سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/04
| ←03 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 04. عربي سنڌي صورتخطي |
05→ |
ڪابہ ٻولي تيستائين بلڪل ناقص ليکبي آهي، جيستائين ان ٻوليءَ لاءِ ڪا مقرر صورتخطي نہ هوندي آهي. انسان پنهنجا خيال لکڻ جي رستي ٻئي جي اڳيان پيش ڪري سگهي، تنهن لاءِ ٻوليءَ جي مقرر صورتخطي جو هئڻ ضروري آهي. صورتخطي بہ اهڙي هئن گهرجي، جنهن جي وسيلي ٻوليءَ جا سڀ آواز جدا جدا نشانين سان معلوم ٿي سگهن ۽ ٻوليءَ جو هر هڪ لفط لکيل صورت م، پنهنجي اصليت ڏيکاري سگهي.
سنڌ ۾ عربن جي اچڻ کان اڳ، سنڌ جا ماڻهو پنهنجي ٻوليءَ ديوناگري (شاستري) يا سنسڪرت يا هندو سنڌي اکرن ۾ لکندا هئا. پر عربن جي اچڻ ڪري عربي ٻوليءَ جا لفظ گهڻي انداز ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ گڏجي مسجي ويا، تن لفظن جي صحيح صورت ڏيکارڻ لاءِ ديوناگري (شاستري) سنسڪرت يا هندو سنڌي صورتخطي بلڪل اڻپوري هئي، سو هن ڪري، جو عربي ٻوليءَ جا ڪيترائي آواز سنڌ جي قديم ٻوليءَ ۾ موجود ئي ڪين هئا، تنهن ڪري اهڙن آوازن وارن لفطن جي صحيح صورت بہ سنسڪرت يا ديوناگري وغيره صورتخطي ۾ قائم رهي نہ ٿي سگهي. مثلا: حفاظت، حضرت، غريب، زيارت، فضيلت وغيره لفط سنسڪرت، ديوناگري يا هندو سنڌي صورتخطي ۾ ٿين ٿا هفاجت، هجرت، گريب، جيارت، ڦجيلت وغيره. انهن سببن ڪري عربن پنهنجي صورتخطي قائم رکي ۽ دفتر جا سڀ ڪم ڪار بہ عربي ٻوليءَ ۾ ٿيڻ لڳا ۽ ماڻهن کي تعليم بہ عربي ٻوليءَ ۾ ملڻ لڳي. سنڌ جا مسلمان اول عربي ٻوليءَ ۾ پوءِ پارسي ۾ جڏهن ماهر ٿيا ۽ پنهنجي وطني ٻوليءَ (سنڌي) ۾ پنهنجا شعر يا نثر لکڻ جا خواهان ٿيا، تڏهن انهن کي بہ وڏي مشڪلات پيش آئي. سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪي اهڙا آواز آهن، جي عربي يا پارسي ٻوليءَ ۾ آهن ئي ڪين، نڪي عرب ۽ ايراني ماڻهو، انهن نج سنڌي آوازن کي پنهنجي واتان صحيح طرح ڪڍي سگهندا آهن. مثلاً: ڪراچي، ٺٽو، ڇوڪر، کنڊ، ڍور، گهوڙو وغيره. اهي لفظ جيڪڏهن ڪنهن عرب کان چوائبا ته چوندو: ڪراصي، تتو، شوڪر، قدن، دور، غورو وغيره.
سنڌ جا پڙهيل ماڻهو، نج سنڌي آواز درست طرح واتئون ڪڍي سگهيا ٿي، مگر انهن آوازن کي لکڻ ۾ آڻڻ لاءِ انهن وٽ ڪي بہ صورتون مقرر ڪين هيون. نج سنڌي آواز هي آهن: ٻ، ڀ، ٿ، ٽ، ٺ، ڦ، ڄ، جهه، ڃ، ڇ، ڌ، ڏ، ڊ، ڍ، ر، ک، ڳ، گهه، ڱ، ڻ. شاهه عبدالڪريم بلڙي واري جي زماني (عيسوي سترهين صدي) کان وٺي سنه 1854ع تائين ٻن سو ورهين جي اندر ڪيترائي ڪتاب (خاص ڪري شعر ۾ لکيل) سنڌي ٻوليءَ ۾ تيار ٿي چڪا، جن مان ڪي اڄ تائين دستخط لکيل ۽ ڪي ڇاپيل موجود آهن، خاص سنڌي صورتخطيءَ جي مقرر نہ هئڻ ڪري انهن ڪتابن ۾ مصنفن مٿين نج سنڌي آوازن جون صورتون، پنهنجي خيال موجب علحديون علحديون لکيون آهن. نہ رڳو ايترو بلڪ سنڌي ٻوليءَ جي گرامر نہ هئڻ ڪري لفظن جون ملاوتون بہ سڀ ڪنهن مصنف پنهنجي پنهنجي خيال تي لکيون آهن.
