Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 13

←Ndima ya 12

Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe  (1996)  Ndima ya 13: Gwama

Ndima ya 14→

Mafhungo a zwa Gwama nga u tou angaredza

213. Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka
1. Hu na Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka tshine khatsho tshelede yoṱhe yo ṱanganedzwaho nga muvhuso wa lushaka ya ḓo badelwa khatsho, nga nnḓa ha tshelede yo siwaho nnḓa zwi tshi pfesesea nga Mulayo wa Phalamennde.
2. Tshelede i nga bviswa kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka fhedzi—
a. hu tshi tevhedzwa mukovho u ya nga ha Mulayo wa Phalamennde; kana
b. sa ine ya ḓo bviswa kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka musi zwo tiwa nga u ralo u ya nga ha Ndayotewa kana Mulayo wa Phalamennde.
3. Mukovhe wa vunḓu u linganaho wa mbuelo yo kuvhanganywaho nga lushaka u ḓo bviswa kha Tshikwama tsha Mbuelo ya Lushaka.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya 213: 1 Phando 1998.]

214. Mikovhe na u ṋewa ha mbuelo nga nḓila ya ndingano
1. Mulayo wa Phalamennde u tea u ita uri hu vhe na—
a. u kovhekanywa ha mbuelo yo kuvhanganywa nga masia a muvhuso wa lushaka, a vundu na a muvhuso wapo nga nḓila ya ndingano;
b. u tiwa ha mukovhe wa vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe nga nḓila ya ndingano ya mukovhe wa mbuelo wa vundu; na
c. huṅwe u ṋetshedzwa ha mukovhe kha vundu, muvhuso wapo kana masipala u bvaho kha mukovhe wa mbuelo wa muvhuso wa lushaka, na nyimele dziṅwe na dziṅwe dzine ṋetshedzo dzenedzo dza ḓo itwa nga fhasi hadzo.
2. Mulayo une wa khou ambiwa kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) u nga phasiswa fhedzi arali ho sedzwa mivhuso ya mavundu, muvhuso wapo wo dzudzanywaho nahone Khomishini ya zwa Gwama i tea u vha yo kwamiwa, nahone ho dzhielwa nṱha themendelo dziṅwe na dziṅwe dza Khomishini—
a. madzangalelo a lushaka;
b. mbetshelo iṅwe na iṅwe ine ya ḓo itwa malugana na zwikolodo zwa lushaka na dziṅwe mbofho dza lushaka;
c. ṱhoḓea na madzangalelo a muvhuso wa lushaka u ya nga maimo a ndivho
d. ṱhoḓea dza u vhona uri mavundu na masipala vha a kona u ṋetshedza tshumelo dza mutheo na u ita mishumo ye vha ṋewa yone;
e. vhukoni ha zwa ndangulo ya tshelede ya mavundu na masipala;
f. ṱhoḓea dza u bveledzisa phanḓa na dziṅwe vho dza mavundu, muvhuso wapo na masipala;
g. phambano dza zwa ikonomi nga ngomu kha mavundu na vhukati ha mavundu;
h. mbofho dza mavundu na masipala u ya nga ha mulayo wa lushaka,
i. lutamo Iwa mukovhe wa mbuelo nga nḓila i linganaho nahone yo lavhelelwaho;
j. ṱhoḓea ya u fhindula nga mbofholowo kha zwa shishi kana ṱhoḓea dziṅwe dza tshifhinganyana na zwiṅwe zwiitisi u ya nga ndivho ya maimo.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya 214: 1 Phando 1998.]

