakhi, u fariwa, u hoṋelwa dzhele kana u pfi vha na vhuḓifhinduleli kha zwa tshinyalelo dza—
i. zwiṅwe na zwiṅwe zwe vha zwi amba, u zwi bvisa phanḓa kana u zwi ṋea vhusimamilayo ha vundu kana iṅwe na iṅwe ya komiti dzaho; kana
ii. zwiṅwe na zwiṅwe zwo dzumbululwaho nga nṱhani ha zwe vha zwi amba, u zwi bvisa kana u zwi ṋea vhusimamilayo kana iṅwe na iṅwe ya komiti dzaho.
2. Vhuṅwe vhuṱalu na u sa kwamea nga zwoṱhe nga vhusimamilayo ha vundu na miraḓo yaho zwi nga randelwa nga mulayo.
3. Miholo na magavhelo na mbuelo zwi fhiwaho miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu zwi badelwa zwi tshi bva kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Vundu.
118. U kona u swikelela ha nnyi na nnyi na u dzhenela kha vhusimamilayo ha vundu
1. Vhusimamilayo ha vundu vhu tea u—
a. tshimbidza u dzhenela ha nnyi na nnyi kha zwa vhusimamilayo na maṅwe maitele a zwa vhusimamilayo na komiti dzaho; na
b. u shuma na mafhungo aho hu si na tshidzumbe, na u farela madzulo aho na a dzikomiti, zwi tshi itea khagala, fhedzi hu tea u dzhiiwa vhukando ho teaho ha—
i. u langula u swikelela ha nnyi na nnyi zwi tshi katela na u swikelela ha vhoramafhungo, kha vhusimamilayo na komiti dzaho; na
ii. na u ita uri muthu muṅwe na muṅwe a setshiwe, nahone arali zwo tea, u hanela muthu a tshi dzhena kana u bviswa ha muthu muṅwe na muṅwe.
2. Ndayotewa ya vundu i nga si thivhele vhathu, hu tshi katelwa na vhoramafhungo kha dzulo ḽa komiti nga nnḓa ha musi zwo fanela nahone zwi tshi pfesesea u zwi ita kha tshitshavha tshi re khagala tsha demokirasi.
119. U ḓivhadzwa ha Milayotibe
Mulayotibe u nga ḓivhadzwa kha Vhusimamilayo fhedzi nga Miraḓo ya khorotshitumbe ya vundu kana komiti kana muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu, fhedzi Mulayotibe wa zwa masheleni u tea u ḓivhadzwa nga Muraḓo wa khorotshitumbe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa masheleni a vundu.
120. Milayotibe ya zwa masheleni
1. Mulayotibe ndi Mulayotibe wa zwa masheleni arali u tshi—
a. kovha masheleni;
b. vhila mithelo ya vundu, mithelo miṅwe-vho, kana muingathengo;
c. fhelisa kana u fhungudza, kana u tendelwa u sa badela mithelo ya vunḓu, miṅwe mithelo-vho, na muingathengo muṅwe na muṅwe wa mavundu; kana
d. u ṋea thendelo ya mbadelo dzo livhanaho dza Tshikwama tsha Muthelo wa Mbuelo tsha Vundu.
2. Mulayotibe wa zwa Masheleni u nga si kone u shuma na maṅwe mafhungo nga nnḓa ha—
a. mafhungo maṱuku ane a tshimbilelana na kukovhekanyele kwa masheleni;
b. u kombetshedza, u fheliswa kana u fhungudzwa ha mithelo ya vundu, muṅwe muthelo-vho kana muingathengo;
c. u ṋea thendelo ya u sa badela kana u thela mithelo ya vundu, miṅwe mithelo-vho, muingathengo wa vundu; kana
d. u ṋea thendelo ya mbadelo dzo livhanaho dza Tshikwama tsha Muthelo wa Mbuelo tsha Vundu.
3. Mulayo wa Vundu u tea u ṋetshedza matshimbidzele ane ngao vhusimamilayo ha vundu ha ḓo khwinisa ngaho Milayotibe ya zwa masheleni.
[Khethekanyo ya. 120 yo imelwa nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]
121. U ṋea thendelo kha Milayotibe
1. Mulangavundu u tea u ṋea thendelo na u saina Mulayotibe wo phasiswaho nga vhusimamilayo ha vundu u ya nga ino Ndima kana, arali Mulangavundu a sa khou tou zwi pfesesa zwavhuḓi uri uyo Mulayotibe wo tea na u ita ngauralo malugana na Ndayotewa, u ḓo u rumela murahu kha vhusimamilayo uri u sedzulusiwe hafhu.
