ဒေဝေါရောဟဏဝတ္ထုဂါထာ
၁၄-ဗုဒ္ဓဝဂ်
၂-ဒေဝေါရောဟဏဝတ္ထုအဋ္ဌကထာဂါထာ
တဒါဿု ကဏှံ ယုဉ္ဇန္တိ, သွာဿု တံ ဝဟတေ ဓုရံ။
ယတော ယတော၊ အကြင်အကြင်အရပ်၌။ ဓုရံ၊ ထမ်းဆောင်ထိုက်သော ဝန် သည်။ ဂရု၊ လေးလံသည်။ (ဟောတိ၊ ၏။) ယတော၊ အကြင်အရပ်၌။ ဂမ္ဘီရဝတ္တနီ၊ နက်စောက်သောလမ်းသည်။၁ (ဟောတိ၊ ၏။) တဒါ၊ ထိုအရပ်၌။ ဝါ၊ ထိုအခါ၌။ [အဿု နိပါတ်အနက်မဲ့။] ကဏှံ၊ ကဏှနွားလားဥသဘကို။ ယုဉ္ဇန္တိ၊ ကပ်ယှဉ်ကုန်၏။ သော၊ ထို ကဏှနွားလားဥသဘသည်။ တံ ဓုရံ၊ ထိုဝန်ကို။ ဝဟတေ၊ ရွက်ဆောင်၏။ (ဋ္ဌ-၁၇၅)
၁။ဂမ္ဘီရဝတ္တနီ။ ။ ဝတ္တန္တိ ဧတ္ထာတိ ဝတ္တနီ၊ ဝတ္တာ ဋာဝ ဓမာသေဟျနိ(မောဂ်-၇၊၁၁၂) သုတ်ဖြင့် ဝတ္တဓာတ်နောင် အနိပစ္စည်းသက်၊ ထိုနောင် နဒါဒိဤပစ္စည်းသက်၊ “ဂမ္ဘီရာ စ '+သာ+ဝတ္တနီ စာတိ ဂမ္ဘီရဝတ္တနီ”ဟု ဆက်ပြု။(ဇာ၊ဋ္ဌ၊၁၊၂၁၂)
မနုညံ ဘာသမာနဿ, ဂရုံ ဘာရံ ဥဒဒ္ဓရိ၊
ဓနဉ္စ နံ အလာဘေသိ, တေန စ’တ္တမနော အဟု။
မနုညမေဝ၊ စိတ်ကို လွန်စွာနှစ်သက်စေတတ်သော စကားကိုသာလျှင်။ ဝါ၊ မြတ်နိုးဖွယ်စကားကိုသာလျှင်။၂ ဘာသေယျ၊ ပြောဆိုရာ၏။ အမနုညံ၊ စိတ်ကို လွန် စွာ နှစ်သက်စေတတ်သည်မဟုတ်သော စကားကို။ ဝါ၊ မြတ်နိုးဖွယ်မဟုတ်သော စကား ကို။ ကုဒါစနံ၊ တစ်ရံတစ်ခါမျှ။ ဝါ၊ ဘယ်တော့မှ။ န ဘာသေယျ၊ မပြောဆိုရာ။ မနုညံ၊ ကို။ ဘာသမနဿ၊ ပြောဆိုသော ပုဏ္ဏား၏။ ဝါ၊ ပြောဆိုနေစဉ်။၃ (ဗလိဗဒ္ဒေါ၊ နွားလား သည်။) ဂရုံ၊ လေးလံလှစွာသော။ ဘာရံ၊ ဝန်ကို။ ဥဒဒ္ဓရိ (ဥဒ္ဓရိ)၊ ထုတ်ဆောင်ပြီ။၁ နံ၊ ထိုပုဏ္ဏားကို။ ဓနဉ္စ၊ ဥစ္စာကိုလည်း။ အလာဘေသိ၊ ရစေပြီ။ တေန စ၊ ထိုသို့ဥစ္စာရစေနိုင် ခြင်းကြောင့်လည်းကောင်း။ (အတ္တနော၊ မိမိ၏။ ကမ္မေန စ၊ အမှုကြောင့်လည်းကောင်း။ သော နန္ဒိဝိသာလော၊ ထိုနန္ဒိဝိသာလနွားလားသည်။) အတ္တမနော၊ မိမိစိတ်ရှိသည်။ ဝါ၊ နှစ်သက်ဝမ်းမြောက်သည်။ အဟု (အဟောသိ)၊ ဖြစ်ပြီ။ (ဋ္ဌ-၁၇၆)
၂။ မနုညမေဝ။ ။ မနံ အာ ဘုသော ဉေတိ တောသေတီတိ မနုညံ(နီတိဓာတု-၅၁)၊ မနံ အာ ဘုသံ ဉာပေတိ တောသေတီတိ မနုညံ(ဓာန်-ဋီ-၁၂၅)၊ “အာ ဘုသော ဉေတိ တောသေတီတိ အညံ၊ [အာ+ဉာ+ရ၊ ရ်အနုဗန်ချေ, ဉဒွေဘော်လာ, အာကို ရဿပြု၊] မနံ+အညံ မနုညံ”ဟုလည်း ခွဲပြုနိုင်သည်၊ “မန+အည”ဟု ဖြစ်သောအခါ ဧတေသမော လောပေသုတ်ဖြင့် န၏ အ-ကို ဩပြု, ပုထဿု ဗျဉ္ဇနေသုတ်၌ အန္တသဒ္ဒါဖြင့် ဩကို ဥပြု, နောက်အ-ကိုလည်းချေ၊ အချို့ဆရာတို့ကား ဝါ ပရော အသရူပါသုတ်ဖြင့် နောက်အ-ကို ချေ၏။ (နျာသ-၈၉၊ နိသာ- ၂၄၈၊ သပြေနိ၊၁၊၁၆၉)
တစ်နည်း။ ။ မန+အည၊ န၏အ-ကိုချေ, လောပဉ္စ တတြာကာရော၌ စသဒ္ဒါဖြင့် ဥ လာ(ဇာလိနီ-၂၈၉၊ ဝိဗော၊၂၂)၊ (တစ်နည်း) မန+အာ+ဉာ+ရ၊ ရ်အနုဗန်ချေ, ဉဒွေဘော်လာ၊ (မန+အာည)၊ န၏ အ-ကို ဥပြု, နောက် အာကို ချေ(ဓာန်-ဋီ-၁၂၅၊ ၆၉၃)။
၃။ ဘာသမာနဿ။ ။ ဘာသမာနဿ ဗြာဟ္မဏဿ ဂရုံ ဘာရံ၊ အနာဒရတ္ထေ ဝါ သာမိဝစနံ၊-ဝဇိရ၊၂၈၈။
၁။ ဥဒဒ္ဒရိ။ ။ ဥ+ဓရ+ဤ၊ ဓာတ်အစ၌ အ-လာ, ဥနောင် ဒ်လာ, ဤကို ရဿပြု၊ (တစ်နည်း) ဥ+ဓရ+ဤ၊ ဒဒွေဘော်လာ(ဥဒ္ဓရိ), ယဝမဒစသောသုတ်၌ စသဒ္ဒါဖြင့် ဥနောင် အသရပါသော ဒလာ။(ဝိဗော၊၂၈)
န နော ဒက္ခေမု သမ္ဗုဒ္ဓံ, လောကဇေဋ္ဌံ နရာသဘံ။
(သမ္ဗုဒ္ဓေါ၊ မြတ်စွာဘုရားသည်။) စိတ္တကူဋံ ဝါ၊ စိတ္တကုဋ်တောင်သို့သော်လည်း။ ဂတော နု၊ ကြွတော်မူလေသလော။ ကေလာသံ ဝါ၊ ကေလာသတောင်သို့သော်လည်း။ ဂတော နု၊ လော။ ယုဂန္ဓရံ၊ ယုဂန္ဓိုရ်တောင်သို့လည်း။ ဂတော နု၊ လော။ နော၊ ငါတို့ သည်။ လောကဇေဋ္ဌံ၊ တစ်လောကလုံးထက် အကြီးမြတ်ဆုံးဖြစ်တော်မူသော။ ဝါ၊ သတ္တလောက၏ အကြီးအမှူးဖြစ်တော်မူသော။ နရာသဘံ၊ လူတို့ထက် မြတ်တော်မူ သော။ ဝါ၊ လူတို့တွင် နွားလားဥသဘအတူ မြတ်တော်မူသော။၂ သမ္ဗုဒ္ဓံ၊ မြတ်စွာဘုရား ကို။ န ဒက္ခေမု၊ မဖူးမြင်ရတော့ကုန်။ (ဋ္ဌ-၁၇၇)
၂။ နရာသဘံ။ ။ ရှေ့အနက်အလို “ပဋိပက္ခေ ဥသတိ ဒဟတီတိ ဥသဘော, သေဋ္ဌော၊ [ဥသ+ကဘ၊-မောဂ်-၇၊၁၂၆။] ဥသဘောယေဝ အာသဘော၊ [ဥသဘ+ဏ၊-ဝိဓာန်။] နရာနံ+