215. Migaganyagwama ya Lushaka na ya Vundu na ya masipala
1. Migaganyagwama ya lushaka, vunḓu na masipala na maitele a mugaganyagwama zwi fanela u ṱuṱuwedza u vha khagala, vhuḓifhinduleli na ndangulo yavhuḓi ya tshelede ya ikonomi, zwikolodo na sekhithara ya muvhuso.
2. Mulayo wa lushaka u tea u randela—
a. tshivhumbeo tsha migaganyagwama ya lushaka, mavundu na masipala;
b. tshifhinga tshine migaganyagwama ya lushaka kana ya vundu ya ḓo vhewa ṱafulani; nahone
c. migaganyagwama kha sia ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa muvhuso i tea u sumbedza hune mbuelo ya bva hone na nḓila ine zwibviswa zwo dzinginywaho zwa ḓo tevhedza mulayo wa lushaka.
3. Migaganyagwama kha sia ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa muvhuso i tea u vha na—
a. nyanganyelo dza mbuelo na zwibviswa dzi tshi fhambanyisa vhukati ha tshelede I re hone na zwibviswa zwa zwino; nahone
b. madzinginywa a u lambedza ṱhahelelo i no khou lavhelelwa kha tshifhinga tshine tsha khou itelwa khumbelo; nahone
tsumbedzo ya ndivho malugana na u koloda na zwiṅwe zwivhumbeo zwa milandu ya muvhuso zwine zwa ḓo gonyisa zwikolodo zwa muvhuso kha ṅwaha u tevhelaho.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya 215: 1 Phando 1998.]

216. Ndaulo ya Vhufaragwama
1. Mulayo wa lushaka u tea u ta tshikwama tsha lushaka na u randela maga u khwaṱhisedza uri hu vhe na u bvela khagala na u thoma u kona u langula zwibviswa kha sia ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa muvhuso nga u thoma—
a. maitele a tendiwaho a muvhalelano nga u angaredza;
b. u vhekanya zwibviswa zwi fanaho; na
c. maitele na maimo zwi fanaho zwa vhufaragwama.
2. Vhufaragwama ha lushaka vhu tea u kombetshedza u tevhedzwa ha maga o thomiwaho u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (1), nahone vhu nga imisa u pfukiselwa ha zwikwama kha muraḓo wa muvhuso arali muraḓo wa muvhuso wonoyo a wanala a tshi khou bvela phanḓa na u pfuka kana u sa tevhedzela maga eneo.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (2) yo imelwa nga khethekanyo ya 5 (a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

3. Tsheo ya u imisa u dzheniswa ha tshelede ine ya khou kolodwa vundu u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya 214 (b) i nga dzhiiwa fhedzi kha nyimele dzo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2) nahone—
a. a i nga imisi u dzheniswa ha tshelede lwa tshifhinga tshi fhiraho maḓuvha a 120; na uri
b. i nga itiwa nga u ṱavhanya, fhedzi i ḓo fhela nga yoṱhe u bva murahu, nga nnḓa ha musi zwo tendelwaho nga Phalamennde, i tshi tevhedza maitele a fanaho na o thomiwaho nga khethekanyo ya 76(1), na u randelwa nga milayo na ndaela yo ṱanganelaho ya Phalamennde. Maitele aya a fanela u vha o fhela hu saathu fhela maḓuvha a 30 u bva ḓuvha ḽe vhufaragwamaha lushaka ha dzhia tsheo.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (3) yo khwiniswa nga khethekanyo ya 5 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

4. Phalamennde i nga vusuludza tsheo ya u imisa u dzhenisa tshelede Iwa tshifhinga tshi sa fhiriho maḓuvha a 120 nga tshifhinga tshithihi, hu tshi tevhelwa maitele o thomiwaho u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (3).
5. Phanḓa ha musi Phalamennde i tshi nga tendela kana u vusuludza tsheo ya u imisa u dzheniswa ha tshelede kha vundu—
a. Muoditha-Dzhenerala u tea u ṋea muvhigo kha Phalamennde; na
b. vundu ḽi tea u ṋewa tshifhinga tsha u ḓiimelela kha u pomokwa na u vhea mafhungo aḽo phanḓa ha komiti.

217. U wana
1. Musi muraḓo wa muvhuso kha sia ḽa muvhuso ḽa lushaka, ḽa vundu na ḽapo, kana tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsho sumbedzwaho kha mulayo wa lushaka, thendelano dza ndaka kana tshumelo, u fanela u ita ngauralo hu tshi khou tevhedzwa sisiṱeme ine ya vha kwayo, nga ndinganyiso, u vha khagala, na u sa ḓura.
2. Khethekanyo ṱhukhu ya (1) a i thivheli muraḓo wa muvhuso kana zwiimiswa zwo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu yeneyo u thoma u shumisa mbekanyamaitele ya u wana ine ya ṋetshedza—
a. khethekanyo ya zwine zwa takaleleswa hu tshi ṋetshedzwa dzikonṱiraka; na
b. tsireledzo kana mveledziso ya vhathu, kana zwigwada zwa vhathu, vhe vha vha vha sa dzhielwi nṱha kale zwi tshi khou itiswa nga tshiṱalula tshi si kwatsho.
3. Mulayo wa lushaka u tea u randela mutheo une khawo mbekanyamaitele yo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2) ya tea u shumiswa.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 6 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

