سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/22
| ←21 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 22. آخوند عزيز الله (1746ع – 1824ع) سنڌيءَ ۾ پهريون نثر نويس |
23→ |
”حضرت نبي ڪريم (صلي الله عليه وسلم) منجهه جنگ احزاب کاهو مديني شريف کي ٿي کڻايو. ڇپ ڏاڍي تنهن مان ظاهر ٿي. تنهن کي پاڻ هٿن مبارڪن سان چنجور هڻندي فرمايائين ته يمن، روم ۽ قسطنطنيه اهي سڀ ملڪ فتح ڪندا اصحابي منهنجا، تڏهن منافقن کليو ته مدينه ۾ ڪافي مٿس غالب ٿيا آهن. کاهو کڻي ٿو سر بچائي- سڌ ڪري ٿو روم ۽ شام جي“.
(ترجمه قرآن شريف صفحه 77)
آخوند عزيز الله صاحب مرحوم مٽيارين جو ويٺل هو. سنه 1160 هجري مطابق سنه 1746ع ۾ سندس ولادت ٿي هئي. سندس وڏا اصل ٺٽي جا ميمڻ هئا، پر مدرسن ۾ پڙهائڻ جي ڪري آخودن سڏبا هئا. آخوند عزيز الله صاحب دائري واري ساداتن سان گڏ مولوي محمد عثمان صاحب وٽ تعليم وٺندو هو. عربي علم جي تحصيل مخدوم محمد عثمان صاحب وٽ ڪئي هئائين. علم حديث، تفسير، فقہ، تصوف ۽ معقولات ۾ ماهر هو. مخدوم عبدالڪريم صاحب مٽيارين وارو سندس همعصر هو. آخوند عزيز الله صاحب مرحوم لنواري وارن بزرگن وٽ گهڻو گذاريندو هو ۽ سندس هميشه جو ڌنڌو هو تعليم ڏيڻ. آخوند عزيز الله صاحب ٽالپرن جي حڪومت وقت ڪلام الله شريف جو سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو هو. جنهن جو هن هيٺ اسان کي ذڪر ڪرڻو آهي.
آخوند عزيز الله صاحب مرحوم اسي ورهين جي عمر ۾ هجري سنه 1240 مطابق 1824ع ۾ وفات ڪئي. سندس پڙپوٽن مان ميون احمد اڃا حيات آهي؛ جو نصرپور ۾ مولوي عبدالحق صاحب واري مدرسي ۾ هڪڙو مدرس آهي.
آخوند عزيز الله صاحب وارو تفسير در حقيقت تفسير نہ آهي، فقط سنڌي نثر ۾ قرآن شريف جي عربي عبارت جو تحت اللفظ ترجمو (Literal translation) آهي ۽ حاشيه تي آيتن جو ”شان نزول“ (نازل ٿيڻ جا موقعا ۽ سبب) سنڌي نثر ۾ لکيل آهن. قرآن شريف جي اصلي عبارت جي هيٺيان آخوند صاحب سنڌيءَ ۾ تحت اللفظ ترجمو لکيو آهي ۽ انهيءَ سنڌي ترجمه جي هيٺان وري مشهور علامه شاه ولي الله صاحب محدث دهلوي عليہ الرحمته جو پارسي ۾ ڪيل قرآن شريف جو ترجمو بہ ڏيندو ويندو آهي. اهو آخوند صاحب ڏاڍو سهڻو ڪم ڪيو آهي، ڇاڪاڻ جو انهن ڏينهن ۾ سنڌي زبان ۾ نثر لکڻ جو رواج ئي ڪونه هو، تنهنڪري عبارت جي تحت اللفظ سنڌي ترجمو سمجهڻ ۾ جيڪڏهن ڪنهن کي ڏکيائي لڳي ته اهو ڀل پارسي ترجمي تان تسلي ڪري سگهي، ڇاڪاڻ جو پارسي ٻوليءَ جي نحوي ترڪيب عربي سان مواقف آهي. اهڙ: طرح آخوند صاحب مرحوم آيتن جا جيڪي ”شان نزول“ سنڌي نثر ۾ لکيا آهن، سي انهيءَ پارسي عبارت جو ترجمو آهن، جا پارسي عبارت حضرت شيخ سعدي شيرازي پنهنجي تصنيف ڪيل پارسي تفسير جي حاشئي ۾ لکي آهي. آخوند صاحب مرحوم شيخ سعدي واري پارسي عبارت بہ حاشيه تي لکي، پوءِ سنڌي نثر ۾ ترجمو لکيو آهي.