အာသဘော နရာသဘော (အပ၊ဋ္ဌ၊၁၊၃၄၀)”ဟု ပြု၊ နောက်အနက်အလို “ဥသဘော ဝိယာတိ အာသဘော၊ နရေသု+အာသဘော နရာသဘော(သုတ္တနိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၂၀၅)”ဟု ပြု။
န နော ဒက္ခေမု သမ္ဗုဒ္ဓံ, လောကဇေဋ္ဌံ နရာသဘံ။
ပဝိဝေကရတော၊ ဆိတ်ငြိမ်ရာအရပ်၌ မွေ့လျော်တော်မူသော။ ဓီရော၊ ပညာ ရှိအစစ်ဖြစ်တော်မူသော မြတ်စွာဘုရားသည်။ ဣမံ လောကံ၊ ဤလူ့ပြည်သို့။ ပုန၊ တစ်ဖန်။ န ဧဟိတိ၊ ကြွလာတော်မူတော့မည်မဟုတ်။ နော၊ တို့သည်။ လောကဇေဋ္ဌံ၊ သော။ နရာသဘံ၊ သော။ သမ္ဗုဒ္ဓံ၊ ကို။ န ဒက္ခေမု၊ ကုန်။ (ဋ္ဌ-၁၇၈)
ပါရိစ္ဆတ္တကမူလမှိ, ဝိဟာသိ ပုရိသုတ္တမော။
ပုရိသုတ္တမော၊ ယောကျ်ားမြတ်ဖြစ်တော်မူသော။ ဗုဒ္ဓေါ၊ မြတ်စွာဘုရားသည်။ ယဒါ၊ အကြင်အခါ၌။ တာဝတိံသေ၊ တာဝတိံသာနတ်ပြည်၌။ ပါရိစ္ဆတ္တကမူလမှိ၊ ပင် လယ်ကသစ်ပင်၏ အနီးအောက်၌။၁ ပဏ္ဍုကမ္ဗလေ၊ ကဏ္ဍုကမ္ဗလာမည်သော။၂ သိလာယံ၊ ကျောက်ဖြာပေါ်၌။ ဝိဟာသိ၊ သီတင်းသုံးတော်မူပြီ။ (ဋ္ဌ-၁၇၉)
၁။ ပါရိစ္ဆတ္တကမူလမှိ။ ။ ဆတ္တံ ဝိယာတိ ဆတ္တကော၊ ပရိ သမန္တတော+ဆတ္တကော ပရိဆတ္တကော-ထက်ဝန်းကျင် ထီးနှင့်တူသောသစ်ပင်၊ ပရိဆတ္တကောယေဝ ပါရိစ္ဆတ္တကော၊ ပါရိစ္ဆတ္တကဿ+မူလံ ပါရိစ္ဆတ္တကမူလံ။ ဤပါဌ်ဖြင့် ဒေသဝိသေသကို ပြ၏၊ သာဝတ္ထိယံ ဇေတ- ဝနေကဲ့သို့ တာဝတိံသေသည် သာမညဒေသ, ပါရိစ္ဆတ္တကမူလမှိကား ဝိသေသဒေသတည်း။
၂။ပဏ္ဍုကမ္ဗလေ။ ။ ပဏ္ဍု စ(ဖျော့တော့ဝင်းဝါသည်လည်းဟုတ်၏)+သော+ကမ္ဗလော စာတိ (ကမ္ဗလာလည်းဟုတ်သောကြောင့်) ပဏ္ဍုကမ္ဗလော။ ဤပါဌ်ဖြင့်လည်း ဒေသဝိသေသ ကိုပင် ပြ၏၊ ပင်လယ်ကသစ်ပင်၏ အနီးအောက်ဝယ် ပဏ္ဍုကမ္ဗလာကျောက်ဖြာပေါ်၌ သီတင်းသုံး တော်မူသည်-ဟူလို။
ပယိရုပါသန္တိ သမ္ဗုဒ္ဓံ, ဝသန္တံ နဂမုဒ္ဓနိ။
(တဒါ၊ ထိုအခါ၌။) ဒသသု လောကဓာတူသု၊ ဆယ်ခုသော လောကဓာတ်တို့ ၌။ ဝါ၊ စကြာဝဠာတိုက်တစ်သောင်းတို့၌။ ဒေဝတာ၊ နတ်ဗြဟ္မာတို့သည်။ သန္နိပတိတွာန၊ အတူတကွရောက်လာကြပြီး၍။ ဝါ၊ စည်းဝေးကြပြီး၍။၃ နဂမုဒ္ဓနိ၊ မြင်းမိုရ်တောင်ထိပ်၌။ ဝသန္တံ၊ နေတော်မူသော။ သမ္ဗုဒ္ဓံ၊ မြတ်စွာဘုရားအထံတော်သို့။ ပယိရုပါသန္တိ၊ ချဉ်းကပ် ကြကုန်၏။ (ဋ္ဌ-၁၈၀)
၃။ ဒသသု ...ဒေဝတာ။ ။ ဒသသု...ဒေဝတာတိ ဇာတိခေတ္တသညိတေသု ဒသသု စက္ကဝါဠသဟဿေသု ကာမာဝစရဒေဝတာ ဗြဟ္မဒေဝတာ စ ဗုဒ္ဓဿ ဘဂဝတော ပယိရုပါသနာယ ဓမ္မဿဝနတ္ထဉ္စ ဧကတော သန္နိပတိတွာ။ နဂမုဒ္ဓနီတိ သိနေရုမုဒ္ဓနိ၊-ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၂၉။
သဗ္ဗေ ဒေေဝ အတိက္ကမ္မ, သမ္ဗုဒ္ဓေါဝ ဝိရောစတိ။
ကောစိ၊ တစ်စုံတစ်ယောက်သော။ ဒေဝေါ၊ နတ် ဗြဟ္မာသည်။ ဝဏ္ဏေန၊ အရောင်အဆင်းဖြင့်။ သမ္ဗုဒ္ဓဿ၊ မြတ်စွာဘုရားထက်။၁ န ဝိရောစတိ၊ မတင့်တယ်။ သဗ္ဗေ၊ အလုံးစုံကုန်သော။ ဒေဝေ၊ နတ်ဗြဟ္မာတို့ကို။ အတိက္ကမ္မ၊ ကျော်လွန်၍။ သမ္ဗုဒ္ဓေါဝ၊ သည်သာ။ ဝိရောစတိ၊ တင့်တယ်တော်မူ၏။ (ဋ္ဌ-၁၈၁)
၁။ သမ္ဗုဒ္ဓဿ။ ။ ဒူရန္တိကစသောသုတ်ဖြင့် အပါဒါန်မှည့်၍ ထိုသုတ်၌ စသဒ္ဒါဖြင့် ဝိဘတ္တအပါဒါန်အနက်၌ ဆဋ္ဌီသက်(ရူ-၁၆၀-၁)၊ (တစ်နည်း) ဒူရန္တိကစသောသုတ်ဖြင့် အပါ ဒါန်မှည့်၊ ဒုတိယာပဉ္စမီနဉ္စသုတ်ဖြင့် ပဉ္စမီအနက်၌ ဆဋ္ဌီသက်(နီတိသုတ္တ-၁၆၀၊ ဝိဗော၊၁၃၃)၊ “သဗ္ဗဓမ္မေ အဗုဇ္ဈီတိ ဗုဒ္ဓေါ၊ သယမေဝ+ဗုဒ္ဓေါ သမ္ဗုဒ္ဓေါ(ကမ္မဓာရည်း)”ဟု ပြု(မဏိ၊၁၊၇၄)။
ဒက္ခိဏေယျံ သမ္ဘာဝေန္တော, ဣဒံ ဝစနမဗြဝိ။
သမ္ဗုဒ္ဓေါ၊ သည်။ အင်္ကုရဉ္စာပိ၊ အင်္ကုရနတ်သားကိုလည်းကောင်း။ ဣန္ဒကံ၊ ဣန္ဒကနတ်သားကိုလည်းကောင်း။ ဩလောကေတွာ၊ ကြည့်တော်မူ၍။ ဒက္ခိဏေယျံ၊ အလှူခံပုဂ္ဂိုလ်ကို။ သမ္ဘာဝေန္တော၊ ချီးမွမ်းတော်မူလိုသည်။ (ဟုတွာ၊ ၍။) ဣဒံ ဝစနံ၊ ဤစကားကို။ အဗြဝိ၊ မိန့်တော်မူပြီ။ (ဋ္ဌ-၁၈၂)
အတိဒူရေ နိသိန္နောသိ, အာဂစ္ဆ မမ သန္တိကေ။