218. U ḓivhofha ha muvhuso
1. Muvhuso wa lushaka, muvhuso wa vundu kana wapo u nga ita khadzimiso fhedzi arali phulufhedziso i tshi yelana na nyimele dziṅwe na dziṅwe dzo bulwaho kha mulayo wa lushaka.
2. Mulayo wa lushaka wo buliwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) u nga phasiswa nga murahu ha musi themendelo dza Khomishini ya zwa Tshelede dzo no sedzuluswa.
3. Kha ṅwaha muṅwe na muṅwe, muvhuso u tea u anḓadza muvhigo wa phulufhedziso dze wa ṋea.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya 218: 1 Phando 1998.]

219. Muholo wa vhathu vho faraho poswo dza muvhuso
1. Mulayo wa Phalamennde u tea u thoma mutheo wa u ta—
a. Miholo, magavhelo na mbuelo dza miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka, vhurumiwa ha tshoṱhe kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka, miraḓo ya Khabinethe, Vhathusa-Minisṱa, vharangaphanḓa vha sialala, na miraḓo ifhio na ifhio ya vharangaphanḓa vha zwa sialala; na
b. u guma ha u elwa ha miholo, magavhelo kana mbuelo zwa miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu, miraḓo ya khorotshitumbe na miraḓo ya Khoro dza Masipala dza zwigwada zwo fhambanaho.
2. Mulayo wa lushaka u tea u thoma khomishini i ḓivhusaho ine ya ḓo ita themendelo malugana na miholo, magavhelo na mbuelo zwo sumbedzwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1).
3. Phalamennde i nga phasisa mulayo wo sumbedzwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) fhedzi nga murahu ha musi yo sedzulusa themendelo dza khomishini yo thomiwaho u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (2).
4. Khorotshitumbe ya Lushaka, ya vundu, masipala kana maanḓalanga afhio na afhio o teaho a nga shumisa mulayo wa lushaka wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) fhedzi nga murahu ha musi yo sedzulusa themendelo dza khomishini yo thomiwaho u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (2).
5. Mulayo wa lushaka u tea u thoma mitheo malugana na u ta miholo, magavhelo na mbuelo dza vhahaṱuli, Mutsireledzi wa Tshitshavha, Muoditha Dzhenerala, na miraḓo ya khomishini ifhio na ifhio yo tiwaho kha Ndayotewa, zwi tshi katela na maanḓalanga a zwa khasho o bulwaho kha khethekanyo ya 192.

Khomishini ya Gwama

220. U thomiwa na mishumo
1. Hu na khomishini ya zwa Tshelede ya Riphabuḽiki ine ya ita themendelo dzo lavhelelwaho kha iyi Ndima, kana kha mulayo wa lushaka kha Phalamennde, vhusimamilayo ha vundu na maanḓalanga afhio na afhio o tiwaho nga mulayo wa lushaka.
2. Khomishini yo ḓiimisa nahone i tea fhedzi u tevhedzela Ndayotewa na mulayo, nahone i tea u sa dzhia masia.
3. Khomishini i tea u shuma i tshi tevhedza Mulayo wa Phalamennde, nahone kha u ita mishumo yayo, i tea u dzhiela nṱha zwiitisi zwoṱhe zwo teaho, hu tshi katelwa zwo bulwaho kha khethekanyo ya 214(2).

221. U vhewa ha miraḓo na tshifhinga tsha ofisi
1. Khomishini yo vhumbiwa nga vhafumakadzi na vhanna vha tevhelaho vho vhewaho nga Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka—
a. Mudzulatshidulo na muthusa-mudzulatshidulo;
b. vhathu vhararu vho nangiwaho, nga murahu ha vhukwamani na Vhalangavundu, vha tshi bva kha mutevhe wo dzudzanywaho u ya nga maitele o randelwaho nga mulayo wa lushaka,
vhathu vhavhili vho nangiwaho, nga murahu ha vhukwamani na muvhuso wapo wo dzudzanywaho vha tshi bva kha mutevhe wo dzudzanywaho u ya nga maitele o randelwaho nga mulayo wa lushaka; na
c. vhathu vhaṅwe vhavhili.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (1) yo imelwa nga khethekanyo ya 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuṱanu ya Ndayotewa wa 1999] na u imelwa nga khethekanyo ya 7(a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

1A. Mulayo wa Lushaka wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) u fanela u tendela u dzhenelela ha—
a. Vhalangavundu kha u dzudzanywa ha mutevhe wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1)(b); na
b. muvhuso wapo wo dzudzanywaho kha u dzudzanya mutevhe wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1)(c).