مثلا:
منجيا صدق دل جي س ملڪ مڙيئي،
کوري آنڱريون جيني پير جون قبلي منہ ڪجاه.
(سنڌي مخدوم ضياءُ الدين)
اڄوڪي سنڌي صورتخطي ۾ جيڪر اهي سٽون هن طرح لکجن:
موڙهن واٽون لڌيون پسي کي پريان.
ماڻهو، مرون، پکڻ پري ملڪ مت سڄاڻ.
مٿي جيڪي جهوني سنڌي صورتخطي جا نمونا ڏيکاريا ويا آهن، تن ۾ ٻولي سنڌي ۽ صورتخطي عربي ڪم آندي ويئي آهي، انهيءَ ڪري قرآن شيف پڙهڻ کان پوءِ مسلمان ٻار اها جهوني سنڌي صورتخطي تمام گهڻي سولائيءَ سان پڙهي سگهندا هئا. جيتوڻيڪ نج سنڌي آوازن کي لکڻ لاءِ ڪا مقرر صورتخطي ڪا نہ هئي ته بہ جهڙي نموني ۾ اهي نج سنڌي آواز لکيا ويندا هئا، تهڙي نموني ۾ نڪي لفظ جي معنى ڦريو سگهندي هئي ۽ نہ اصليت گم ٿيو ويندي هئي. اڄ تائين بہ جهوني زماني جا مولوي ملان ٿوري ڦير گهير بعد اها ئي جهوني سنڌي صورتخطي ڪم آڻيندا آهن. جن ماڻهن جو پارسيءَ سان گهڻو واهپو هوندو هو، سي وري سنڌي ٻوليءَ جو نظم يا نثر پارسي صورتخطي ۾ لکندا هئا. اهي بہ نج سنڌي آواز علحده علحده صورتن ۾ لکندا هئا. سنڌ جا امير ماڻهو سنڌي مرثيا ۽ ٻيا سنڌي نظم گهڻو ڪري پارسي صورتخطي ۾ لکارائيندا هئا. اهڙي نموني جا بياض اڄ بہ سون جي انداز ۾ مسلمان خاندانن وٽ موجود آهن. انهيءَ صورتخطيءَ جو نمونو هيءُ آهي:
(1) ساتهه ري سردار قيدي، کربلا مظلوم جا،
سر کهليا ماتام کندا،جڏهن شام ڏي رئندا هليا،
تهي پچهيو جهه کهه، که بيوات آهن کهه سندا،
ان تهي چو، آهيون مديني جا مسافر مبتلا.
(دستخط مرثيه ثابت علي شاهه)
اڄوڪوي سنڌي صورتخطيءَ ۾ مٿين عبارت جيڪر هيئن لکجي:
ساٿ ري سردار قيدي، ڪربلا مطلوم جا،
سر کليا ماتم ڪندا، جڏهن شام ڏي رئندا هليا،
ٿي پڇيو جنهن ڪنهن،ڪ هي بي وارث آهن ڪنهن سندا،
ان ٿي چيو، آهيون مديني جا مسافر مبتلا.
عربي صورتخطي ۾ لکيل سنڌيءَ کان پارسي صورتخطي ۾ لکيل سنڌي، پڙهڻ ۾ تمام گهڻي ڏکي هئي. انگريز سرڪار جي حڪومت کان اڳ گهڻي وقت لاڪر وقت جي حاڪمن وٽ سموري لکپڙهه پارسي ۾ هلندي هئي، تنهن ڪري انهن حاڪمن خاص سنڌي صورتخطي مقرر ڪرڻ جي ڪجهه ضرورت ڪانه ڄاتي. انهيءَ ڪري مسلمان پڙهيل ماڻهو، پنهنجي سنڌي ٻوليءَ وارا خيال مٿين نموني سان پيا لکندا ۽ ظاهر ڪندا هئا ۽ سنسڪرت، ديوناگري ۾ هندو سنڌي صورتخطي ڪم آڻيندر، پنهنجي سنڌي ٻولي لکندي عربي ۽ پارسي لفظن جون بگڙيل ۽ اڻ پوريون صورتون پيا ڪم آڻيندا هئا. سنڌ ۾ انگريز سرڪار جي حڪومت شروع ٿيڻ کان پوءِ بہ سرڪاري لکپڙه پارسيءَ ۾ پيئي هلندي هئي، اٺن ورهين کان پوءِ سنه 1851ع ۾ سربارٽل يوروپي عملدارن کي حڪم ڏنو ته سنڌي ٻولي سکو ۽ ان ۾ امتحان پاس ڪريو، ته اوهين ديسي ماڻهن کان حال احوال بہ وٺي سگهو.