2. Arali, nga murahu ha tsedzuluso, zwa wanala uri Mulangavundu u pfesesa nga vhuḓalo Mulayotibe, Mulangavundu u tea u ṋea thendelo na u saina Mulayotibe uyo, arali zwi songo ralo Mulangavundu u fanela u—
a. ṋea thendelo na u saina Mulayotibe; kana
b. u fhirisela kha Khothe ya Ndayotewa uri i ṋee tsheo yayo kha u tea hawo siani ḽa Ndayotewa.
3. Arali Khothe ya Ndayotewa ya sumbedza uri Mulayotibe uyo u anana na Ndayotewa, Mulangavundu u tea u ṋea thendelo na u saina.
122. Khumbelo nga miraḓo kha Khothe ya Ndayotewa
1. Miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu i nga ita khumbelo kha Khothe ya Ndayotewa uri hu itwe ndaela ya u ḓivhadza uri mulayo kana tshipiḓa tsha Mulayo wa vundu a tshi anani na Ndayotewa.
2. Khumbelo—
a. i fanela u tikedzwa nga tshivhalo tshi si ho fhasi ha phesenthe dza 20 dza miraḓo ya vhusimamilayo; nahone
b. i fanela u itwa hu saathu u fhela maḓuvha a 30 u bva musi Mulangavundu o saina Mulayo.
3. Musi khumbelo i tshi itiwa, Khothe ya Ndayotewa i nga ṋea ndaela ya uri Mulayo kana tshipiḓa tsha Mulayo tshine tsha tea u itelwa khumbelo u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (1) a tshi shumi u swikela Khothe i tshi tshea kha khumbelo arali—
a. dzangalelo ḽa zwa vhulamukanyi ḽi tshi ṱoḓa uri hu itiwe ngauralo;
b. khumbelo i na khonadzeo khulwane ya u bvelela.
4. Arali khumbelo i songo bvelela, nahone i songo sumbedza u vha na khonadzeo ya u bvela phanḓa, Khothe ya Ndayotewa i nga ṋea ndaela ya uri vhahumbeli vha badele tshinyalelo yoṱhe.
123. Nyanḓadzo ya milayo ya vundu
Mulayotibe wo tendelwaho nga Mulangavundu na u sainwa ngae u vha Mulayo wa vundu u tea u anḓadzwa nga u ṱavhanya na u thoma u shuma musi wo no anḓadzwa kana nga ḓuvha ḽo tiwaho u ya nga Mulayo.
124. U vhulungwa ha milayo ya Vundu nga nḓila yo tsireledzeaho
Khophi yo sainiwaho ya Mulayo wa Vunḓu i dzhiiwa sa vhuṱanzi ho fhelelaho ha mbetshelo dza Mulayo nahone nga murahu ha u anḓadziwa, i tea u vhewa nga nḓila yo tsireledzeaho nga Khothe ya Ndayotewa.
Khorotshitumbe dza vundu
125. Maanḓalanga a khorotshitumbe dza vundu
1. Maanḓalanga a khorotshitumbe a Vundu o vhewa kha Mulangavundu wa Vundu ḽeneḽo.
2. Mulangavundu khathihi na miṅwe miraḓo ya Khorotshitumbe vha shumisa maanḓa a khorotshitumbe nga—
a. u shumisa mulayo wa vundu kha vundu;
b. u thoma u shumiswa ha milayo yoṱhe ya lushaka kha masia a mushumo e a tetshelwa one o sumbedzwaho kha Sheduḽu ya 4 kana ya 5 nga nnḓa ha musi Ndayotewa kana Mulayo wa Phalamennde u tshi sumbedza nga iṅwe nḓila;
c. u langula milayo ya lushaka kha vundu i welaho nga nnḓa ha masia a mishumo o ṋewaho kha Sheduḽu ya 4 na ya 5, ndangulo ya hone ine ya vha yo kumedzelwaho kha khorotshitumbe ya vundu hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde;
d. u bveledza na u thoma u shumisa mbekanyamaitele ya vundu;
e. u konanya mishumo ya ndaulo ya vundu na mihasho yayo;
u lugisa na u thoma milayo ya vundu; na
f. u ita mishumo miṅwe na miṅwe yo ṋewaho hu tshi tevhedzwa Ndayotewa kana Mulayo wa Phalamennde.
3. U ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (2) (b) vundu ḽi na maanḓalanga a khorotshitumbe (b) fhedzi u swika afho hune maanḓa a ndaulo ya vundu a nga kona u vha na vhuḓifhinduleli. Muvhuso wa lushaka, nga milayo na nga maṅwe maga-vho, u fanela u thusa vundu u bveledza vhukoni ha ndaulo vhu ṱoḓeaho kha u shumisa maanḓa aḽo na u ita mishumo nga vhukoni sa zwe zwa bulwa kha khethekanyo ṱhukhu ya 2.
4. Phambano iṅwe na iṅwe i yelanaho na vhukoni ha ndaulo ya vunḓu zwi tshi kwama mishumo miṅwe na miṅwe zwi fanela u fhiriselwa kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka nga ḽikumedzwa hu saathu u fhela maḓuvha a 30 yo fhiriselwa kha Khoro.