[Khethekanyo ṱhukhu ya (1A) yo dzheniswa nga khethekanyo ya 7 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

2. Miraḓo ya Khomishini vha tea u vha vha na vhukoni ho teaho.
3. Miraḓo i shuma lwa tshifhinga tsho tiwaho nga mulayo wa lushaka. Phresidennde a nga bvisa muraḓo ofisini zwi tshi itiswa nga u sa ḓifara zwavhuḓi, u kundelwa kana u sa kona u ita mushumo.

222. Mivhigo
Khomishini i tea u ṋea muvhigo tshifhinga tshoṱhe kha Phalamennde na kha vhusimamilayo ha vundu.

Bannga ya Vhukati

223. U thomiwa
Bannga Khulwane ya Afrika Tshipembe ndi yone bannga ya vhukati ya Riphabuḽiki nahone i langulwa hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde.

224. Ndivho khulwane
1. Ndivho khulwane ya Bannga Khulwane ya Afrika Tshipembe ndi ya u tsireledza ndeme ya tshelede ya Riphabuḽiki u itela nyaluwo ya tshifhinga tshoṱhe nahone yo Iinganelaho ya ikonomi kha Riphabuḽiki.
2. Bannga Khulwane ya Afrika Tshipembe, musi i tshi khou bveledza ndivho dzayo khulwane, i tea u ita mishumo yayo nga yoṱhe i sa ofhi tshithu, i sa shumeli vhathu vhane ya tama vhone fhedzi kana u khethulula vhaṅwe vhathu, fhedzi, hu tea u vha na u kwamana tshifhinga tshoṱhe vhukati ha bannga na muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha mafhungo a tshelede ya lushaka.

225. Maanḓa na mishumo
Maanḓa na mishumo ya Bannga Khulwane ya Afrika Tshipembe ndi ayo e u bva kale na kale a shumiswaho na u itwa nga bannga dza vhukati, nahone maanḓa na mishumo zwi tea u tiwa nga nga Mulayo wa Phalamennde, nahone maanḓa a tea u shumiswa na mishumo i tea u itwa u ya nga nyimele dzo randelwaho u ya nga Mulayo wonoyo.

Mafhungo a zwa masheleni apo na a vundu

226. Zwikwama zwa Mbuelo zwa Vundu
1. Hu na Tshikwama tsha Mbuelo tsha Vundu kha vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe tshine tshelede dzoṱhe dzo waniwaho nga muvhuso wa vundu dza ḓo tea u badelwa khatsho, nga nnḓa ha tshelede dzo siwaho nnḓa zwi tshi pfesesea u ya nga Mulayo wa Phalamennde.
2. Tshelede i nga bviswa kha Tshikwana tsha Mbuelo tsha Vundu fhedzi—
a. hu tshi tevhedzwa mukovho u ya nga Mulayo wa vundu; kana
b. i tshi tou bviswa u bva kha Tshikwama Tsha Mbuelo tsha Vundu, arali Ndayotewa kana Mulayo wa vundu u tshi ta ngauralo.
3. Mbuelo yo kovhelwaho nga kha muvhuso wapo kha iḽo vundu hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 214 (1) i vha i tshi bva kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Vundu.
4. Mulayo wa Lushaka u nga ta mutheo une khawo—
a. Mulayo wa Vundu u nga ṋea maanḓa a u bvisa tshelede hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (2) (b) thwii u bva kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Vundu; na
b. mbuelo yo ṋetshedzwaho nga kha vundu kha muvhuso wapo hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (3) i fanela u badelwa masipala henefho kha Vundu.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (4) yo ḓadziswa nga khethekanyo ya. 8 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya. 226: 1 Phando 1998.]