အင်္ကုရ၊ အင်္ကုရနတ်သား! တယာ၊ သင်သည်။ ဒီဃမန္တရေ၊ ရှည်စွာသော ကာ လအတွင်း၌။ ဝါ၊ ရှည်စွာသော ကာလကို လွန်သဖြင့်။၂ မဟာဒါနံ၊ များပြားကြီးမားသော အလှူကို။ ဒိန္နံ၊ ပေးလှူအပ်ခဲ့ပြီ။ မမ၊ ငါဘုရား၏။ သန္တိကေ၊ အထံသို့။ အာဂစ္ဆ၊ လာ၍။ ဝါ၊ လာလသော်။၃ အတိဒူရေ၊ အလွန်ဝေးသောအရပ်၌။ နိသိန္နော၊ ထိုင်နေရသည်။ အသိ၊ ဖြစ်ဘိသနည်း?။ (ဋ္ဌ-၁၈၃)
၂။ ဒီဃမန္တရေ။ ။ ဒီဃံ စ+တံ+အန္တရံ စာတိ ဒီဃမန္တရံ၊ ရှေ့နည်းအလို ကာလဘာဝေသု စသုတ်ဖြင့် ကာလအနက်၌ သတ္တမီသက်၊ နောက်နည်းအလို တတိယတ္ထေ သတ္တမီ (နီတိ-၆၆၁), ကမ္မကရဏနိမိတ္တတ္ထေသု သတ္တမီသုတ်တို့ဖြင့် တတိယာအနက်၌ သတ္တမီသက်။
၃။ အာဂစ္ဆ။ ။ အာ+ဂမု+တွာ၊ မ်ကို စ္ဆပြု, ကွစိ ဓာတု, သို့မဟုတ် သဗ္ဗေဟိ တုနာဒီနံ ယောသုတ်၌ “သဗ္ဗေဟိ တုနာဒီနံ”ဟူသော ယောဂဝိဘာဂဖြင့် တွာကိုချေ(ကစ်ဘာ၊၂၊၅၁၇)၊ ဤကား“မမ သမာဂမံ အာဂန္တွာ(ဓမ္မ၊ဋ္ဌ၊၂၊၁၄၂)”ဟူသောစကား “အာဂန္တွာ(သီ), အာဂစ္ဆံ(သျာ)” ဟူသော မူကွဲစကားများနှင့်အညီ ဖြစ်သည်၊ ဓမ္မယော-၆၃၌ အာချာတ်ပုဒ်ကြံ၍ “အတိဒူရေ- ၌၊ နိသိန္နော-သည်၊ အသိ-၏၊ မမ-၏၊ သန္တိကေ-သို့၊ အာဂစ္ဆ-လာခဲ့လော”ဟု ပေးစေ၏။
ကိံ မယှံ တေန ဒါနေန, ဒက္ခိဏေယျေန သုညတံ။
ဘာဝိတတ္တေန၊ အရိယာမဂ်ဖြင့် ဖြစ်ပွားစေအပ်ပြီးသော စိတ်ရှိတော်မူသော မြတ်စွာဘုရားသည်။ စောဒိတော၊ မေးတော်မူအပ်သည်။ (ဟုတွာ၊ ၍။) အင်္ကုရောအင်္ကုရနတ်သားသည်။ ဧတံ၊ ဤစကားကို။ အဗြဝိ၊ လျှောက်ပြီ။ (ကိံ၊ အဘယ်သို့ လျှောက်သနည်း?) ဒက္ခိဏေယျေန၊ သီလစသောဂုဏ်နှင့် ပြည့်စုံသော အလှူခံ ပုဂ္ဂိုလ်မှ။ သုညတံ၊ ဆိတ်သုဉ်းသော။ မယှံ၊ တပည့်တော်၏။ (ယံ ဒါနံ၊ အကြင်အလှူ သည်။ အတ္ထိ၊ ၏။) မယှံ၊ တပည့်တော်အား။ တေန ဒါနေန၊ ထိုအလှူဖြင့်။ ကိံ၊ ဘာအကျိုး ရှိအံ့နည်း။ (ဋ္ဌ-၁၈၄)
အတိရောစတိ အမှေဟိ, စန္ဒော တာရာဂဏေ ယထာ။
ဣန္ဒကော၊ ဣန္ဒကမည်သော။ အယံ သော ယက္ခော၊ ဤနတ်သားသည်။ ပရိတ္တကံ၊ အနည်းငယ်သော။ ဒါနံ၊ အလှူကို။ ဒဇ္ဇာ၊ ပေးလှူခဲ့၍။ (ပေးလှူခဲ့ခြင်းကြောင့်)။၁ စန္ဒော၊ လသည်။ တာရာဂဏေ၊ ကြယ်တာရာအပေါင်းတို့ကို။ အတိရောစတိ ယထာ၊ သာလွန်၍ တင့်တယ်သကဲ့သို့။ (တထာ၊ တူ။) အမှေဟိ၊ တပည့်တော်တို့ထက်။၂ အတိရောစတိ၊ သာလွန်၍ တင့်တယ်၏။ ဣတိ၊ ဤသို့လျှောက်ပြီ။ (ဋ္ဌ-၁၈၅)
၁။ ဒဇ္ဇာ။ ။ ဒါ+တွာ၊ ဒါကို ဒဇ္ဇပြု, ကွစိ ဓာတုဖြင့် တွကိုချေ၊ (တစ်နည်း) သဗ္ဗေဟိ တုနာဒီနံ ယောသုတ်၌ “သဗ္ဗေဟိ တုနာဒီနံ”ဟူသော ယောဂဝိဘာဂဖြင့် တွာကို အာပြု။(မောဂ် နိ၊၂၊၃၉၃၊ ကစ်ဘာ၊၂၊၅၁၇)
နီတိဓာတု-၇၈ ။ ။ ထို၌ ဒါ၏ဒွေဘော် ဒါလာ, ရှေ့ဒါ၌ ရဿပြု, တွာကို ယပြု, ဣ လာ, ယဒွေဘော်လာ(ဒဒိယျ), ဣကိုချေ, ယျ၌ ယတစ်လုံးကိုချေ, ဒျကို ဇ္ဇပြု, ဇ္ဇ၏ အ-ကို ဒီဃ ပြု၍ ပြီးစေ၏။ [ထို၌ ဒဇ္ဇာပုဒ် ၃မျိုး ရှိကြောင်းကို ဆိုသေး၏။]
နိဒီ-၅၁၁။ ။ ထို၌ ဒဒ+တွာ၊ တွာကို ယပြု, ဒကို ဇပြု, ယကို ပုဗ္ဗရုပ်ဇပြု, ဇ္ဇ၏ အကို အာဒီဃပြု၍ ပြီးစေ၏။
၂။ အမှေဟိ။ ။ အမှေဟိ၌ ဟိဝိဘတ်ယူသော အဖွင့်အတိုင်း ပေးခဲ့သည်၊ ဟိကို နိပါတ်ဟုလည်း ဖွင့်သေး၏၊ ထိုအလို “အမှေ-တပည့်တော်တို့ကို၊ အတိရောစတိ-၏”ဟု ပေး ပါ။ (ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၀) [နီတိဓာတုနိ၊၁၊၁၉၀ကား တာရာဂဏေ၌ သ္မိံဝိဘတ်, အမှေဟိ၌ ကံအနက် ၌ တတိယာဟိဝိဘတ်ယူ၍“တာရာဂဏေ-၌၊ ပေ ၊ အမှေဟိ-တို့ကို”ဟု တစ်နည်းပေး၏။]
န ဖလံ ဝိပုလံ ဟောတိ, နပိ တောသေတိ ကဿကံ။
ဥဇ္ဇင်္ဂလေ၊ အလွန်အားဖြင့် ကြမ်းတမ်းခြောက်သွေ့သောမြေရှိသော။ ဝါ၊ ဆား ဆပ်ပြာပေါက်သောမြေရှိသော။၁ ခေတ္တေ၊ လယ်၌။ ဗဟုမ္ပိ၊ များစွာလည်းဖြစ်သော။ ဗီဇံ၊ မျိုးစေ့ကို။ ရောပိတံ၊ ပေါက်စေအပ်သည်။ ဝါ၊ စိုက်ပျိုးအပ်သည်။ (သမာနံ၊ ဖြစ်လသော်။) ဖလံ၊ အသီးသည်။ ဝိပုလံ၊ ဖွံ့ဖြိုးကြီးထွားသည်။ န ဟောတိ ယထာ၊ မဖြစ်သကဲ့သို့လည်းကောင်း။ ကဿကံ၊ လယ်သမားကို။ နပိ တောသေတိ ယထာ၊ မနှစ်သက်စေသကဲ့သို့ လည်းကောင်း။ (ဋ္ဌ-၁၈၆)
