سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/21
| ←20 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 21. سيد ثابت علي شاهه (1740ع – 1810ع) پهريون سنڌي مرثيه گُو |
22→ |
”ڪربلا رڻ ۾ قضا جڏهن جوت بازار ڪئي،
جنس تيغ و تبر و خنجر آڻي ات انبار ڪئي.“
سيد ثابت علي شاهه اصل ملتان شهر جو ويٺل هو. شاه صاحب هجري سنه 1153 برابر عيسوي سنه 1740ع ۾ ڄائو هو. جڏهن پڙهڻ جيڏو ٿيو، تڏهن پهريائين آخوند عبدالرحمان وٽ ۽ پوءِ آوخوند محمد الياس وٽ قرآن شريف پڙهي پورو ڪيائين ۽ پوءِ سيد چراغ شاهه وٽ پارسي پڙهيائين جو سختي رکي پاڙيهدنو هوس. ثابت لي شاهه مرحوم پاڻ پنهنجي احوال ڏيندي هڪڙي شعر ۾ چيو آهي:
”هڪڙي ڏينهن مون کي سبق وسريو ۽ ان کي ٿيو ڏمر ان هنيو مون کي تماچو. مون کي رت قطرا وهيا. ان تماچي جو هڻڻ مون پاڻيءَ جان پيئڻ،م ڄڻ تماچو هئي هدايت، بل عنايت ٿي عطا.“
سيد ثابت علي شاهه مرحوم کي ننڍي هوندي مداحون ۽ متقبت ياد ڪرڻ جو گهڻو خفت هوندو هو. جيتوڻيڪ معنى بہ ڪين سمجهندو هو. ته بہ جتي ڪو چوندو هوس، اتي مداح يا منقبت پڙهيو ٻڌائيندو هو. پارسي مان چڱي واقف ٿيئڻ کان پوءِ پارسي ۽ هندي ڪلامن پڙهڻ سان گهڻو محاورو رکيائين. سيد صابر علي شاهه جا هندي ڪلام ۽ انيس ۽ دبير جا مرثيا پڙهندي پڙهندي، پنهنجي شعر ٺاهڻ جو شوق پيدا ٿيس ۽ وڏن وڏن شاعرن جي شعرن، مداحن ۽ مرثين جي تتبع تي نظر ٺاهڻ لڳو.
دهليءَ جي مغل شهنشاه جي طرفان ڪو نواب سنڌ جو صوبو مقرر ٿيو، سو ٺٽي اچڻ لاءِ جڏهن ملتان مان اچي لنگهيو، تڏهن خوش قسمتيءَ سان سيد ثابت علي شاهه جو ان سان ملڻ ٿيو. نواب کيس پنهنجي نوڪريءَ ۾ رکي ٺٽي وڍي ويو. نوڪريءَ جي مشغوليءَ سبب هو سيوهڻ وڃي نٿي سگهيو، پر جڏهن اهو نواب موقوف ٿيو، تڏهن سيد ثابت علي شاه سيوهڻ ۾ آيو.
سيد ثابت علي شاه نواب جي نوڪريءَ مان پئسو بہ چڱي طرح ڪمايو هو ۽ هينئر سيوهڻ ۾ بہ سکيو آسودو پيو گذاريندو هو. تنهن ڪري سندس والد سيد مراد علي شاه ۽ سندس ڀائر ۽ ٻيا مٽ مائٽ بہ ملتان مان لڏي سيوهڻ ۾ اچي رهيا ۽ پنهنجي حياتيءَ جا باقي ڏينهن انهن سڀني اتيئي گذاريا. سيد ثابت علي شاه بہ سيوهڻ کي ئي پنهنجو وطن ڪري سمجهندو هو ۽ ان جي تعريف ۾ پنهنجي ڪتاب ”زيارت نامه“ ۾ هئن ٿو چولي:
”سير گاهه صادقان خلوص سراءِ عارفان،
مان مئو ڪلان آرام گاهه اوليا.