227. Zwiko zwa lushaka zwa tshikwama tsha vundu na tsha muvhuso wapo
1. Muvhuso wapo na vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe—
a. zwi tea u wana mukovhe u linganaho wa mbuelo yo kuvhanganywaho nga lushaka u itela u kona u ṋetshedza tshumelo dza ndeme na u ita mishumo ye ya i ṋewa; na uri
b. i nga kona u wana miṅwe mikovhe u bva kha mbuelo ya muvhuso wa lushaka, hu si na kana hu na zwithu zwine zwa tea u itiwa u thoma.
2. Mbuelo ya nyengedzedzo yo waniwaho u bva kha mavunḓu kana masipala i nga si kone u fhungudzwa kha mukovhe wadzo u bvaho kha lushaka, kana u bva kha mikovhe ye ya i ṋewa u bva kha mbuelo ye ya i ṋewa u bva kha mbuelo ya muvhuso wa lushaka. Nga ndingano, a hu na vhuḓifhinduleli kha muvhuso wa lushaka ha u lifhela vundu kana masipala a sa koniho u ita mbuelo dzi tshimbilelanaho na vhukoni havho ha u kona u lambedza nga tshelede ya mithelo na mitheo ya muthelo.
3. Mukovhe wa vundu nga ndingano wo kuvhanganywaho nga lushaka u tea u sudzuluselwa kha vundu nga u ṱavhanya nahone u songo fhungudzwa, nga nnḓa ha musi arali u sudzuluswa ho imiswa hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 216.
4. Vundu ḽi tea u ḓiitela tshomedzo dzine ḽa dzi ṱoḓa u ya nga ha mbetshelo ya ndayotewa ya vundu, zwine zwa vha nyengedzedzo ya ṱhoḓea dzo lavhelelwaho kha Ndayotewa.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya 227: 1 Phando 1998.]

228. Mithelo ya vundu
1. Vhusimamilayo ha vundu vhu nga ṋea ndaela ya uri hu badelwe—
a. mithelo, dziḽevi na miṅwe mithelo nga nnḓa ha mithelo ya mbuelo, mithelo (VAT), mithelo ya thengiso, khathihi na mithelo ya ndaka na ya zwibveledzwa zwo ṱunḓiwaho zwi tshi bva nnḓa na zwo rengiselwaho nnḓa; na u
b. mithelo i eḓanaho ya tshelede yo badelwaho nga nṱha ha tshelede yo ḓoweleaho kha tshiimo tsha muthelo muṅwe na muṅwe, ḽevi kana mithelo yo kombetshedzwaho nga mulayo wa lushaka, nga nnḓa ha mithelo ya khamphani, muthelo (VAT), mithelo ya ndaka kana ya zwibveledzwa zwo ṱunḓiwaho zwi tshi bva nnḓa na zwo rengiselwaho nnḓa.

[Pharagirafu ya (b) yo imelwa nga khethekanyo ya 9 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

2. Maanḓa a vhusimamilayo ha vundu a u kombetshedza mithelo, dziḽevi , miṅwe mithelo na dziṅwe mbadelo dzo ingwaho kha tshelede yo ḓoweleaho—
a. ha nga ḓo shumiswa nga nḓila ine zwa nga tshinyadza mbekanyamaitele dza ikonomi ya lushaka, nyito dza zwa ikonomi kha mikano yoṱhe ya vundu kana u tshimbidzwa ha thundu shangoni, tshumelo, tshelede kana zwa mishumo; na
b. a tea u langulwa nga Mulayo wa Phalamennde une wa nga phasiswa fhedzi nga murahu ha u sedzuluswa ha themendelo ya Khomishini ya zwa Masheleni.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya 228: 1 Phando 1998.]