၁။ ဥဇ္ဇင်္ဂလေ။ ။ ဇလံ ဂလတိ ဧတ္ထ, ဇလေန ဝါ ဂလန္တိ ဧတ္ထာတိ ဇင်္ဂလော၊ [ဇလ+ ဂလ+အ၊ ရှေ့လကိုချေ, ဂအထက်၌ နိဂ္ဂဟိတ်လာ၊] (တစ်နည်း) ပထိကာနံ ဇနာနံ ဇံ ဝေဂံ ဇဝံ ဂလတိ ဟာယတိ ပါဒဖောဋာဒိဘာဝေန ဧတ္ထာတိ ဇင်္ဂလော၊ [“ဇော ဇေတရိ ကာရိယေ စ, ဝေဂိတေ(ဧကက္ခရ-၃၅)”ဟူသော အနက်တို့တွင် ဇသဒ္ဒါ ဝေဂိတအနက်၊] ဥက္ကံသေန+ဇင်္ဂလော ဥဇ္ဇင်္ဂလော၊ ဥဇ္ဇင်္ဂလော+ဧတ္ထ အတ္ထီတိ ဥဇ္ဇင်္ဂလံ၊ (တစ်နည်း) ဥက္ကံသေန+ဇင်္ဂလော ဧတ္ထာတိ ဥဇ္ဇင်္ဂလံ။ [ဥသဒ္ဒါ ဥက္ကံသအနက်, ဇင်္ဂလသဒ္ဒါ ကြမ်းတမ်းခြောက်သွေ့သောမြေအနက်၊-ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၀၊ ဝိမာန၊ဋ္ဌ၊၃၁၄၊ ဓာန်-ဋီ-၁၈၂၊ သူစိ။]
န ဖလံ ဝိပုလံ ဟောတိ, နပိ တောသေတိ ဒါယကံ။
တထေဝ၊ ထိုအတူသာလျှင်။ ဗဟုကံ၊ များစွာသော။ ဒါနံ၊ အလှူကို။ ဒုဿီလေသု၊ သီလမရှိသူတို့၌။ ပတိဋ္ဌိတံ၊ တည်စေအပ်သည်။ [“ပတိဋ္ဌာပိတံ (ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၀) ”အဖွင့် အရ ကာရိတ်ကျေ။] (သမာနံ၊ ဖြစ်လသော်။) ဖလံ၊ အကျိုးသည်။ ဝိပုလံ၊ ဖွံ့ဖြိုးများပြား သည်။ န ဟောတိ၊ မဖြစ်။ ဒါယကံ၊ ပေးလှူသူကို။ နပိ တောသေတိ၊ နှစ်သက်လည်း မနှစ်သက်စေနိုင်။ (ဋ္ဌ-၁၈၇)
သမ္မာ ဓာရံ ပဝေစ္ဆန္တေ, ဖလံ တောသေတိ ကဿကံ။
ဘဒ္ဒကေ၊ ကောင်းသော။ ခေတ္တေ၊ လယ်၌။ အပ္ပမ္ပိ၊ အနည်းငယ်လည်း ဖြစ် သော။ ဗီဇံ၊ မျိုးစေ့ကို။ ရောပိတံ၊ ပေါက်စေအပ်သည်။ ဝါ၊ စိုက်ပျိုးအပ်သည်။ (သမာနံသော်။ ဒေဝေ၊ မိုးသည်။ ဝါ၊ မိုးနတ်သားသည်။) ဓာရံ၊ မိုးရေအလျဉ်ကို။ သမ္မာ၊ ကောင်းစွာ။ ပဝေစ္ဆန္တေ၊ ဖြစ်စေလသော်။ ဝါ၊ ရွာသွန်းလသော်။၁ ဖလံ၊ အသီးသည်။ ကဿကံ၊ လယ် သမားကို။ တောသေတိ ယထာပိ၊ နှစ်သက်စေသကဲ့သို့။ (ဋ္ဌ-၁၈၈)
၁။ ပဝေစ္ဆန္တေ။ ။ မောဂ်ပံ-၅, ၁၇၃၌ “နပ္ပဝေစ္ဆတီတိ န ပဝေသေတိ(ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၁၁)”အဖွင့်ကို ရှု၍ ပ+ဝိသ+ဏေ+အန္တ၊ ကာရိတ်ကျေ၊ ဣကို ဧပြု, ဂမယမိသာသဒိသာနံ ဝါ စ္ဆင်(မောဂ်-၅, ၁၇၃)သုတ်၌ “စ္ဆင်”ဟူသော ယောဂဝိဘာဂဖြင့် သကို စ္ဆင်ပြု၍ ပြီးစေ၏၊ ထိုအလို “ပဝေစ္ဆန္တေ-ဝင်စေလသော်”ဟု ပေး။
ဓာတွတ္ထ၊ နီတိဓာတု-၁၉၀။ ။ ထိုကျမ်းတို့၌ “အနုပ္ပဝေစ္ဆတီတိ ဒေတိ(သာရတ္ထ၊၃၊၃၀၅)”အဖွင့်ကို ရှု၍ ဝေသဓာတ်(ဓာတွတ္ထ), ဝေသုဓာတ်(နီတိ), ဒါနအနက်ဟု ဆို၏၊ မောဂ်ပံ အတိုင်း ရုပ်ပြီးစေ၍ “ပဝေစ္ဆန္တေ-ပေးလသော်”ဟု ပေး။
မောဂ်နိ၊၂၊၂၉၊ နိဒီ-၃၈၇။ ။ ထိုကျမ်းတို့၌ “ပဝေစ္ဆတီတိ ဒေတိ(ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၄)” အဖွင့်ကို ရှု၍ ဒါဓာတ်ယူကာ တဒမိနာဒီနိ(မောဂ်-၁၊၄၇)သုတ်ဖြင့် မောဂ်နိအလို ဒါကို ဝေစ္ဆပြု, နိဒီအလို ပဝေစ္ဆပြု၍ ပြီးစေ၏၊ “ပဝေစ္ဆန္တေ-ပေးလသော်”ဟု ပေး။
တစ်နည်းကြံ။ ။ “သမ္မာ ဓာရံ ပဝေစ္ဆန္တေတိ ဝုဋ္ဌိဓာရံ သမ္မဒေဝ ပဝတ္တေန္တေ၊ အနွဒ္ဓ- မာသံ ...ဒေေဝ ဝဿန္တေတိ အတ္ထော(ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၀)”ဟူသော အဖွင့်၌ “ပဝတ္တေန္တေ”ကို ကြည့်၍ “ဝိစ္ဆ ဂတိယံ”အရ ဝိစ္ဆဓာတ်, ပဝတ္တနဂတိအနက်, အန္တပစ္စည်း, ကာရိတ်ကျေ၊ ကွစိ ဓာတုဖြင့် ဣကို ဧပြု၍ ပဝေစ္ဆန္တေဖြစ်သည်၊ ဝဿန္တေကား နေရာဌာနအလိုက် ရထိုက်သော အဓိပ္ပာယ်နက်ဟု တစ်နည်းကြံလျှင် သင့်ဖွယ်ရှိ၏။
အပ္ပကမ္ပိ ကတံ ကာရံ, ပုညံ ဟောတိ မဟပ္ဖလံ။
တထေဝ၊ ထိုအတူသာလျှင်။ သီလဝန္တေသု၊ သီလရှိကုန်သော။ ဂုဏဝန္တေသု၊ ဈာန်အစရှိသော ဂုဏ်ရှိကုန်သော။ တာဒိသု၊ ဣဋ္ဌာနိဋ္ဌ, ထိုနှစ်ဝကို, တကွအတူ, ရှုနိုင် သူတို့၌။ ကတံ၊ ပြုအပ်သော။ အပ္ပကမ္ပိ၊ အနည်းငယ်လည်းဖြစ်သော။ ကာရံ၊ ကျေးဇူး ပြုခြင်းသည်။၂ မဟပ္ဖလံ၊ ကြီးမားများပြားသော အကျိုးရှိသော။ ပုညံ၊ ကောင်းမှုသည်။ ဟောတိ၊ ၏။ (ဋ္ဌ-၁၈၉)