U ya nga ha Khethekanyo ya 100, u shumiswa ha mulayo wa lushaka kha vundu zwi wela fhasi ha maanḓa a khorotshitumbe ya vundu.
5. Khorotshitumbe ya Vundu i tea u shuma i tshi tevhedza—
a. Ndayotewa; na
b. Ndayotewa ya vundu, arali Ndayotewa yo phasiselwa vundu.
126. U ṋetshedza mishumo
1. Muraḓo wa Khorotshitumbe ya vundu a nga ṋetshedza maanḓa maṅwe na maṅwe ane a ḓo shumiswa kana mushumo muṅwe na muṅwe une wa tea u itwa hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde kana Mulayo wa vundu kha Muraḓo kha Khoro ya Masipala. Mushumo u fanela—
a. u itwa hu tshi tevhedzwa thendelano vhukati ha Muraḓo wa khorotshitumbe kana Khoro ya Masipala yo teaho;
b. u tea u anana na Mulayo une ngawo mishumo iyo ya tea u itwa, na maanḓa a tea u shumiswa; na
c. u thoma u shuma musi wo ḓivhadzwa nga Mulangavundu.
127. Maanḓa na mishumo ya Vhalangavundu
1. Mulangavundu wa vundu u na maanḓa na mishumo yo ṋewaho ofisi yawe nga Ndayotewa na mulayo muṅwe na muṅwe.
2. Mulangavundu wa vundu u na vhuḓifhinduleli ha—
a. u ṋea thendelo na u saina Milayotibe;
b. u humisela Mulayotibe murahu kha vhusimamilayo ha vundu uri u sedzuluswe hafhu malugana na u anana hawo na Ndayotewa;
c. u fhirisela Mulayotibe kha Khothe ya Ndayotewa u itela tsheo yayo malugana na u anana ha Mulayotibe na Ndayotewa;
d. u vhidza vhusimamilayo muṱanganoni u songo ḓoweleaho u itela mafhungo o khetheaho;
e. u nanga khomishini dza tsedzuluso, na
f. u ḓivhadza (vhidza) dzireferandamu kha vundu a tshi tevhedza mulayo wa lushaka.
128. Khetho dza Vhalangavundu
1. Kha dzulo ḽaho ḽa u thoma nga murahu ha khetho, na tshifhinga tshoṱhe musi zwi tshi ṱoḓea uri hu ḓadziwe tshikhala, Vhusimamilayo ha vundu vhu tea u khetha mufumakadzi kana munna u bva kha miraḓo yaho uri a vhe Mulangavundu.
2. Muhaṱuli o nangiwaho nga Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa u tea u ranga phanḓa khetho dza Mulangavundu. Maitele o buliwaho kha Tshipiḓa tsha A tsha Sheduḽu ya 3 a shuma kha u khethiwa ha Mulangavundu.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 10 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]
3. Khetho dza u ḓadza tshikhala ofisini ya Mulangavundu dzi tea u fariwa nga tshifhinga na ḓuvha ḽo tiwaho nga Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa, fhedzi hu saathu fhela maḓuvha a 30 u bva nga ḓuvha ḽe tshikhala itsho tsha ṱutshelwa.
[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 10 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]
129. U thomiwa ha mushumo wa ofisini nga Vhalangavundu
Musi muthu o khethiwa sa Mulangavundu u tea u thoma u shuma hu saathu u fhela maḓuvha maṱanu o khethiwa nga u ana kana u khwaṱhisedza kha u fulufhedzea kha Riphabuḽiki na u tevhedza Ndayotewa, u ya nga ha Sheduḽu ya 2.
130. Tshifhinga tsha mulangavundu tsha u vha ofisini na tsha u bviswa ofisini
1. Tshifhinga tsha ofisi tsha Mulangavundu tshi thoma musi a tshi dzhia tshidzulo tshawe na u fhela musi a tshi ṱutshela tshikhala kana musi muṅwe muthu o khethiwaho sa Mulangavundu a tevhelaho a tshi dzhia tshidzulo tshawe.
2. A hu na muthu ane a ḓo vha Mulangavundu zwifhinga zwi fhiraho zwivhili ofisini, fhedzi musi muthu a tshi khethiwa u ri a ḓadze tshikhala tshi si na muthu ofisini ya Mulangavundu, tshifhinga tsha u bva kha u khethiwa uho u ya kha khetho dzi tevhelaho a tshi dzhiiwi sa tshifhinga tsha ofisi.
3. Vhusimamilayo ha vundu, nga ḽikumedzwa ḽe ḽa tikedzwa nga vouthu ya u tikedza ya mbili tshararu ya miraḓo yaho, vhu nga bvisa Mulangavundu kha ofisi zwi tshi bva kha—
a. u pfuka huhulwane ha Ndayotewa kana mulayo;
mikhwa yo bvaho nḓilani; kana
b. u balelwa u ita mishumo ya ofisi.