يوروپي عملدار، سنڌي ٻولي سکڻ لاءِ تيار ٿيا، پر سنڌي ٻولي جي ڪا بہ خاص مقرر ٿيل صورتخطي ڪانه هئي، نڪو اسلامي لٽريچر کان سواءِ ٻيو ڪو لٽريچر ئي موجود هو. ان وقت جي يوروپي عملدارن ۾ ڪي عربي پارسي ۽ سنسڪرت جا ماهر هئا. انهن مان ڪي جهونا نطم هٿ ڪرڻ ۾ لڳا، ته ڪي سنڌي گرامر ٺاهڻ ۾، ڪي سنڌي ڊڪشنري ٺاهڻ ۾ مشغول ٿيا ته ڪي ترجمن ڪرڻ ۾. ٽرمپ صاحب شاه جو رسالو هٿ ڪري گورنمينٽ آف انڊيا جي خرچ سان جرمنيءَ جي ليپزگ شهر ۾ ڇاپائي سنڌ ۾ آندو. پر ان وقت سنڌي ٻوليءَ جي نج آوازن ڏيکارڻ لاءِ ڪي مقرر ٿيل صورتون نہ هيون، تنهن ڪري ٽرمپ صاحب واري رسالي ۾ انهن لاءِ اهڙيون نراليون ۽ عجيب جڙتو صورتون ڪم آنديون ويون آهن، جو اڄڪلهه جا سنڌي دان ٽرمپ صاحب جي رسالي جي عبارت پڙهي بہ نہ ٿا سگهن.
مثال:
پانهين سبحاني پان، پان کر پان لهي.
سر ڊهونڊيان دهڙ نہ لهان، دهڙ ڊهونڊيان سر ناه.
مون ابيتهي هيليا، بندر جي تڙن.
اڄوڪي سنڌي صورتخطي ۾ جيڪر مٿين عبارت هن طرح لکجي:
پاڻهي سڃاڻي پاڻ، پاڻ ڪر پاڻ لهي.
سر ڍونڍيان ڌڙ نہ لهان، ڌڙ ڍونڍيان سر ناه.
مون ابيٺي هليا، بندر جي تڙن.
ان وقت سربارٽر فريئر صاحب کي مٿان حڪم آيو ته جيئن ٻين ملڪن ۾ سرڪاري لپڙه اتي جي ديسي ٻولين ۾ هلي ٿي، تيئن آئنده سنڌ ۾ بہ سرڪاري دفتر سنڌي ٻوليءَ ۾ هلڻ گهرجي، پر جنهن صورت ۾ اڳ ڪا بہ اهڙي سنڌي آئيويٽا (الف بي) مقرر ٿيل ڪانه هئي، جهنهن جي وسيلي سنڌي ٻوليءَ جا نج آواز بہ ڪنهن خاص مقرر ٿيل صورت ۾ ڪم اچن، تنهن صورت ۾ سربارٽر فريئر صاحب سنه 1853ع ۾ پنهنجي اسسٽنٽ ڪمشنر مسٽر ايلس صاحب (جنهن جي هٿ ۾ تعليم کاتي جون واڳون هيون) جي زير صدارت هڪڙي پڙهيلن ماڻهن جي ڪميتي مقرر ڪئي، جنهن جا هيٺيان ميمبر هئا:
(1) راءِ بهادر نارائڻ نگنناٿ، جنهن جي نالي ڪراچي هاءِ اسڪول ٿو سڏجي، (2) ديوان ننديرام ميراڻي سيوهاڻي (3) ديوان پرڀداس انندرام رامچنداڻي حيدرآباد، (4) ديوان اڌارام ٿانورداس ميرچنداڻي حيدرآبادي، (5) خانبهادر مرزا صادق علي بيگ مرحوم حيدرآبادي، (6) ميان محمد (پوءِ نارمل اسڪول جو ماستر) (7) قاضي غلام علي ٺٽي جو ويٺل ۽ (8) ميان غلام حسين ٺٽي جو ويٺل.