၂။ ကာရံ။ ။ ပုံလိင်မှ နပုံလိင်သို့ ပြန်နေသော လိင်္ဂဝိပလ္လာသတည်း၊ ဥပကာရ(ကျေးဇူး ပြုခြင်း)အနက်ကို ဟော၏၊ “ကရဏံ ကာရံ”ဟု ပြု။ [ကာရန္တိ လိင်္ဂဝိပလ္လာသဝသေန ဝုတ္တံ၊ ဥပကာရောတိ အတ္ထော၊ ကီဒိသော ဥပကာရောတိ အာဟ “ပုည”န္တိ(ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၀)။ ကတံ သမ္မာ ကတံ၊ အပ္ပကမ္ပိ ကာရံ အပ္ပမတ္တကမ္ပိ သက္ကာရံ၊ မဟပ္ဖလံ မဟာနိသံသဝိပါကံ၊ ပုညံ ဟောတိ ကုသလံ ဟောတီတိ ယောဇနာ(ဓမ္မယော-၆၄)။]
(ဝိစေယျ ဒါနံ ဒတွာန, သဂ္ဂံ ဂစ္ဆတိ ဒါယကာ။)
ယတ္ထ၊ အကြင်ပုဂ္ဂိုလ်၌။ ဝါ၊ အား။ ဒိန္နံ၊ ပေးလှူကြောင်း ဒါနစေတနာသည်။ မဟပ္ဖလံ၊ ကြီးမားများပြားသော အကျိုးရှိ၏။ (တတ္ထ၊ ထိုပုဂ္ဂိုလ်၌။ ဝါ၊ အား။ ဝါ၊ ကို။) [ရှေ့၂နည်းအလို ဒါတဗ္ဗံ၌စပ်။ နောက်ဆုံးနည်းအလို ဝိစေယျ၌ စပ်။] ဝိစေယျ၊ ရွေးချယ်စိစစ် ၍။ ဒါနံ၊ ပေးလှူဖွယ်ကို။ ဒါတဗ္ဗံ၊ ပေးလှူသင့်၏။ [(တစ်နည်း) ဒါနံ၊ ပေးလှူကြောင်းဒါန စေတနာကို။ ဒါတဗ္ဗံ၊ သုတ်သင်သင့်၏။] ဝိစေယျ၊ ၍။ ဒါနံ၊ ပေးလှူဖွယ်ကို။ ဒတွာန၊ ပေးလှူ ၍။ ဝါ၊ ပေးလှူခြင်းကြောင့်။၁ [(တစ်နည်း) ဒါနံ၊ ပေးလှူကြောင်းဒါနစေတနာကို။ ဒတွာန၊ သုတ်သင်၍။ ဝါ၊ သုတ်သင်ခြင်းကြောင့်။] ဒါယကာ၊ ပေးလှူသော အလှူရှင်တို့သည်။ သဂ္ဂံ၊ ရူပါရုံစသည်တို့ဖြင့် ကောင်းမြတ်သော နတ်ပြည်သို့။ ဂစ္ဆန္တိ၊ ရောက်ကုန်၏။ (ဋ္ဌ-၁၉၀) [ဓမ္မ.ဋ္ဌ၌ မြှုပ်ထားသော ပါဒများကို ခု၊၂၊၁၆၀မှ ယူ၍ ဂါထာပါဠိတွင် လက်သည်းကွင်းဖြင့် ဖော်ပြထားသည်။]
၁။ဒါနံ ဒတွာန။ ။ ဒါနံအရ လှူဖွယ်ဝတ္ထုရလျှင် “ဒိယျတီတိ ဒါနံ”ဟု ပြု၍ ဒတွာန၌ ဒါဓာတ်, ဒါန(ပေးခြင်း)အနက်ယူ၊ ဒါနံအရ စေတနာရလျှင် “ဒေတိ ဒေယျဓမ္မံ(ကတ္တုသာဓ်), ဒေန္တိ ဝါ ဧတာယ ဒေယျဓမ္မန္တိ ဒါနံ(အဘိ၊ဋ္ဌ၊၃၊၁၉၅)၊ ဒီယတိ ဧတေနာတိ ဒါနံ(အံ၊ဋီ၊၂၊၅၈)၊ အနဝသေသံ သတ္တနိကာယံ ဒယတိ ရက္ခတီတိ ဒါနံ(ဒီ၊ဋီ၊၁၊၃၃၄)၊ ဒုဂ္ဂတိတော ဒါယတိ ရက္ခတီတိ ဒါနံ၊ [ဒေ(ပါလနေ)+ယု၊-နီတိ.ဓာတု-၈၃။]”ဟု ပြု၍ ဒတွာန၌ ဒေဓာတ်, သောဓန(သုတ်သင် ခြင်း)အနက်ယူပါ(နီတိ.ဓာတု-၈၃)။ [တဏှာဝဂ်, သက္ကပဥှဝတ္ထု ဓမ္မဒါန၌ အကျယ်ရှု။]
ဧတေသု ဒိန္နာနိ မဟပ္ဖလာနိ, ဗီဇာနိ ဝုတ္တာနိ ယထာ သုခေတ္တေ။
ဝိစေယျ၊ ပညာဖြင့် အလှူခံကောင်းကို ရွေးချယ်စိစစ်၍။၂ ဒါနံ၊ ပေးလှူအပ် သော အလှူကို။ ဝါ၊ ပေးလှူခြင်းကို။ [“ဒိန္နဒါနံ”ဟု ဆိုလိုလျက် ဒိန္နပုဒ်ကျေ။ (တစ်နည်း) ဒီယတေ ဒါနံ”ဟုပြု။ သံ၊ဋ္ဌ၊၁၊၅၉။ ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၄၄၉။] သုဂတပ္ပသတ္ထံ၊ ဘုရားရှင်အဆူဆူ, ချီးမွမ်းတော်မူအပ်ပြီ။ ဣဓ ဇီဝလောကေ၊ ဤသက်ရှိလောက၌။ ဝါ၊ ဤသတ္တလောက ၌။၁ ယေ၊ အကြင်ပုဂ္ဂိုလ်တို့သည်။ ဒက္ခိဏေယျာ၊ အလှူခံထိုက်ကုန်၏။ ဝါ၊ အလှူ၏ စီးပွားဖြစ်ကုန်၏။၂ ဧတေသု၊ ဤပုဂ္ဂိုလ်တို့၌။ ဝါ၊ တို့အား။ ဒိန္နာနိ၊ ပေးလှူကြောင်း ဒါန စေတနာတို့သည်။ ဝါ၊ ပေးလှူခြင်းတို့သည်။ သုခေတ္တေ၊ ကောင်းသောလယ်၌။ ဝါ၊ လယ်ယာမြေကောင်း၌။ ဝုတ္တာနိ၊ စိုက်ပျိုးအပ်ကုန်သော။ ဗီဇာနိ၊ မျိုးစေ့တို့သည်။ မဟပ္ဖလာနိ ယထာ၊ ကြီးထွားများပြားသော အသီးရှိကုန်သကဲ့သို့။ (တထာ၊ တူ။) မဟပ္ဖလာကြီးမားများပြားသော အကျိုးရှိကုန်၏။ (ဋ္ဌ-၁၉၁)
၂။ ဝိစေယျ။ ။ ဝိ+စိ+တွာ၊ စိ၌ ဝုဒ္ဓိ, တွာကို ယပြု, ယဒွေဘော်လာ၊ ရွေးချယ်ခြင်းသည် (၁) ဒက္ခိဏာဝိစိနနာ-ကောင်းမွန်သော လှူဖွယ်ဝတ္ထုကို ရွေးချယ်ခြင်း (၂) ဒက္ခိဏေယျဝိစိနနာကောင်းမြတ်သော အလှူခံပုဂ္ဂိုလ်ကို ရွေးချယ်ခြင်းဟု ၂မျိုးရှိ၏၊ “ဗီဇာနိ ဝုတ္တာနိ ယထာ သုခေတ္တေ”ဖြင့် ဒက္ခိဏာဝိစိနနာကို ပြ၍ “ယေ ဒက္ခိဏေယျာ”စသည်ဖြင့် ဒက္ခိဏေယျဝိစိနနာ ကို ပြသည်။ [သံ၊ဋ္ဌ၊၁၊၅၉၊ ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၄၄၉တို့၌ ၂မျိုးလုံးဖွင့်၍ ပေတ၊ဋ္ဌ၊၁၃၁၌ ဒက္ခိဏာ- ဝိစိနနာကိုသာ ဖွင့်သည်။]
တသ္မာ ဟိ ဝီတရာဂေသု, ဒိန္နံ ဟောတိ မဟပ္ဖလံ။