4. Muṅwe na muṅwe we a vhuya a bviswa ofisini ya Mulangavundu u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (3)(a) kana (b) ha ngo fanela u wana mbuelo dza heyo ofisi, na uri a nga si kone u shuma kha ofisi ifhio na ifhio ya muvhuso.
131. Vhafarela-Vhalangavundu
1. Musi Mulangavundu a siho kana a sa koni u ita mishumo ya ofisi ya Mulangavundu, kana musi ofisi ya Mulangavundu i si na muthu, mufari wa ofisi u ya nga mutevhe u re afho fhasi, u ḓo imela Mulangavundu—
a. Muraḓo wa khorotshitumbe o nangiwaho nga Mulangavundu.
b. Muraḓo wa khorotshitumbe o nangiwaho nga miṅwe Miraḓo ya Khoro.
c. Mulangadzulo, u swikela musi vhusimamilayo vhu tshi nanga muṅwe wa miraḓo yaho.
d. Mufarela-Mulangavundu u na vhuḓifhinduleli, maanḓa na mishumo ya Mulangavundu.
e. Musi a saathu u dzhia vhuḓifhinduleli, maanḓa na mishumo ya Mulangavundu, Mufarela-Mulangavundu u tea u ana kana u khwaṱhisedza u fhulufhedzea hawe kha Riphabuḽiki na kha u tevhedza Ndayotewa, u ya nga Sheduḽu ya 2.
132. Khorotshitumbe
1. Khorotshitumbe ya vundu yo vhumbiwa nga Mulangavundu, sa ṱhoho ya Khoro na miraḓo i si fhasi ha miṱanu nahone i sa fhiri fumi vho vheiwaho nga Mulangavundu vha tshi bva kha miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu.
2. Mulangavundu wa vundu u thola miraḓo ya Khorotshitumbe, a vha fha maanḓa na mishumo nahone a nga vha pandela.
133. Vhuḓifhinduleli
1. Miraḓo ya khorotshitumbe ya vundu i na vhuḓifhinduleli kha mishumo ya khorotshitumbe ye vha i ṋewa nga Mulangavundu.
2. Miraḓo ya Khorotshitumbe ya vundu nga tshayo, na nga muthihi nga muthihi i na vhuḓifhinduleli kha vhusimamilayo musi i tshi shumisa maanḓa na u ita mishumo yayo.
3. Miraḓo ya Khorotshitumbe ya vundu i tea—
a. u shuma i tshi tevhedza Ndayotewa, nahone arali ndayotewa ya vundu yo phasisiwa kha vundu, na yeneyo-vho ndayotewa; na
b. u ṋea muvhigo wo fhelelaho nahone wa nga misi kha vhusimamilayo malugana na mafhungo a re fhasi ha ndangulo yayo.
134. U bvela phanḓa na u shuma ha khorotshitumbe nga murahu ha khetho
Musi khetho dza vhusimamilayo ha vundu dzi tshi fariwa, Khorotshitumbe na miraḓo yayo i ḓo ita mishumo u swikela musi muthu o khethiwaho sa Mulangavundu nga vhusimamilayo vhu tevhelaho a tshi thoma u shuma ofisini yawe.
135. Muano kana khwaṱhisedzo
Phanḓa ha musi miraḓo ya Khorotshitumbe ya vundu i saathu u thoma u ita mishumo yayo, i tea u ana kana u khwaṱhisedza u fhulufhedzea kha Riphabuḽiki na u ḓo tevhedza Ndayotewa, u ya nga Sheduḽu ya 2.
136. Vhuḓifari ha miraḓo ya Khorotshitumbe
1. Miraḓo ya Khorotshitumbe ya vundu i tea u shuma u ya nga ha maitele a vhuḓifari o randelwaho nga mulayo wa lushaka.
Miraḓo ya Khorotshitumbe ya vundu a yo ngo tendelwa u—
a. shuma miṅwe mishumo i badelaho;
b. shuma nga nḓila iṅwe na iṅwe ine ya si anane na mushumo wa ofisini dzayo, khathihi na u ḓidzhenisa kha maitele maṅwe na maṅwe ane a nga i dzhenisa khomboni ya phambano vhukati ha mishumo yayo ya tshiofisi na madzangalelo ayo yone iṋe; kana
c. u shumisa maimo ayo kana mafhungo maṅwe na maṅwe e ya a ṋewa kha u ḓipfumisa kana u vhuedza muṅwe muthu zwi songo tea.