سنڌي صورتخطي مقرر ٿيڻ تي گهڻو بحث هليو. ڪنهن زور ڀريو، ته اهڙي آئيويٽا ٺاهجي، جنهن ڪري ا ۽ ع جي بدران يڪو حرف ڪم اچي. اهڙي طرح ت ۽ ط، ث، س ۽ ص، ح ۽ هه، ز ۽ ذ، ض ۽ ظ، ڪ ۽ ق جي بدران يڪو آواز پيدا ڪندڙ اکر مقرر ڪجن. باقي جيڪي نج سنڌي اواز آهن، تن جي لاءِ نشانيون مقرر ڪجن. اهڙي زور ڀريندڙن جي راءِ هيٺين سببن ڪري رد ڪئي ويئي:
[1] سنڌي ٻولي اڳيئي عربي صورتخطي ۾ لکڻ ۾ پيئي اچي. تنهن ڪري باقي فقط نج سنڌي آواز ڏيکاريندڙ حرفن لاءِ صورتون مقرر ڪجن.
[2] سنڌي ٻوليءَ ۾ فارسي لفظ گڏجي ويا آهن. جيڪڏهن عربي حرفن جون صورتون مٽائي ڇڏبيون. ته پوءِ لفظن جي صحيح معنى ۽ اصليت بلڪل گم ٿي ويندي. عربي ۽ پارسي حرفن کي اصلوڪي صورت ۾ قائم رکڻ ڪري اهڙي مونجهه پيدا نہ ٿيندي. ڇاڪاڻ ته عربي ۽ پارسي ٻولين جون نهايت عمديون ڊڪشنريون (لغاتون) موجود آهن.
[3] مسلمانن جا ٻار هينئر پنهنجا عربي حرفن گڏيل نالا درست ۽ بامعنى لکي سگهن ٿا. جيڪڏهن سنڌي آئيويٽا مان عربي لفظ ڪڍي ڇڏبا ته بہ مسلمان پنهنجو لاڳاپو عربي ۽ پارسيءَ سان ڇڏي ڪين سگهندا. پوءِ مشڪلات هيءَ پيدا ٿيندي، جو مثلاً هڪڙي ڇوڪر جو نالو آهي ”محفوظ علي“ هاڻيجيڪڏهن سنڌي آئيويٽا مان عربي حرفنجون صورتون ڪڍي ڇڏبيون ته پوءِ ان ڇوڪر کي سڪول ۾ پنهنجو نالو (مثال خاطر) ”مهفوزالي“ سيکاريندا، پر ان جا مائٽ ڪڏهن ڪين پسند ڪندا، ته هڪرو بامعنى ۽ درست نالو بلڪل بي معنى ۽ غلط صورت ۾ ٻار کي سکڻ ڏين.
[4] سترهين صديءَ جي وچ کان وٺي هن وقت تائين مسلمانن عربي صورتخطيءَ ۾ پنهنجي سنڌي ٻوليءَ جو تمام چڱو لٽريچر موجود ڪيو آهي. جيڪڏهن هاڻي سنڌي ٻوليءَ جي آئيويٽا مان عربي حرفن جون صورتون ڪڍي ڇڏبيون، ته اهو ٻن اڍائين سون ورهين جو لٽريچر مسلم انن جي آئيندي نسل لاءِ بلڪل بيڪار ٿي پوندو.
[5] ايشيا جي وڏين وڏين حڪومتن، مصر ۽ زنجيبار وغيره هنڌن يا انهن سان مشابهت رکندر آهي، تنهن ڪري سنڌي صورتخطي بہ عربي نموني تي قائم رکڻ گهرجي.
سربارٽل فريئر صاحب انهيءَ بحث مباحثي ٻڌڻ ۾ فيصلي ۾ مدد ڪرڻ لاءِ ايلس صاحب سان ٻيا بہ ٻہ چار يوروپي عالم عملدار همراه ڪيا. آخر سڀني يڪراءِ سنڌي ٻوليءَ لاءِ عربي صورتخطي قائم رکي ۽ نج سنڌي آوازن ڏيکارڻ لاءِ نوان حرف مقرر ڪيائون.
انهيءَ ڪميٽي سنڌي ٻوليءَ لاءِ اها ئي آئيويٽا مقرر ڪئي، جا اڄ تائين قائم آهي. عربي آئيويٽا ۾ اٺاويهه اکر هئا:- ا ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ڪ ل م و هه ي.