ခေတ္တာနိ၊ လယ်တို့သည်။ တိဏဒေါသာနိ၊ မြက်တည်းဟူသော အပြစ်ရှိကုန် ၏။ (မြက်တို့ကြောင့် ပျက်စီးကုန်၏။) အယံ ပဇာ၊ ဤသတ္တဝါအပေါင်းသည်။ ရာဂဒေါသာ၊ ရာဂတည်းဟူသော အပြစ်ရှိ၏။ တသ္မာ ဟိ၊ ထိုကြောင့်သာလျှင်။ ဝီတရာဂေသု၊ ကင်းသော ရာဂရှိသော ရဟန္တာတို့၌။ ဝါ၊ ရာဂကင်းကွာ ရဟန္တာတို့အား။ ဒိန္နံ၊ ပေးလှူကြောင်း ဒါနစေတနာသည်။ ဝါ၊ ပေးလှူအပ်သော အလှူသည်။ မဟပ္ဖလံ၊ ကြီးမားများပြားသော အကျိုးရှိသည်။ ဟောတိ၊ ၏။ (ဋ္ဌ-၁၉၂)
၁။ ဇီဝလောကေ။ ။ ဇီဝဖြင့် ဩကာသလောက, သင်္ခါရလောကကို တားမြစ်သည်၊ “ဇီဝန္တိ ယေနာတိ ဇီဝံ၊ ဇီဝံ+အဿ အတ္ထီတိ ဇီဝေါ(ဓာန်-ဋီ-၉၃)၊ ဇီဝတိ ဇီဝေါ၊ ဇီဝေါ စ+သော+ လောကော စာတိ ဇီဝလောကော(ပါရာဘာ၊၁၊၈)”ဟု ပြု။ [ဇီဝလောကောတိ သတ္တလောကော၊ ဇီဝဂ္ဂဟဏေန ဟိ သင်္ခါရဘာဇနလောကံ နိဝတ္တေတိ၊-သာရတ္ထ၊၁၊၁၁။]
၂။ ဒက္ခိဏေယျာ။ ။ ဒက္ခန္တိ ဧတာယ သတ္တာ ယထာဓိပ္ပေတာဟိ သမ္ပတ္တီတိ ဝဍ္ဎန္တီတိ ဒက္ခိဏာ၊ ဒက္ခိဏံ အရဟန္တိ, ဒက္ခိဏာယ ဝါ ဟိတာ ဒက္ခိဏေယျာ၊-အံ၊ဋီ၊၂၊၁၉၅။
တသ္မာ ဟိ ဝီတဒေါသေသု, ဒိန္နံ ဟောတိ မဟပ္ဖလံ။
တသ္မာ ဟိ ဝီတမောဟေသု, ဒိန္နံ ဟောတိ မဟပ္ဖလံ။
တသ္မာ ဟိ ဝိဂတိစ္ဆေသု, ဒိန္နံ ဟောတိ မဟပ္ဖလံ။
“ဒေါသဒေါသာ၊ ဒေါသတည်းဟူသော အပြစ်ရှိ၏။ မောဟဒေါသာ၊ မောဟ တည်းဟူသော အပြစ်ရှိ၏။ ဣစ္ဆာဒေါသာ၊ အလိုတဏှာတည်းဟူသော အပြစ်ရှိ၏။ ဝီတဒေါသေသု၊ ကင်းသောဒေါသရှိသော ရဟန္တာပုဂ္ဂိုလ်တို့၌။ ဝီတမောဟေသု၊ ကင်း သောမောဟရှိသော ရဟန္တာတို့၌။ ဝိဂတိစ္ဆေသု၊ ကင်းသောအလိုတဏှာရှိသော ရဟန္တာပုဂ္ဂိုလ်တို့၌”ဟု ပြောင်းပေးပါ။ (ဋ္ဌ-၁၉၃-၁၉၄-၁၉၅)
ဧဝံ ဝဂ္ဂုဝဒေါ သတ္ထာ, တုသိတာ ဂဏိမာဂတော။
မေ၊ တပည့်တော်သည်။ ဣတော၊ ဤသင်္ကဿမြို့၌ ဆင်းသက်တော်မူရာ အခါမှ။ ပုဗ္ဗေ၊ ရှေး၌။ ဧဝံ၊ ဤသို့။ ဝဂ္ဂုဝဒေါ၊ ကောင်းသောစကားကို မိန့်မြွက်တော်မူ တတ်သော။ သတ္ထာ၊ နတ်လူတို့၏ ဆရာဖြစ်တော်မူသော။ တုသိတာ၊ တုသိတာနတ် အပေါင်းမှ။ ဝါ၊ သုတိတာနတ်ပြည်မှ။ (စဝိတွာ၊ စုတေ၍။) အာဂတော၊ မယ်တော့်ဝမ်း သို့ ကြွလာတော်မူသော။ ဂဏီ၊ ဂိုဏ်းရှိတော်မူသော မြတ်စွာဘုရားကို။၁ န ဒိဋ္ဌော၊ မမြင်အပ်ဖူးပါ။ ကဿစိ၊ တစ်စုံတစ်ယောက်သည်။ (ဝဒန္တဿ၊ ပြောဆိုစဉ်။) [(တစ်နည်း) ဝဒန္တဿ၊ ပြောဆိုသော။ ကဿစိ၊ ၏ (အထံမှ)။] (သဒ္ဒေါ၊ စကားသံကို။) န သုတော၊ မကြား အပ်ဘူးပါ။၁ [ဥဒကား အနက်မရ, ပဒါလင်္ကာရတည်း။] (ဋ္ဌ-၁၉၆)
၁။ တုသိတာ ဂဏိမာဂတော။ ။ မဟာနိ-၃၅၄၊ မဟာနိ၊ဋ္ဌ၊၃၈၆၊ သုတ္တနိဋ္ဌ.၂, ၂၈၇၌ ၃နည်းဖွင့်ရာ အထက်၌ တုသိတာအရ တုသိတာနတ်အပေါင်းကို ယူ၍ ဂဏိမာဂတောကို “ဂဏီ+အာဂတော”ဟုဖြတ်သော ပထမနည်းအတိုင်း ပေးသည်၊ “ဒိဗ္ဗာယ သမ္ပတ္တိယာ တုဋ္ဌော ဟဋ္ဌောတိ တုသိတော၊ [တုသ+တ၊-အဘိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၅၀၂။] တုသာယ ပီတိယာ+ဣတော ပဝတ္တောတိ တုသိတော(ဒီ၊ဋီ၊၃, ၂၀၉)၊ တုသံ+ဣတော ဂတောတိ တုသိတော(အံ၊ဋီ၊၂၊၃၁)၊ [တုသာ+ ဣတ၊] ဂဏော+အဿ အတ္ထီတိ ဂဏီ”ဟု ပြု၊ တုသိတာနတ်အများကိုရသော်လည်း အပေါင်းကို ဆိုလိုသောကြောင့် တုသိတာ၌ ဧကဝုစ်ဝိဘတ်သက်ရသည်(နီတိသုတ္တ-၁၇၂)။[တုသိတာ ဂဏိမာဂတောတိ တုသိတကာယာ စဝိတွာ မာတုကုစ္ဆိံ အာဂတတ္တာ တုသိတာ အာဂတော၊ ဂဏာစရိယတ္တာ ဂဏီ၊-မဟာနိ၊ဋ္ဌ၊၃၈၆၊ သုတ္တနိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၂၈၇။]
ဒုတိယနည်း။ ။ တုသိတာအရ တုသိတာနတ်ပြည်ကို ယူ၍ ဂဏိမာဂတောကို “ဂဏိံ+ အာဂတော”ဟုဖြတ်ကာ “တုသိတာ-တုသိတာနတ်ပြည်မှ၊ ဂဏိံ-လူအပေါင်းရှိရာလူ့ပြည်သို့၊ အာဂတော-ကြွလာတော်မူသော မြတ်စွာဘုရားကို”ဟုပေး၊ “တုသိတာနံ+နိဝါသော တုသိတော၊ (အဘိ၊ဝိ၊၁၆၂)၊ နိစ္စံ တုသန္တိ အတိဝိယ ဟဋ္ဌတုဋ္ဌမုခါ ဟောန္တိ ဧတ္ထာတိ တုသိတော(ပဒီ-၂၅၆)၊ တုဿန္တိ မောဒန္တိ ဒေဝါ ဧတ္ထာတိ တုသိတော(ဇာ၊ဋီ၊ပေ)၊ ဂဏော+ဧတ္ထ အတ္ထီတိ ဂဏီ”ဟုပြု။ [သန္တုဋ္ဌဋ္ဌေန ဝါ တုသိတသင်္ခါတာ ဒေဝလောကာ ဂဏိံ အာဂတော၊-မဟာနိ၊ဋ္ဌ၊၃၈၆၊ သုတ္တနိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၂၈၇။]