137. U fhiriswa ha mishumo
1. Mulangavundu, nga mulevho, a nga fhirisela kha muraḓo wa Khorotshitumbe—
a. ndaulo ya mulayo muṅwe na muṅwe zwo ṋewaho muṅwe muraḓo; kana
b. maanḓa maṅwe na maṅwe kana mushumo wo ṋetshedzwaho muṅwe muraḓo nga mulayo.
138. U ṋetshedzwa ha mishumo lwa tshifhinganyana
Mulangavundu wa vundu a nga ṋea maanḓa kana mishumo ya muṅwe muraḓo a siho ofisini yawe kana a sa koni u shumisa maanḓa eneo kana u ita mushumo wawe kha muṅwe muraḓo wa Khorotshitumbe.
139. U dzhenelela ha vundu kha zwa muvhuso wapo
1. Musi Masipala a sa koni kana a tshi balelwa u ita mishumo yawe ya khorotshitumbe u ya nga Ndayotewa kana mulayo, khorotshitumbe ya vundu yo teaho i nga dzhenelela nga u dzhia maga o teaho u vhona uri mishumo i shumiwe, zwi tshi katela—
a. u bvisa ndaela i yaho kha Khorotshitumbe ya Masipala, i ṱalutshedzaho he u balelwa u ita mishumo ha swika hone, na u bula maga o teaho u dzhiiwa uri hu kone u itwa mushumo;
b. u thoma u vha na vhuḓifhinduleli malugana na mushumo wo teaho kha iḽo vundu musi zwi zwa ndeme—
i. u itela uri hu vhe na maimo a lushaka a ndeme kana u swikelela maimo a fhasisa a nḓisedzo ya tshumelo;
i. u thivhela iyo Khoro ya Masipala kha u dzhia maga a songo ḓaho ane a nga vhaisa madzangalelo a muṅwe Masipala kana vundu ḽoṱhe; kana
iii. u itela uri hu vhe na vhuthihi ha zwa ikonomi; kana
c. u fhaladzwa ha Khoro ya Masipala na u thola mulanguli u swikela Khoro yo Khethwaho ya Masipala ntswa i tshi ḓivhadzwa uri yo khethiwa, arali nyimele dzi tshi swikisa henefho.
2. Arali khorotshitumbe ya vundu ya dzhenelela kha zwa masipala u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (1)(b)—
a. i fanela u ṋekedza nḓivhadzo yo tou ṅwalwaho ya u dzhenelela kha—
i. muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha zwa muvhuso wapo; na
ii. vhusimamilayo ha vundu ho teaho na Khoro ya Mavundu ya Lushaka, hu saathu u fhela maḓuvha a 14 nga murahu ha u dzhenelela;
b. u dzhenelela hu fanela u fheliswa arali—
i. muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha zwa mivhuso yapo a hanedzana na u dzhenelela hu saathu u fhela maḓuvha a 28 u bva tshe u dzhenelela ha u thoma kana mafheleloni a tshenetsho tshifhinga a vha a saathu tendela u dzhenelela; na
ii. Khoro ya hanedzana na u dzhenelela hu saathu u fhela maḓuvha a 180 nga murahu ha musi u dzhenelela ho thoma kana mafheleloni a tshifhinga tsha u dzhenelela; na
c. Khoro i fanela uri, musi i tshi khou dzhenelela, i sedzuluse u dzhenelela tshifhinga tshoṱhe, i ite themendelo dzo teaho kha khorotshitumbe ya vundu.
3. Arali Khoro ya Masipala ya fhaladzwa u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (1) (c)—
a. khorotshitumbe ya vundu i fanela u ṋetshedza nḓivhadzo yo tou ṅwalwaho ya u fhaladzwa nga u ṱavhanya kha—
i. muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha zwa mivhuso yapo; na
ii. vhusimamilayo ha vundu ho teaho na Khoro ya Mavundu ya Lushaka; nahone
b. u fhaladzwa hu thoma ho no fhela maḓuvha a 14 u bva ḓuvha ḽine nḓivhadzo ya ṱanganedzwa nga Khoro nga nnḓa ha musi zwo vhetshelwa thungo nga onoyo muraḓo wa Khabinethe kana Khoro phanḓa ha ḓuvha ḽa u guma ḽa eneo maḓuvha a 14.
4. Arali masipala u sa koni u fusha kana u sa fushi vhuḓifhinduleli vhu re kha Ndayotewa kana mulayo wa u tendela mugaganyagwama kana maṅwe maga a u gonyisa mbuelo ane a vha a ndeme kha u ita uri mugaganyagwama u tevhedzwe, khorotshitumbe ya vundu yo teaho i fanela u dzhenelela nga u dzhia maga o teaho u vhona uri mugaganyagwama kana maga a u gonyisa mbuelo a a tendelwa, hu tshi katelwa na u fhaladzwa ha Khoro ya Masipala—
a. u thola mulanguli u swikela Khoro ya Masipala i tshi ambiwa uri yo khethiwa; na
b. u tendela mugaganyagwama wa tshifhinganyana kana maga a u gonyisa mbuelo u itela u bvela phanḓa ha u shuma ha masipala.