اشارو- ء (همزو ۽ لا کي جدا جدا حرف نٿو ڳڻيو وڃي، ڇاڪاڻ جو ء هڪڙي صورت آهي الف جي ۽ لا ملاوت آهي ل ۽ ا جي.
انهن اٺاويهن حرفن ۾ ٽي حرف وري پارسي صورتخطي جا شامل ٿيا: (1) پ (2) چ (3) ک. ويهه حرف نج سنڌي آوازن ڏيکارڻ وارا شامل ڪيائون ته هاڻوڪي عربي سنڌي آئيويٽا هن طرح اچي بيٺي:
ا ب ٻ ڀ ت ٿ ٽ ٺ ث پ ڦ ج ڄ جهه ڃ چ ڇ ح خ د ڌ ڏ ڊ ڍ ذ ر ڙ ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ڪ ک گ ڳ گهه گ ل م ن ڻ و هه ء ي.
سنه 1854ع کان وٺي سنڌي نظم ۽ نثر جا ڪتاب انهيءَ آئيويٽا ۾ لکجڻ لڳا. مگر سنڌي لفظن جي نحوي ملاوتن ۽ صورتن بابت ڪوبہ فيصلو ڪونه ٿيو هو. تنهنڪري جيتوڻيڪ آئيويٽا نئين ڪم ۾ اچڻ لڳي پر لفظن جي گڏيل آوازن ۽ نحوي ملاوتن لکڻ لاءِ سڀڪو پنهنجي سر اختيار وارو هو. خود تعليم کاتي جي اوائلي ڪتابن ۾ جدا جدا نمونن سان لفظن جون ملاوتون لکڻ ۾ اينديون هيون. مثلاً:
ڪيڏهن کي ڪيڏهه، ڪيڏهن، ڪيڏانهه پيا لکندا هئا.
جنهن کي جنهه، جنهن پيا لکندا هئا.
اسين کي اس.
مون کي من.
چڱيون کي چڱيءَ وغيره وغيره.
جڏهن سنه 1888ع ۾ جيڪب صاحب سنڌ جو ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر مقرر ٿي آيو؛ تڏهن ان صاحب جهڙو سڪول جي تعليم يک سڌاريو ۽ وڌايو، تهرو عربي سنڌي صورتخطي کي سڌاريائين. هن صاهب وڏا نقشا تيار ڪريا، جن ۾ جيڪي جيڪي سنڌي لفظ جدا جدا صورتن ۾ لکڻ ۾ ڪم ايندا هئا، سي سڀ داخل ڪرائي، انهن جون پڪيون صورتون مقرر ڪيائين، جي اڄ تائين سنڌي نثر يا نظم جي ڪتابن ۾ ڪم پيون اچن. جيڪب صاحب اهي درست لفطن وارا نقشا پنهنجي صحيح سان ڇاپائي وڏين دفتين تي چنبڙائي، سنڌ جي هر هڪ اسڪول ۾ موڪلي ڏنا هئا. اهڙي طرح بيهڪ جي نشانين بابت جدا جدا نقشا ڇاپارائي سڪولن ۾ رکارايائين. جيڪب صاحب واري سڌاريل صورتخطي ۾ اڃا بہ علم دوستن کي ڪي خاميون نظر آيون مثلاً: فعلي صورتون يا ٻين ڪن لفظن ۾ ٻہ زيرون ۽ ٻہ پيشون ڪم پييون اينديون هيون، جيئن ته: ڪياءِ، چياءِ، جيستاءِ وغيره. اهڙيءَ طرح ڪن لفطن جون صورتون اڃا بہ جدا جدا پييون ليکبيون هيون: مثلاً: ڪرف، ڪفل، ڪلف، ڪئنچي قئنچي، چاڪ (تندرست(، چاق، چاڪو؛ چاقو؛ وغيره.
تنهنڪري سنه 1915ع ۾ ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر صاحب بهادر سنڌ جي زير صدارت حيدرآباد جي ٽريننگ ڪاليج ۾ پڙهيلن ماڻهن جي ڪاميٽي مقرر ٿي، جنهن ۾ خاص طرح ڪم ڪندڙ خان بهادر مرزا قليچ بيگ صاحب مرحوم هو. انهيءَ ڪميٽي لفظن جي هڪ وڏي ياداشت تيار ڪئي، جي جدا جدا نموني ۾ يا غلط نمونن ۾ لکبا هئا. انهن لفظن جون درست صورت واريون يادداشتون اخبار تعليم ماه مئي سنه 1915ع ۽ جون سنه 1915ع ۾ ڇاپايون ويون هيون.