بارڪ الله شهر سيوهڻ سنڌ جو دارلامان.
آه دار اوليائي سنڌ نالش اصل کان.
شهر سيوهڻ جاءِ امن و شاه عالم جي پناه،
شهر سيوهڻ ڪشتي نوح و قلندر ناخدا،
شهر سيوهڻ جنهن جو شهباز حسيني شهريار.
اي خدا هي شهريا ۽ شهر هوئي دائم بقا.
واه سيوهڻ، لعل جو جنهن ۾ حسيني لاڏلو،
لعل گوهر بدخشان جي جئن هي گوهر بي بها.“
سيوهڻ ۾ اچڻ شرط سيد ثابت علي شاهه عالمن جي مجلس مان فائدو وٺندو رهيو. مخدوم نور الحق کان شعر جي اصلاح ۽ تعليم حاصل ڪيائين. مخدوم محمد احسان حڪيم وٽ عربي پڙهيو ۽ مخدوم مراد واعظي وٽ علم تفسير، علم حديث ۽ فقہ جي تعليم ورتائين. پوءِ ٺٽي جي مشهور شاعر ۽ عالم مولوي محسن جو فرزند مولوي مداح، جو شهزادي محمد سرفراز ڪلهوڙي جو استاد هو، تنهن سان اچي ثابت علي شاه صحبتي ٿيو. شهزادو محمد سرفراز اڃا عمر ۾ ننڍو هو، ته بہ غزلن ۽ قصدن ٺاهڻ جو شوق گهڻو هوندو هوس. سيد ثابت علي شاه ۽ شهزادي محمد سرفراز جو پاڻ ۾ ڏاڍو گهرو دوستانه رستو ٿي ويو. هو ٻئي ڄڻا غزلن ۽ قصدن ٺاهڻ ۾ ڀيٽان ڀيٽي ڪندا هئا ۽ سندن استاد مولوي مداح انهن غزلن ۽ قصدن ۾ اصلاحون ڪري ڏيندو هون. سيد ثابت علي شاه، شهزادي محمد سرفراز جي تعريف ۾ بہ ڪي قصيدا ٺاهيا، جن جي صله ۾ نهايت قيمتي قيمتي انعام مليس.
پير اسدالله شاه سجاده نشين جي مجلس ۾ روضہ الشهداءِ ۽ هندي مرثين پڙهندي سيد ثابت علي شاهه کي سنڌي مرثين ٺاهڻ جو شوق اچي پيد اٿيو ۽ پير صاحب انهي شوق پوري ڪرڻ لاءِ گهڻو همتايس. ثابت علي شاه پاڻ هڪڙي هنڌ چوي ٿو:
”مرثيو سنڌي اڳهن هو ڪونه اصلي سنڌ ۾،
جي ڪو هو تا پڻ نہ هو مشهور هن پر ڪجا،
مون کي چئين ثابت علي هي شعر سنڌي دردناڪ،
تون بہ سنڌي شعر ۾ ڪي چئج ماتم مرثيا.“
سيد ثابت علي شاه جيڪو پهريون پهريون مرثيو ٺاهيو هو، تنهن جي شروعات هيءَ آهي:
”اي خدا جا لاڏلا، سردار سرور يا حسين،
چيوم پهريون مرثيو، سو ٿيو قبول ڪبريا،
تنهن تون بيحد مرثيا مسڪين و مقتل ترجما،
ٿي چيم جئن مومنن سڀڪنهن لکي دفتر ڪيا.“
سنڌي ٻوويءَ ۾ نئين مضمون واري ڪلام چوڻ ڪري سيد ثابت علي شاه جي مشهوري رزمره وڌندي ويئي. ڪلهوڙن جا صاحبيءَ وارا ڏينهن ته تمام سکيو ستابو گذاريائين، پر ٽالپرن جي حڪومت ۾ اڳئين کان بہ وڌيڪ مان ۽ عزت حاصل ٿيس. ٽالپرن، ڪلهوڙن کان سنڌ کٽي، ته سيد ثابت علي شاهه هڪدم ٽالپرن جي تعريف جا قصيدا ٺاهڻ شروع ڪيا. ”فتحنامه“ ۽ ”ظفرنامه“ واريون تعريفون مير صاحب کي اهڙيون پسند آيون، جو مير فتح علي خان ۽ مير مراد علي خان ٻين انعام اڪرامن سان گڏ کيس ماهيانه لاوزما ۽ نذرانا گهر ويٺي پهچائيندا هئا.