5. Arali masipala, nga mulandu wa thaidzo kha zwa masheleni, u tshi khou kundelwa u ṋetshedza tshumelo dza mutheo kana u swikelela mbofho dzawo dza masheleni, khorotshitumbe ya vundu yo teaho i fanela u—
a. thoma maano a u wana vhukoni ha masipala ha u swikelela vhuḓifhinduleli hawo ha u ṋetshedza tshumelo dza mutheo kana mbofho dza zwa masheleni, dzine dza vha—
i. u ḓilugisa hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka; na
ii. u vhofha masipala kha u shumisa maanḓa awo a mulayo na a khorotshitumbe, fhedzi u swika hune wa kona u tandulula thaidzo dza mafhungo adzo a masheleni; na
b. u fhaladza Khoro ya Masipala, arali masipala u tshi kundelwa kana u sa koni u ṋea thendelo ya maga a vhusimamilayo, hu tshi katelwa na mugaganyagwama kana maṅwe maga ane a gonyisa mbuelo, o teaho kha u ita uri maano a u vhuisa a shume, na—
i. u thola mulanguli u swikela Khoro ya Masipala yo khethiwaho yo no ḓivhadzwa uri yo khethiwa; na
ii. u tendela mugaganyagwama wa tshifhinganyana kana maṅwe maga a u gonyisa mbuelo kana maṅwe maga ane a thusa maano a u vhuisa kha u tendela u bvela phanḓa ha u shuma ha masipala; kana
c. arali Khoro ya Masipala i songo fhaladzwa hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (b), ya thoma vhuḓifhinduleli hayo kha u shumiswa ha maano a u vhuisa u ya nga hune masipala wa sa ḓo kona kana u shumisa maano a u vhuisa nga iṅwe nḓila.
6. Arali khorotshitumbe ya vundu ya dzhenelela kha masipala u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (4) kana (5), i fanela u ṋetshedza nḓivhadzo ya u dzhenelela kha—
a. muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha mafhungo a mivhuso yapo; na
b. vhusimamilayo ha vundu ho teaho na Khoro ya Mavundu ya Lushaka, hu saathu u fhela maḓuvha a sumbe u dzhenelela ho thoma.
7. Arali khorotshitumbe ya vundu i tshi kundelwa kana i sa shumisi maanḓa ayo kana i sa shumi mishumo yayo yo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (4) kana (5) nga nḓila yo teaho, khorotshitumbe ya lushaka i fanela u dzhenelela hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (4) kana (5) madzuloni a khorotshitumbe ya vundu yo teaho.
8. Mulayo wa lushaka u nga langula u shumiswa ha ino khethekanyo, hu tshi katelwa na maitele o thomiwaho nga ino khethekanyo.
[Khethekanyo ya. 139 yo imelwa nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufuminthihi ya Ndayotewa wa 2003.]
140. Tsheo dza khorotshitumbe
1. Tsheo ya Mulangavundu wa vundu i fanela u vha yo tou ṅwalwa arali yo—
a. dzhiiwa hu tshi tevhelwa mulayo; kana
b. i tshi nga bveledza mvelelo dza mulayo.
2. Tsheo yo ṅwaliwaho ya Mulangavundu i tea u sainiwa hafhu nga muṅwe Muraḓo wa Khorotshitumbe arali tsheo iyo i tshi kwama mushumo wo ṋetshedzwaho uyo muṅwe muraḓo.
3. Milevho, ndaulo na zwiṅwe zwishumiswa zwa mulayo muṱuku wa vundu zwi tea u swikelelwa nga nnyi na nnyi.
4. Mulayo wa vundu u fanela u sumbedza maitele ane, na nḓila ine zwishumiswa zwo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (3) zwa tea—
a. u kumedzwa kha vhusimamilayo ha vundu; na
b. u tendiwa nga vhusimamilayo ha vundu.
141. Madzinginywa a u sa vha na fhulufhelo
1. Arali vhusimamilayo ha Vundu, nga vouthu ine ya tikedzwa nga vhunzhi ha miraḓo yaho vhu tshi phasisa ḽidzinginywa ḽa u sa vha na fhulufhelo kha Khorotshitumbe ya vundu zwi sa kateli Mulangavundu, Mulangavundu u tea u dzudzanyulula Khoro.
2. Arali Vhusimamilayo ha vundu, nga vouthu ine ya tikedzwa nga vhunzhi ha miraḓo yaho, vhu tshi phasisa ḽidzinginywa ḽa u sa vha na fhulufhelo kha Mulangavundu, Mulangavundu na miṅwe miraḓo ya Khorotshitumbe vha tea u ḓirula mushumo.
