سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/27
| ←26 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 27. سيد ميان خير شاه |
28→ |
حيدرآباد سنڌ ۾ ”خير شاه“ جي نالي سان ٻہ سيد مشهور هئا ۽ ٻئي همعصر هئا: هڪڙو سيد خير شاه پنجابي، جنهنجي پوٽن جي نالي حيدرآباد ۾ خير شاه جو پڙ مشهور آهي ۽ ٻيو بہ سيد خير شاه پرديسي، جو عالم ۽ مشهور شاعر هو. اسين هت سيد خير شاه پرديسيءَ جو ذڪر ۽ ان جي سنڌي ڪلام جو احوال ڏينداسون.
سيد خير شاه پرديسيءَ جي ڳوٺ جي پوري خبر نہ آهي، مگر اها خاطري آهي، ته هو ڪلهوڙن جي صاحبيءَ جي وقت ۾ حيدرآباد شهر کان ٻاهر ڀرو پراڻي ڦليليءَ جي ڪپ تي سيالن جي ڳوٺ ۾ رهندو هو. اهو سيالن جو ڳوٺ اڃا قائم آهي. ان ڳوٺ ۾ خير شاه پنهنجي اوتاري جي اڱڻ ۾ نم جو وڻ پنهنجن هٿن سان پوکيو هو، سو اڃا تائين بيٺل آهي، مگر اوتارو ۽ مسجد ڊهي ويا آهن.
هي شاه صاحب باشرع فقير هو، ٽالپرن جي صاحبي شروع ٿيڻ بعد مير فتح علي خان جا ڀائر؛ جي سنڌ جا حڪام هئا، سي سيد خير شاه کي نذرانا ۽ لوازما ڏيندا هئا.
سيد خير شاه جو ٺاهيل ”جنگنامو“ مشهور آهي، جو اڄ تائين مولود پڙهندڙ ماڻهو مدح وانگر پڙهندا آهن. انهيءَ جنگنامي ۾ پهريائين انهن تڪليفن ۽ سختين جو احوال ڏنل آهي، جي جدا جدا نبين صبر سان سٺيون، تنهن کان پوءِ حضرت امام حسن ۽ حشرت امام حسين جي شهادت جي مفصل احوال ۽ ڪربلا جي واقعه جو ذري پرزي بيان ڏنل آهي. اهو جنگنامو ”مخمس“ جي نموني تي ڏوهيڙي جي صورت ۾ ٺهيل آهي، جنهن جا ڪل چوهٺ بند آهن. ان مان ٽي بند نموني خاطر هت ڏجن ٿا:
صالح فرزند ٿيا تولد گهر عليءَ جي شير شجاع،
ڄايا ڄام وڏا تن ڄمندي باري بخت بلند هئاءِ،
حسن حسين رکيا تنهن نالا خاصو جو ختم الانبياء،
نانو جن جو مير محمد، پدر علي، ماءُ خير النساءِ،
جيد جن جو شان ٿيو شاهد قادر جو قرآن ٿيو.
قلم قضا جو ڪتاب لکيو ري رب تنهن کي ڪير رسي؟
خداوند جي گهر، جنهن پر جهڙي؛ تنهن پر تهڙو مينهن وسي،
جيڪي ڄاڻي ڄاڻڻ وارو ٻئي نہ ڪنهن کي ڪل قصي،
ايڏا ڪم ڪريم سندا، جو دشمن سانڍيو دوست دسي،
آل عبا سان غير گنہ ڏس ڪيڏو قهرستان ٿيو.
جن حمايت مير محمد حضرت علي شير خدا،
غم وهم نہ آڏو تن کي، ڪوسو تن کي لڳي نہ واءُ،
پنجن تنن جي پاکر مون کي ديگر دل دليل نہ ڊاءُ،
حسن حسين حمايت منهنجي جنت خاتون خير النساءِ،
خير شاه جو حضرت شافع آخر نبي زمان ٿيو.