سيد ثابت علي شاه ٻاهتر ورهين جي عمر ۾ تاريخ 27- جمادي الثاني هجري سنه 1225 برابر سنه 1810ع ۾ سيوهڻ ۾ وفات ڪئي.
تصنيفات:
سيد ثابت علي شاه مرحوم پارسي، هندي ۽ سنڌي شعر تمام گهڻو چيو آهي، جنهن سموري کي گڏي ”ڪليات“ يا ”گنج“ ٿا چون جو هڪڙو وڏو دفتر آهي. ان جي شعر جو تفصيل هي آهي:
ڇاهٺ (66) مرثيا، هڪ سؤ سترهن (117) منقبت، اٺ (8) جنگناما فارسيءَ ۾ ”هجويه نظم“ ۽ ٽي مذهبي مباحثي جا منظوم ڪتاب (هڪڙو ردالخوارج، ٻيو شهاب ثقات ۽ ٽيون ردالمواث) هڪڙو زيارت نامه. جنهن ۾ پنهنجي اصل نسل جو بيان ۽ زيارتن جا حوال ڏنا اٿس. هڪڙو سنڌي هجويه ڪلام، جنهن کي ”چڻنگ“ ڪري سڏيندا آهن، تنهن ۾ سيوهڻ جي پڙهيلن جي هجو ڪئي اٿس. ”چڻنگ“ سنڌيءَ ۾ پهرين هجو يا ٽوڪبازيءَ وارو شعر آهي، جنهن جو هتي تفصيل وار ذڪر ڪرڻ ئي خود شاه صاحب جي شان وٽان نہ آهي. سيد امداد علي شاه صاحب (مرحوم ثابت علي شاه جي اولاد مان) جنهن کان اسان کي مرحوم ثابت علي شاه جو گنج ڏسڻ لاءِ مليو تنهن جي بہ اها مرضي نہ آهي، ته ”چڻنگ“ مان ڪي شعر درج ڪجن. اهڙي طرح ٻيو بہ هجوي ڪلام آهي، جنهن جو نالو آهي ”لڪڙو“ جو بني اميه خاندان جي شان ۾ دشنام دهي جي صورت ۾ ڏنل آهي. انهن ٻنهي هجون جا جواب بين سنڌ جي شاعرن ڏنا آهن، جهڙوڪ سيد خير شاهه ۽ سيد فاضل شاهه مرحوم. ”سڳڙي“ واري هجوم ۾. ”سڳڙي“ ۾ شخصي طرح سيد ثابت علي شاه جي گلا ٿيل آهي، جا بہ اسين مناسب نہ ٿا سمهون، ته ان جو آڪر ڪروين.
سيد ثابت علي شاه جيتوڻيڪ گهڻن ئي قسمن جو شعر چيو آهي، مگر سندس مشهوري مرثين جي ڪري ٿيل آهي، جي چئن جلدن ۾ ڇاپيل آهن.
مرثين جو نظم:
”مرثيه“ لفظ جي معنى آهي اهو شعر، جنهن ۾ ڪنهن بہ دردناڪ حادثي جو ڏک ڀريل لفظن ۾ بينا ٿيل هجي، جهڙوڪ بغداد جي قتل عام ۽ ان وقت جي ٻين دلسوز واقعن وقت شيخ سعدي شيرزي جا ٺاهيل عربي مرثيا (ڏسو ڪليات سعدي). پر اڄ ڪالهه عالمگير اصطلاح موجب ۾ ”مرثيه“ جي معنى اهو رزميه ڪلام، جنهن ۾ خاص طرح ڪربلا جي واقع بابت دلسوز بيان هجي.
