سنڌ جي مختصر تاريخ/سبق ايڪيھون
اڳوڻي وقت ۾ جڏھن سنڌ ھندو راجائن جي ھٿ ۾ ھئي تڏھن انھيءَ جو گاديءَ جو ھنڌ ۽ مکيه شھر الور ھو ۽ ٻين ڀاڱن ۾ ٻانڀڻاھ يا برھمڻ آباد سيوھڻ ۽ نيرون ۽ ديبل ھئا. انھي زماني کان پوءِ ۽ عربن جي حڪومت ۾ ٺٽو گاديءَ جو ھنڌ ٿيو. جڏھن سلطان محمود غزنوي جي وزير عبدالرزاق سنڌ تي ڪاھ ڪئي تڏھن ھن سيوھڻ ۽ ٺٽو ورتو، جيئن مٿي چيو ويو آھي ۽ اُتي پنھنجا حاڪم مقرر ڪري ھليو ويو. تنھن کان پوءِ سومرن ۽ سمن جي حڪومت ۾ به ٺٽو سنڌ جو تخت گاھ ھو. ۽ انھن گهراڻن جا گهڻا ڄام ٺٽي جي ويجهو مڪليءَ جي ٽڪريءَ تي رکيل آھن. سمن جي ڄامن مان نظام الدين يا ڄام نندو، جنھن سٺ ستر ورھن راڄ ڪيو، تنھن ھاڻوڪي ٺٽي جو بنياد وڌو. اھو نئون ٺٽو ٿيو، پراڻو ٺٽو انھيءَ کي ويجهو ھو ۽ اڳي ٺٽي کي نگر سڏيندا ھئا. تنھن کان پوءِ ارغون ۽ ترخان مغل اتي اچي رھڻ لڳا ۽ انھن ٺٽي کي مسجدون ۽ عام فائدي جي عمارتن ۽ ڪمن سان ڏاڍو سينگاريو، خصوصاً خسرو خان، جو دھلي جي بادشاھن پاران نائبن مان ھڪڙو ھو. شاھجھان بادشاھ منجھس وڏي جامع مسجد ٺھرائي، جا اڃا بيٺي آھي. پوءِ جن ڏينھن ۾ نادر شاھ سنڌ ۾ آيو تن ڏينھن ۾ ميان نورمحمد ڪلھوڙي ٺٽو پنھنجي ھٿ ڪيو. ڪلھوڙن جي راڄ ۾ ٺٽي ۾ انگريزن جي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ھڪڙي ڪوٺي ۽ واپاري ڪارخانو ھلايو، پر اھو ڪن ورھن کان پوءِ وري بند ٿيو ھو. انھن کان اڳي ترخانن جي زماني ۾ فرنگي يا فرينچ ٺٽي ۾ رکيا ويا ھئا، جي پوءِ ٺٽي کي ڦري لٽي ھليا ويا ھئا. دھليءَ جي بادشاھن جي نائبن جي حڪومت کان پوءِ جڏھن ڪلھوڙا حاڪم ٿيا تڏھن خدا آباد سنڌ جو گاديءَ جو ھنڌ ٿيو ۽ پوءِ جڏھن غلام شاھ ڪلھوڙي حيدرآباد جو شھر ٻڌايو ۽ ڪوٽ وجھايو تڏھن کان وٺي حيدرآباد تخت گاھ ٿي جا ٽالپرن جي حڪومت ۾ به گاديءَ جو ھنڌ ھلي آئي. جڏھن انگريز سرڪار جو راڄ ٿيو تڏھن ڪراچي سنڌ جي گاديءَ جو ھنڌ ٿيو.
جڏھن ٺٽو گاديءَ جو ھنڌ ھو تڏھن سڀني جدا جدا گهراڻن جا حاڪم ٺٽي جي ويجهو، جا مڪليءَ جي ٽڪري آھي انھي تي ئي دفن ٿيل آھن. انھن جا قبا ۽ قبرون اڃا تائين ڏسڻ ۾ پيا اچن. انھن کان سواءِ ڪيترائي سيد ۽ ٻيا وڏا خاندان جي ٺٽي ۾ رھندا ھئا تن جا مقبرا مڪليءَ تي آھن. چوڻ ۾ اچي ٿو ته ھڪ لک پنجويھه ھزار پير مڪليءَ تي رکيل آھن. انھيءَ ڪري انھي ٽڪري کي پاڪ سمجهندا آھن ۽ انھيءَ ڪري انھيءَ جو نالو مڪلي رکيائون يعني ننڍڙو مڪو.