တတိယနည်း။ ။ တုသိတာအရ ရဟန္တာတို့ကို ယူ၍ “ဂဏိံ+ အာဂတော”ဟုဖြတ်ကာ “တုသိတာ-ရဟန္တာတို့၏၊ ဂဏိံ-အပေါင်းရှိရာသင်္ကဿမြို့သို့၊ (စုဝေးတည်ရှိရာသင်္ကဿမြို့သို့)၊ အာဂတော-ကြွလာတော်မူသော မြတ်စွာဘုရားကို”ဟု ပေး၊ “တုဿန္တီတိ တုသိတာ”ဟု ပြု၍ ဆဋ္ဌီအနက်၌ ပထမာယောဝိဘတ်သက်။ [တုသိတာနံ ဝါ အရဟန္တာနံ ဂဏိံ အာဂတော၊- မဟာနိ၊ဋ္ဌ၊၃၈၆၊ သုတ္တနိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၂၈၇။]
၁။ န သုတော ဥဒ ကဿစိ။ ။ ဥဒါတိ ပဒသန္ဓိ၊ ကဿစီတိ ခတ္တိယဿ ဝါ.... မနုဿဿ ဝါ(မဟာနိ-၃၅၃)။ ခတ္တိယဿ ဝါတိ ခတ္တိယဿ ဝဒန္တဿ န သုတော(မဟာနိ၊ဋ္ဌ၊၃၈၇)။
ဒေဝေါရောဟဏဝတ္ထုပါဠိဂါထာ
ဒေဝါပိ တေသံ ပိဟယန္တိ, သမ္ဗုဒ္ဓါနံ သတီမတံ။
ယေ ဓီရာ၊ ဘုရားစသား, ပညာရှိများတို့သည်။ ဈာနပသုတာ၊ အာရမ္မဏူ, လက္ခဏူဟု, နှစ်ဆူဈာန်၌, ဝသီဘော်ဆိုက်အောင်, အားစိုက်တော်မူကုန်၏။ နေက္ခမ္မူပသမေ၊ ကိလေသာဝေး, ငြိမ်းအေးရာမှန်, မြတ်နိဗ္ဗာန်၌။ [နိက္ခမတီတိ နိက္ခမံ။ နိက္ခမံယေဝ နေက္ခမ္မံ (ပါရာဘာ-၁-၅၆၈)။ ဥပသမ္မတိ ဧတ္ထ ဒုက္ခန္တိ ဥပသမော (အံ၊ဋီ၊၁၊၂၂၄)။ နေက္ခမ္မံ စ+တံ+ ဥပသမော စာတိ နေက္ခမ္မူပသမော။] ရတာ၊ ဖလသမာ, ဝင်စားကာဖြင့်, ကောင်းစွာရွှင် ပျော်, မွေ့လျော်တော်မူကုန်၏။ သတိမတံ၊ သတိတရား, အမြဲထားရှိတော်မူကုန်သော။ တေသံ သမ္ဗုဒ္ဓါနံ၊ သဗ္ဗညုတ, ဉာဏထွတ်တင်, ထိုဘုရားရှင်တို့အား။ ဒေဝါပိ၊ နတ် တို့သည်လည်းကောင်း။ (မနုဿာပိ၊ လူတို့သည်လည်းကောင်း။) [ပိဖြင့်ဆည်းသည်။] ပိဟယန္တိ၊ ဘုရားဖြစ်က, ကောင်းလေစွဟု, တောင့်တလိုချင်ကြကုန်၏။ (ပါ-၁၈၁) [သမ္ဗုဒ္ဓါနံ၌ ကံအနက်, သာမီအနက်လည်း ပေးနိုင်၏။ ဓမ္မဂါနိ-၂-၆၄ဂါထာရှု။]
ဒေဝေါရောဟဏဝတ္ထုအဋ္ဌကထာဂါထာ
တေသံ မေ နိပကော ဣရိယံ, ပုဋ္ဌော ပဗြူဟိ မာရိသ။
မာရိသ၊ ဒုက္ခကင်းကွာ, စိတ်ချမ်းသာသည့်, အို...မြတ်စွာဘုရား!၁ ဣဓ၊ ဤလောက၌။ ပုထူ၊ များစွာကုန်သော။ သင်္ခါတဓမ္မာ၊ အနိစ္စစသည်၏ အစွမ်းဖြင့် သိ အပ်ပြီးသော တရားရှိကုန်သော။၂ ယေ စ၊ အကြင်အသေခပုဂ္ဂိုလ်တို့သည်လည်းကောင်း။ သေခါ၊ ကျင့်ဆဲဖြစ်ကုန်သော။ ပုထူ၊ များစွာကုန်သော။ ယေ စ၊ အကြင်သေခ ပုဂ္ဂိုလ်တို့သည်လည်းကောင်း။ (သန္တိ၊ ရှိကုန်၏။) [သေကား အနက်မရ, နိပါတ်မျှသာ။] တေသံ၊ ထိုသေခ, အသေခတို့၏။ ဣရိယံ၊ ဖြစ်ကြောင်းအကျင့်ကို။ [ဣရိယတိ ဂစ္ဆတိ သေက္ခဘူမိံ အသေက္ခဘူမိဉ္စ ဧတာယာတိ ဣရိယာ။ အံ၊ဋီ၊၁၊၁၃၄။] မေ၊ တပည့်တော်သည်။ ပုဋ္ဌော၊ မေးလျှောက်အပ်သော။ နိပကော၊ ဉာဏ်ရည်ထက်မြက်, ရင့်ကျက်သော။ ဝါ၊ ရင့်ကျက်ကြောင်းမှန်, ပညာဉာဏ်ရှိသော။၃ (တွံ၊ ရှင်တော်မြတ်ဘုရားသည်။) မေတပည့်တော်အား။ ပဗြူဟိ၊ ဟောတော်မူပါ။ (ဋ္ဌ-၁၉၇)
၁။မာရိသ။ ။ မာရိသကား ချစ်စနိုးအခေါ်တစ်မျိုးဖြစ်သည်၊ “မရိသတိ ပါပေ ရောဂါ- ဒိအနတ္ထေ အဘိဘဝတီတိ မာရိသော၊ [မရိသ+ဏ၊-သံ၊ဋီ၊၁၊၄၄။]”ဟု ပြု၊ မကောင်းသော ရောဂါ စသော အကျိုးမဲ့တို့ကို လွှမ်းမိုးဖျက်ဆီးတတ်သူ, ဒုက္ခကင်းသူ ရ၏၊ ဆင်းရဲသူကို မာရိသဟု ခေါ်ရာ၌ကား ရုဠှီသဒ္ဒါတည်း၊ “ပေါက္ခရံ+အဿ အတ္ထီတိ ပေါက္ခရဏီ”အရ ကြာနှင့်ရေရှိသော ကြောင့် ရေကန်သည် ပေါက္ခရဏီအမည်ရခဲ့ရာ ကြာနှင့်ရေမရှိရာအခါ၌လည်း ထိုရေကန်ကို “ပေါက္ခရဏီ”ဟု ခေါ်ရသကဲ့သို့တည်း(သံ၊ဋ္ဌ၊၁၊၁၆)။ [မာရိသာတိ ပိယဝစနမေတံ၊ နိဒုက္ခာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ၊-သုတ္တနိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၂၅၀။]
အဖွင့်တစ်မျိုး။ ။ “မာရိသာတိ မယာ သဒိသာ၊ ပိယာလပနမေတံ(ဇာ ၊ဋ္ဌ၊၃၊၄၄)” ဟူသော အဖွင့်တစ်မျိုးရှိ၏၊ ဤအလို “မမိဝ နံ ပဿတိ, အဟံ ဝိယ သော ဒိဿတီတိ ဝါ မာ- ရိသော၊ [အမှ+ဒိသ+ကွိ၊-ရူ-၃၆၃။]”ဟု ပြု၍ “မာရိသ-ငါနှင့်တူသူ, ကိုယ့်လူ, မိတ်ဆွေ”ဟုပေး။
သက္ကတအလို။ ။ အမရကောသ၌ အယျ၏ပရိယာယ်, မြင့်မြတ်သူအနက်ဟု ဆို၏၊ “မာရိသ-အရှင်, အရှင်ဘုရား”ဟု ပေး၊ ထောမ၌ “နတ္ထိ+ရိသော ဧတဿာတိ မာရိသော(ညှင်း ဆဲခြင်းမရှိသူ, မိတ်ဆွေ)”ဟု ပြု၏။ [မာကား ပတိသေဓတ္ထ, ရိသကား ရိသ(ဟိံသတ္ထ)+အ။]