سنڌ ۾ سيد ثابت علي شاه مرحوم پهريون شاعر آهي، جنهن موزون شعر ۾ سنڌي مرثيا ٺاهيا آهن.
سيد ثابت علي شاه مرحوم جي مرثين مان ڪي غزل جي صورت ۾ آهن، ڪي مربع جي صورت ۾. گهڻا تڻا مسدس جي صورت ۾ آهن.
ٻولي ۽ عبارت:
سيد ثابت علي شاه مرحوم مرثين ۾ لسي ۽ دلچسپ سنڌي ٻولي ڪم آندي آهي، جنهن ڪري سندس ڪلام پڙهندڙن ۽ ٻڌندڙن تي جلد اثر ڪر يٿو. جيئن ته شاه صاحب عربي ۽ پارسي ۾ بلڪ ڀڙ هو. تنهن ڪري سنڌي ڪلام ۾ ڪٿي ڪٿي عربي ۽ پارسي لفظن ۾ محاورن جي آميزش بہ سهائيندي طرز ۾ ڪندو ويو آهي.
مرثين ۾ ڪم آيل عبارت جي رنگيني ۽ فصاحت بلاغت ۾ سيد ثابت علي شاه مرحوم ڪمال ڪري ڇڏيو آهي. لفظي صنعتون، معنوي، صنعتون، تشبيهون، استعارا، مجاز؛ ڪنايا ۽ اصطلاح بي انداز ڪم آندا اٿس، جيتوڻيڪ انهن تي پارسي جو رنگ سرسيرو چڙهيل آهي. ٻہ ٽي مثال هيٺ ڏجن ٿا:
طبيعت جي رواني ۽ برجستگيءَ جو نمونو:
ميدان ڪربلا ۾ حضرت امام قاسم رضي الله تعالى عنہ جي جرئت ۽ بهادري جو بيان ڪندي شاهه صاحب چوي ٿو:
”هن کي ڇا افراسياب ۽ هن کي ڇا اسفنديار؟
ڇا هي نيزن؟ ڇا هي بروز؟ ڇا فراموز؟ الفرار!
گيو هت گوشو ڪري، نرمي نريمان جو شعار؛
طوس جو ڇا تاب هت؟ گودرز و گرين گيرودار.
هي مڃي رب جي رضا سر ڏئي، ته ڏئي ورنه محال،
ناهي ملڪ الموت کي هن جي تقابل جي مجال.“
مٿئين مثال طبيعت جي رواني، ڇوٽ زباني ۽ برجستگيءَ سان گڏ صنعت تلميح (لفظي صنعت) ۽ صنعت جمع، صنعت تجريد ۽ صنعت مبالغه (معنوي صنعتون) بہ نهايت عمدي نزاڪت سان ڪم آيل آهن.
صورتخطي:
سيد ثابت علي شاه مرحوم جي وقت کان وڍي ڏيڍ صدي تائين سنڌي مرثيا گهڻو ڪري پارسي يا اردو صورتخطي ۾ لکيل هوندا هئا. اڄ بہ ثابت علي شاه جا سنڌي مرثيا پارسي ۽ اردو صورتخطيءَ ۾ لکيل موجود آهن. سنه 1925ع مرحُم مرزا قليچ بيگ صاحب، سيد ثابت علي شاه جي مرثين جا چار جلد هلندڙ وقت جي رواجي صورتخطيءَ ۾ ڇاپايا آهن، جي ساري سنڌ ۾ ڪم پيا اچن. چئن ئي جلدن ۾ ڇاپي جون چڪون البته سرسيريون رهيل آهن. ايندڙ ڇاپي وقت ڇاپائيندڙ صاحبن جيڪڏهن پروفن ڏسڻ ۾ سڇيتائي ڪئي، ته پوءِ اميد آهي؛ ته نهايت درست ڪلام ڇاپجي پوندو.