”سيد خير شاه، محرم واري مهيني ۾ پنهنجي مڪان تي خاص طرح اهو جنگنامو پاڻ بہ پڙهندو ۽ سندس ٻہ فقير پڙهندا هئا ۽ سندس صحبتي سوز ۽ صبر سان پيا ٻڌندا هئا. انهيءَ حال هوندي بہ شاهه صاحب سيج ۽ تابوت ٺاهڻ، گهوڙا گهمائڻ، پڙن ۾ زالن جو گڏ ٿيڻ ۽ پٽڻ، دلدل نچائڻ جهڙا ڪم جي محرم جي ڏينهن ۾ عام طرح ٿيندا هئا، تن جي بلڪل برخلاف هوندو هو. انهن ڪمن جي سٺ ۽ مذمت بابتر سيد خير شاه مرحوم هڪڙو ”موزون مخمس“ ٺاهيو هو. اهو مخمس بحر مضارع مثمن محذوف تي ٺهيل آهي، انهيءَ سٺ تي سيد ثابت علي شاه اعتراض ورتو ۽ هجو ٺاهي.
سيد ثابت علي شاه جي مٿئين هجو ۾ بہ چاليهارو کن بند آهن. جڏهن ثابت علي شاه جي مٿئين مخمس جو سيد خير شاه تي ڪو بہ اثر ڪونه ٿيو ۽ هو پنهنجو هجويه ڪلام پاڻ ۽ سندس فقير شهر جي گهٽين ۽ چونڪن ۾ چوندا وتندا هئا، تڏهن سيد ثابت علي شاه جي فرياد ڪرڻ تي مير ڪرم عيل خان سيد خير شاه کي اول حيدرآباد مان لڏائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سيد خير شاه ڀيري ڀيري سان هڪڙي نہ ٻي اهڙي ڪرامت پئي ڏيکاري، جو مير صاحبن کڻي ماٺ ڪئي ۽ سيد خير شاه کي ڇوٽ ڇڏي ڏنائون.
سيد خير شاه سنڌي ڏوهيڙن ۾ هڪڙو خوش مزاجيءَ جهڙو خيالي قصو بہ ٺاهيو آهي، جو ڇاپيل آهي. ان ۾ ٽوپي ۽ پڳ ٻئي هڪٻئي سصان تڪرار ٿيون ڪن. ٽوپي پاڻ کي ٿي پڏائي ۽ پڳ پاڻ کي ٿي پڏائي. پڇاڙيءَ ۾ پاڻ خير شاه امين ٿي فيصلو ٿو ڪري ته پڳ جو شان مٿي آهي ۽ ٽوپي هروڀرو کڻي پڳ سان فوقيت جو دم هنيو آهي. ٻہ ٽي ڏوهيڙا مثال طور هيٺ ڏجن ٿا:
ٽوپي: چي ڙي پرد ڪندينءَ جو پڌرو سو ته مڙني ۾ آهي
سجهي اسان کي ڪانڪا، سينو جا ساهي،
ڳالهه ته تنهنجي ڳوٺ ۾، ڪو راڄ نٿهو راهي،
پوءِ لس وڌئون لاهي توکي آنڊن جهڙي اڇلي.
پڳ: چي ڙي ڪو ٽوپي پائي امام ٿيو مڙني جو مهندار،
شرع جا شفيع جي سا تون پڇي ڪر تڪرار،
جي ڪڇندينءَ ٻيهار، ته جٺ ڪندي سانءِ جڳ ۾.
فيصلو: چي ٿيو خير خير شاه چئي، لٿو جهٽو ۽ جهيڙو،
ڪميڻي اشراف کان ڪيو برڙي بکيڙو،
نبريوسين نڪ وڍيءَ جو سنڌو ۽ سيڙهو،
تر ننهين ٻيڙو، ڪلمو جن قلوب ۾.
سيد خير شاه جون سنڌي ڪافيون بہ مشهور آهن. مولود ۽ مدحون بہ گهڻيئي چيون اٿس.