229. Maanḓa a zwa masheleni a masipala na mishumo
1. Hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (2), (3), na (4), masipala a nga ṋea ndaela ya uri—
a. hu badelwe mithelo ya ndaka na dziṅwe mbadelo dzo ingwaho kha mbadelo dzo ṋetshedzwaho nga kana ho imelwa masipala; na
b. arali zwo tendelwa nga ndayotewa ya lushaka, miṅwe mithelo, dziṅwe dziḽevi na miṅwe mithelo na mithelo yo teaho muvhuso wapo kana kha khethekanyo ya muvhuso wapo une masipala a wela khayo, fhedzi a hu na masipala ane a nga ṋea ndaela ya uri hu badelwe muthelo wa mbuelo, muthelo (VAT), muthelo wa thengiso wa u angaredza kana wa zwibveledzwa zwo ṱunḓiwaho zwi tshi bva nnḓa na zwo rengiselwaho nnḓa.
2. Maanḓa a masipala a u kombetshedza kana u ṋea ndaela ya u badela mithelo, mbadelo kha tshelede ya mbadelo dza tshumelo dzo ṋewaho nga (kana) ho imelwa masipala, kana miṅwe mithelo, mbadelo na mithelo ya zwibveledzwa zwi bvaho nnḓa—
a. a nga si shumiswe nga nḓila ine ya nga kundisa mbekanyamaitele dza ikonomi dza Lushaka, nyito dza ikonomi kha mikano yoṱhe ya masipala, kana u tshimbidzwa ha thundu ya lushaka, tshumelo, tshelede kana mushumo; na uri
b. zwi fanela u langulwa nga mulayo wa lushaka.
3. Arali mimasipala mivhili i na maanḓa a fanaho kha zwa masheleni kha vhupo vhu fanaho, hu fanela u vhekanywa nḓila ine ya ḓo ita uri hu fhandekanywe maanḓa na mishumo hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka. U fhandekanya uhu hu nga itiwa musi ho no dzhielwa nzhele zwi tevhelaho—
a. Thoḓea ya u tevhedza milayo yo teaho ya mithelo.
b. Maanḓa na mishumo yo itwaho nga masipala muṅwe na muṅwe.
c. Vhukoni ha masipala muṅwe na muṅwe ha u bveledza mbuelo kana masheleni.
d. Vhukoni ha u gonyisa mithelo, mbadelo na mishumo.
e. Ndinganyo.
4. A hu na zwine kha ino khethekanyo zwa thivhela u kovhekana ha mbuelo yo wanalaho u ya nga ha khethekanyo ino vhukati ha mimasipala ine ya vha na maanḓa kha zwa masheleni na mishumo fhethu huthihi.
5. Mulayo wa lushaka wo lavhelelwaho kha khethekanyo ino u nga kona u phasiswa fhedzi nga murahu ha musi muvhuso wapo wo dzudzanywaho na Khomishini ya zwa Masheleni zwo kwamiwa nahone ho dzhielwa nzhele themendelo dza Khomishini.

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya. 229: 1 Phando 1998.]

230. Khadzimiso dza Vundu
1. Vundu ḽo tendelwa u gonyisa khadzimiso u itela tshelede ya u shumisa kana u shumisa zwino hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka, fhedzi khadzimiso dza u shumisa zwino dzi nga gonyiswa fhedzi musi zwo tea u itela u fhungudza kana u fhelisa phambano nga ṅwaha wonoyo wa muvhalelano.
2. Mulayo wa lushaka wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) u nga phasiswa fhedzi nga murahu ha musi ho dzhielwa nṱha themendelo dziṅwe na dziṅwe dza Khomishini ya zwa Masheleni.

[Khethekanyo ya. 230 yo imelwa nga khethekanyo ya. 10 ya Mulayo wa Khwin- iso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

[Ḓuvha ḽa u thoma u shumisa khethekanyo ya. 230: 1 Phando 1998.]

230A. Khadzimiso dza masipala
1. Khoro ya Masipala musi i tshi tevhedza mulayo wa lushaka i nga—
a. gonyisa khadzimiso u itela masheleni a u shumisa kana a u shumisa zwino, fhedzi khadzimiso dza masheleni a u shumisa zwino dzi nga gonyiswa fhedzi musi zwi tshi khou itelwa u u fhelisa kana u fhungudza phambano nga ṅwaha wonoyo wa muvhalelano; na
b. ḓivhofha na Khoro i ḓaho kha u shumisa maanḓalanga a vhusimamilayo hayo na Khorotshitumbe kha u wana khadzimiso na vhubindudzi i tshi itela masipala.
2. Mulayo wa lushaka wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) u nga shumiswa fhedzi arali ho dzhielwa nṱha na themendelo dza Khomishini ya zwa Masheleni.

[Khethekanyo ya 230A yo dzheniswa nga khethekanyo ya 17 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]