اسان جي خاص مراد آهي، انهيءَ سنڌي نثر جو نمونو پڙهندڙن جي پيش ڪرڻ، جو آخوند صاحب مرحُم ڪم آندو. سنڌي ٻوليءَ ۾ پهريون پهريون جيڪو نثر ۾ لکيل ڪتاب هن وقت تائين ثابت ٿيو آهي، سو جنهن صورت ۾ هيءَ ئي آهي، ۽ اهو نثر وري آهي بہ عربي عبارت جو تحت اللفظ ترجمو، تنهن ڪري هت آوخند صاحب مرحوم وارو نثر (اصلي عربي عبارت سميت) ڏجي ٿو پوءِ جتي جتي ضرور پوندو، اتي آخوند صاحب جي نثر کي وري اڄ ڪلهه جي بامحاوره نثر جي صورت ۾ بہ پيش ڪيو ويندو.
ڏک ۽ تڪليف خدا تعالى جي طرفان انسان جي ايمان جي پرک
”ياءِ يهاالذين آمنو استعينو باالصبر و الصلوات“.
.... الائڪ هم المهتدون ط
(صورت البقر آيت 152 کان 157 تائين)
آخوند صاحب جو تحت لفظي ترجمو: اي مومنا همراهي وٺو منجهه مشڪل ساڻ صبر ۽ نماز، تحقيق خدا ساڻ صبر ڪندڙن آهي ۽ م چئو واسطي تن جي جي ڪسن ٿا منجهه واٽ خدا جي اوءِ مئل آهين، بلڪ اهي جئرا آهن پر نٿا ڄاڻي آءِ (توهين) ۽ آزمايون ٿا آن (اوهان) کي ساڻ ٽولن ڪنان خوف ۽ ڏکن ۽ بکن ۽ ٿورو ٿئڻ مالن جي ۽ مرڻ مڙسن جي ۽ نہ ٿئڻ ميون جي (ته ڪ ڪريون ٿا ڪ نٿا ڪريون) ۽ بشارت ڏي تن صابرن کي، او صابر سي آهين، جڏهن رسي ان کي سختي، چؤن ”اسين خدا جا آهيون ۽ خدا ڏانهن موٽهون ٿا“ ”اوءِ صابر، تن تي آهين رحمتون ڪنان رب ان جي ۽ رحمت خاص ۽ اوءِ هدايت وارا آهين.“
شان نول:
جڏهن صحابن پڄاڻا ڪسڻ بدرين جي غم ٿي کاڌو ته اسان جا مائٽ ڪٺا منجهه دينہ بدر جي، سي، لذتن دنيا جي کان ۽ نعمتن حياتيءَ جي کان نااميد رهيا، تڏهن الله تعالى هي آيت موڪلي.“
(قرآن شريف صحفه 35)
خدا تعالى هر جاءِ حاضر:
”والہ المشرق اولمغرب فاينما تولوا فثم وجہ الله ان الله واسع عليم.“ (سورت البقر آيت نمبر 114)
ترجمو: ”واسطي الله جي اڀرندو ۽ الهندو آهي، پوءِ جيڏانهن مهار ڪندا، اوڏانهن آهي خدا، تحقيق خدا جو فضل ڪشادو آهي ۽ ڄاڻندڙ آهي.“
صنعت ڏسي صانع کي سڃاڻو:
ان في خلق السماوات والارض واختلاف الليل والنهار والفلڪ الني تجري في البحر يما ينفع الناس وما انزل الله من السماءِ من ماءِ فاحيا بہ الارض بعد موتها و بت فيها من ڪل دابت و تصريف الرياح والسحاب المسخر بين الماءِ والارض آيات القوم يعقون.
(سورت البقر آيت نمبر 163)
ترجمو: ”تحقيق منجهه جوڙڻ آسمانن ۽ زمين جي ۽ ڦرڻ راتين ۽ ڏينهن ۽ ٻيڙيون جي هلن درياءَ ۾ ساڻ تنهن سودي جو نعف ڪري ماڙن کي ۽ جيڪي نازڪ ڪيو الله ڪنان آسمان مينهن پوءِ جياريائين ساڻ ان زمين کي پڄاڻا سڪڻ ان جي، پکڙيائين ان ۾ سڀ حيوان، ۽ منجهه ڦرڻ وائن جي ۽ منجهه ڦرڻ ڪڪرن جي، جي اڀاريل آهين وچ آسمان ۽ زمين جي، معجزا آهين واسطي قوم عاقلن جي (مٿي هيڪڙائي الله تعالى جي ۽ پورو ڪرڻ ڪمن سڀني جي).
شان نزول:
”جڏهن ڪافرن چيو سؤ سٺ بتن الله آهين اسان جا، ايترا الله ڪم سڀ هيڪڙي شهر مڪي جو جوڙي نٿا سگهن ۽ محمد جو هيڪڙو الله ڪم سڀن عالمن جا ڪيئن ڪري سگهندو؟ ان ڳال تي مر ته دليل آڻي. تڏهن الله تعالى مٿي ڳال حضرت نبي ڪريم صلي الله تعالى عليه وسلم جي اٺ دليل منجهه هن آيت ذڪر ڪيا.
(قرآن شريف صفحه 37)