Ndayotewa dza Vundu
142. U ṱanganedzwa ha ndayotewa dza vundu
Vhusimamilayo ha vundu vhu nga phasisa ndayotewa ya vundu kana, hune zwa vha zwo tea, wa khwinisa ndayotewa yaho, arali tshivhalo tshi si fhasi ha mbili tshararu tsha miraḓo yaho tsha vouthela Mulayotibe.
143. Zwi re ngomu ha ndayotewa dza vundu
1. Ndayotewa ya vundu, kana khwiniso ya ndayotewa, i tea u anana na Ndayotewa, fhedzi i nga ita uri hu vhe na—
a. zwivhumbeo zwa vhusimamilayo ha vundu kana khorotshitumbe na matshimbidzele ane a fhambana na o ṋetshedzwaho kha Ndima ino; kana
b. tshiimiswa, mushumo, maanḓalanga na tshiimo tsha zwa vhuhosi ha sialala, hune zwa vha zwo tea.
2. Mbetshelo dzo katelwaho kha Ndayotewa ya vundu kana khwiniso ya ndayotewa hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (a) kana (b) ya khethekanyo ṱhukhu ya (1)—
a. dzi tea u tendelana na ndeme dzi re kha khethekanyo ya (1) na kha Ndima ya 3; na
b. dzi nga si fhe vundu maanḓa afhio na afhio kana mushumo ufhio na u fhio u welaho—
i. nnḓa ha fhethu ha maanḓa a vundu hu tshi tevhedzwa Sheduḽu ya 4 na ya 5 kana;
ii. nnḓa ha maanḓa na mishumo yo ṋewaho vundu nga dziṅwe khethekanyo dza Ndayotewa.
144. U ṱanzielwa ha ndayotewa dza vundu
1. Arali vhusimamilayo ha vundu ho phasiswa kana u khwinisa ndayotewa, Mulangadzulo wa vhusimamilayo u tea u ṋetshedza ḽiṅwalo ḽa ndayotewa kana khwiniso ya ndayotewa kha Khothe ya Ndayotewa u itela uri i ṱanzielwe.
2. A hu na ḽiṅwalo ḽa ndayotewa ya vundu kana khwiniso ḽine ḽa ḓo vha mulayo u swikela musi Khothe ya Ndayotewa i tshi ṱanziela—
a. zwauri ḽiṅwalo ḽo phasiswa hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 142; na
b. zwauri ḽiṅwalo ḽoṱhe ḽi tendelana na khethekanyo ya 143.
145. U sainiwa, u anḓadzwa na u vhewa nga nḓila ya tsireledzeaho ha ndayotewa ya vundu
1. Mulangavundu u tea u tendela na u saina ḽiṅwalo ḽa ndayotewa ya vundu kana khwiniso ya ndayotewa ḽe ḽa ṱanzielwa nga Khothe ya Ndayotewa.
2. Ḽiṅwalo ḽo tendelwaho na u sainiwa nga Mulangavundu ḽi tea u anḓadzwa kha Gurannḓa ya Muvhuso ya Lushaka nahone ḽi thome u shuma u bva ḓuvha ḽa nyanḓadzo kana ḽo tiwaho u ya nga ndayotewa kana khwiniso.
3. Ḽiṅwalo ḽo sainiwaho ḽa ndayotewa kana khwiniso ya ndayotewa ndi vhuṱanzi ho fhelelaho ha mbetshelo dzaḽo na uri, nga murahu ha musi ḽo anḓadzwa, ḽi fanela u fhiwa Khothe ya Ndayotewa uri i ḽi vhee nga nḓila yo tsireledzeaho.
Milayo i fhambanaho
146. Phambano vhukati ha mulayo wa lushaka na wa vundu
1. Khethekanyo ino i shuma kha phambano vhukati ha mulayo wa lushaka na wa vundu i welaho fhasi ha sia ḽa mushumo ḽo bulwaho kha Sheduḽu ya 4.
2. Mulayo wa lushaka u shumaho nga nḓila i fanaho malugana na shango ḽoṱhe u ḓo langa mulayo wa vundu arali ṱhoḓea dzi tevhelaho dzi tshi ḓo fushwa—
a. Mulayo wa lushaka u shumana na mafhungo ane a si kone u langulwa zwavhuḓi nga mulayo wo phasiswaho nga mavundu eneo nga ḽithihi nga ḽithihi.
b. Mulayo wa lushaka u shumana na mafhungo ane, uri hu shumaniwe nao nga nḓila yavhuḓi, zwi ṱoḓa uri mafhungo a shumaniwe nao nga nḓila i fanaho vhukati ha lushaka, na uri mulayo wa lushaka u ite uri hu vhe na u fana nga u thoma—
i. milayo na zwiṱandadi;
ii. mitheo; kana
iii. mbekanyamaitele dza lushaka.
c. Mulayo wa lushaka wo tea kha—
i. u ita uri hu vhe na tsireledzo ya lushaka;
ii. u ita uri hu vhe na vhuthihi kha ikonomi;
iii. u tsireledzwa ha maraga wa vhathu vhoṱhe malugana na u tshimbidzwa ha thundu, tshumelo, lupfumo na mishumo;
iv. u ṱuṱuwedza zwiito zwa ikonomi u mona na mikano ya vundu;
v. u ṱuṱuwedza ndingano ya zwikhala kana ndingano ya u swikelela kha tshumelo dza muvhuso; kana
vi. tsireledzo ya mupo.