၂။ သင်္ခါတဓမ္မာ။ ။ သင်္ခါတဓမ္မာတိ အနိစ္စာဒိဝသေန ပရိဝီမံသိတဓမ္မာ(သုတ္တနိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၃၀၂)၊ သင်္ခါတဓမ္မာသေတိ သင်္ခါတဓမ္မာ ဝုစ္စန္တိ ဉာတဓမ္မာ(သံ၊ဋ္ဌ၊၂၊၅၈)၊ သင်္ခါတာ ပရိညာတာ ဓမ္မာ ယေသံ တေ သင်္ခါတဓမ္မာ၊ ပဋိဝိဒ္ဓသစ္စာ ခီဏာသဝါ၊ သေက္ခာ ပန ဝိပါကဿ အပရိညာတတ္တာ “သင်္ခါတဓမ္မာ”တိ န ဝုစ္စန္တိ(သံ၊ဋီ၊၂၊၇၂)၊ ပုထုသဒ္ဒေါ ဥဘယတ္ထပိ ယောဇေတဗ္ဗော “ယေ ပုထူ သင်္ခါတဓမ္မာ၊ ယေ စ ပုထူ သေခါ”တိ(အံ၊ဋီ၊၁၊၁၄၃)။
၃။နိပကော။ ။ နိပယတိ ဝိသောသေတိ ပဋိပက္ခံ, တတော အတ္တာနံ နိပါတိ ရက္ခတီတိ နိပကော(ဝိသုဒ္ဓိ၊ဋီ၊၁၊၁၆၊ နီတိဓာတု-၁၂၀)၊ [ရှေ့နည်းအလို နိ+ပေ+အ၊ ဧကိုအယ, ယကိုကပြု၊ နောက်နည်းအလို နိ+ပါ+ဏွု၊] (တစ်နည်း) နိပစန္တိ ဧတေနာတိ နိပကော-ရင့်ကျက်ကြောင်းပညာ၊ [နိ+ပစ+ယ၊- မောဂ်ပံ-၅, ၄၄။] နိပကော+အဿ အတ္ထီတိ နိပကော-ရင့်ကျက်ကြောင်းပညာရှိ သူ၊ (တစ်နည်း) နိဿေသတော ပါစေတိ ကုသလေ ဓမ္မေတိ နိပကော(ဓာန်-ဋီ-၁၅၄)၊ (တစ်နည်း) နိပစ္စတီတိ နိပကော-ပညာအားဖြင့် ရင့်ကျက်သူ(နိဒီ-၅၄၁၊ သမ္မောဘာ၊၃၊၆၂)။
မဟိယာ မတ္တိကာ ခီယေ, န ခီယေ မမ ဗုဒ္ဓိယာ။
ဂင်္ဂါယ၊ ဂင်္ဂါမြစ်၌။ (ဂင်္ဂါမြစ်ထဲက)။ ဝါလုကာ၊ သဲသည်။ ခီယေ၊ ကုန်ရာ၏။ (ကုန်စရာရှိ၏)။ မဟဏ္ဏဝေ၊ သမုဒြာ၌။ (သမုဒြာထဲက)။ ဥဒကံ၊ ရေသည်။ ခီယေ၊ ၏။ မဟိယာ၊ ကမ္ဘာမြေ၌။ (ကမ္ဘာမြေပေါ်က)။ မတ္တိကာ၊ မြေညက်သည်။ ဝါ၊ မြေစိုင်ခဲသည်။ ခီယေ၊ ၏။ မမ၊ တပည့်တော်၏။ ဗုဒ္ဓိယာ၊ ပညာသည်။ [ပထမအနက်၌ တတိယာသက်။] န ခီယေ၊ မကုန်ရာ။ (ဋ္ဌ-၁၉၈)
ဧကောဝ သေယျော ပုရိသော သပညော, ယော ဘာသိတဿ ဝိဇာနာတိ အတ္ထံ။
သမာဂတာနံ၊ အတူတကွ ရောက်လာသူတို့၏။ ဝါ၊ စည်းဝေးကြသူတို့၏။၁ ပရောသဟဿံ၊ တစ်ထောက်ထက် အလွန်ဖြစ်သော။ ဝါ၊ တစ်ထောင်ကျော်သော။၂ အပညာ၊ ပညာမရှိကုန်သော။ တေ၊ ထိုသူတို့သည်။ ဝဿသတံပိ၊ အနှစ်တစ်ရာပတ်လုံး လည်း။ ကန္ဒေယျုံ၊ ငိုေကြွးကုန်ရာ၏။ (ငိုေကြွးကုန်ဥုးတော့)။ (အတ္ထံ ဝါ၊ အကျိုးကို လည်းကောင်း။ ကာရဏံ ဝါ၊ အကြောင်းကိုလည်းကောင်း။ နေဝ ဇာနေယျုံ၊ မသိနိုင်ကုန် ရာ။) ယော ပုရိသော၊ အကြင်ယောကျ်ားသည်။ ဘာသိတဿ၊ ပြောဆိုအပ်သော စကား၏။ အတ္ထံ၊ အနက်အဓိပ္ပာယ်ကို။ ဝိဇာနာတိ၊ သိ၏။ ဧကော၊ တစ်ယောက်သော။ သပညော၊ ပညာရှိသော။ (သော) ပုရိသော ဧဝ၊ ထိုယောကျ်ားသည်သာ။ (သမာဂတာနံ၊ တို့၏။ ပရောသဟဿတော၊ တစ်ထောက်ထက် အလွန်ဖြစ်သော ပညာမဲ့သူထက်၊) သေယျော၊ မြတ်၏။ (ဋ္ဌ-၁၉၉) [ဇာ၊ဋ္ဌ၊၁၊၄၃၁အတိုင်း ထည့်ပေးသည်။]
၁။သမာဂတာနံ။ ။ “တေ ဧဝံ သမာဂတာ(ဇာ၊ဋ္ဌ၊၁၊၄၃၁)”ကို ကြည့်၍ “ပရောသဟဿံ-သော၊ သမာဂတာနံ-ကုန်သော”ဟုသော်လည်း ပေး၊ နိဒ္ဓါရဏေစ၌ စဖြင့် ပထမာ အနက်၌ ဆဋ္ဌီသက်၊ “သမာဂစ္ဆန္တီတိ သမာဂတာ”ဟု ပြု။
၂။ ပရောသဟဿံ။ ။ ပရာ+သဟဿသ္မာ ပရောသဟဿံ(တစ်ထောင်ထက်အလွန်)၊ ပရသဒ္ဒါ အဓိကအနက်၊ “ပရာ+သဟဿ”ဟု ပကတိပြု, နပုံလိင်ငဲ့၊ ပရဿ သင်္ချာသု (မောဂ်- ၃, ၆၀)သုတ်ဖြင့် ရာ၏အာကို ဩပြု၊ တေ အပညာတို့နှင့် ဝုစ်မတူဟုယူမူ သိဝိဘတ်, ဝုစ်တူယူမူ ယောဝိဘတ်သက်၊ အဗျယီဘောသမာသ်ဖြစ်ရကား ထိုဝိဘတ်တို့ကို အံပြု။(မောဂ်- မောဂ်ပံ- မောဂ်ပံဋီ၊၃၊၆၀၊ မောဂ်နိ၊၁၊၄၈၈၊ မောဂ်ပံနိ-၅၁၊ မောဂ်ပံဋီနိ-၄၆၂)။
အခြားနည်းများ။ ။ ပရံ+သဟဿံ အဿာတိ ပရောသဟဿံ-တစ်ထောင်အလွန်ရှိ သော(နိသာဋီ၊၂၃၅-၆)၊ သဟဿဿ+ပရံ ဧတဿာတိ ပရောသဟဿံ-တစ်ထောင်၏ အထက် ရှိသော(ဂဠုန် ပျံ-၃၆)၊ သဟဿတော+ပရံ ပရောသဟဿံ-တစ်ထောင်ထက်အလွန်(သံ၊ဋီ၊၁၊၂၉၁၊ ကစ်ဘာ၊၁၊၈၃)၊ “သဟဿပရံ”ဟု ဆိုသင့်လျက် တေသုဝုဒ္ဓိဖြင့် သဟဿနှင့် ပရကို ရှေ့နောက်ပြန်၊ ကွစိ ဩ ဗျဉ္ဇနေသုတ်ဖြင့် ရနောင် ဩလာ(ကစ်ဘာ၊၁၊၈၃)၊ နိဒီ-၂၆၌ တဒ- မိနာဒီနိ(မောဂ်-၁၊၄၇) သုတ်ဖြင့် ရ၏ အ-ကို ဩပြု၏။
ဒေဝေါရောဟဏဝတ္ထုဂါထာနိဿယပြီးပြီ။