3. Mulayo wa lushaka u ḓo langa mulayo wa vundu arali mulayo wa lushaka wa vha wo itelwa u thivhela nyito i songo teaho kha vundu ine—
a. ya tshinyadza madzangalelo kha zwa ikonomi, mutakalo kana tsireledzo zwa ḽiṅwe vundu kana shango nga u angaredza; kana
b. wa khakhisa u shumiswa ha mbekanyamaitele ya ikonomi ya lushaka.
4. Musi hu na phambano malugana na uri naa mulayo wa lushaka wo tea na kha ndivho yo sumbedzwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2)(c) na zwauri phambano i ḓiswe khothe uri i tandululwe, nahone khothe i tea u dzhiela nṱha thendelo kana u haniwa ha mulayo nga Khoro ya Mavundu ya Lushaka.
5. Mulayo wa vundu u ḓo fhira mulayo wa lushaka arali khethekanyo ṱhukhu ya (2) kana (3) ya sa shuma.
6. Mulayo wo itwaho hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde kana Mulayo wa vundu u nga shuma fhedzi arali uyo mulayo wo tendelwa nga Khoro ya Mavundu ya Lushaka.
7. Arali Khoro ya Mavundu ya lushaka ya sa kona u dzhia tsheo hu saathu fhela maḓuvha a 30 a dzulo ḽayo ḽa u thoma u bva tshee mulayo wa fhiriselwa khayo, mulayo uyo u ḓo dzhiiwa kha mishumo ya zwoṱhe sa wo tendelwaho nga Khoro.
8. Arali Khoro ya Mavundu ya Lushaka i sa tendeli mulayo wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (6) i fanela uri hu saathu fhela maḓuvha a 30 yo dzhia tsheo, I rumele zwiitisi zwa u sa konisa u tendela mulayo kha maanḓalanga o rumelaho uyo mulayo khayo.
147. Dziṅwe phambano
1. Arali hu na phambano vhukati ha mulayo wa lushaka na mbetshelo dza Ndayotewa ya vundu, malugana na—
a. mafhungo, ane ino Ndayotewa ya a ṱoḓa kana u lavhelela u phasiswa ha mulayo wa lushaka, mulayo wa lushaka u ḓo langa mbetshelo dzi kwameaho dza Ndayotewa ya vundu;
b. u dzhenelela ha vhusimamilayo ha lushaka, hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 44 (2), mulayo wa lushaka u ḓo langa mbetshelo dza ndayotewa ya vundu; kana
c. mafhungo a welaho fhasi ha sia ḽa mushumo ḽo dodombedzwaho kha Sheduḽu ya 4, khethekanyo ya 146 i shuma sa zwine ha tou nga mbetshelo i kwameaho ya ndayotewa ya vundu yo vha i mulayo wa vundu wo bulwaho kha iyo khethekanyo.
2. Mulayo wa lushaka wo bulwaho kha khethekanyo ya 44 (2) u ḓo langa mulayo wa vundu malugana na mafhungo o bulwaho kha masia a mushumo a re ngomu ha Sheduḽu ya 5.
148. Phambano dzine dza si kone u tandululwa
Arali khuḓano malugana na phambano i sa nga koni u tandululwa nga khothe, mulayo wa lushaka u ḓo langa mulayo wa vundu kana ndayotewa ya vundu.
149. Tshiimo tsha mulayo une wa sa kone u langa
Tsheo nga khothe ya uri mulayo u ḓo langa muṅwe mulayo a zwi nga iti uri uyo muṅwe mulayo u si shume, fhedzi uyo mulayo u ḓo ima u shuma u swikela phambano i tshi tandululwa.
150. Ṱhalutshedzo ya phambano
Musi hu tshi sedzuluswa zwithu zwi ngaho phambano vhukati ha mulayo wa vundu na wa lushaka, kana vhukati ha mulayo wa lushaka na ndayotewa ya vundu, khothe iṅwe na iṅwe i ḓo takalela ṱhalutshedzo yo teaho ya mulayo kana ndayotewa, ine ya ḓo ita uri hu si vhe na phambano kha ṱhalutshedzo ifhio na ifhio ine ya nga bveledzisa uri hu vhe na phambano.