سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/30
| ←29 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 30. حضرت پير رشدالله (1860ع) |
31→ |
هي بزرگ پير رشيد الدين جو ٻيو نمبر فرزند ۽ جاءِ نشين هو. هيءُ بزرگ جهڙو هو خدا شناس درويش، تهڙو هو علم جو بحر ۽ شريعت جو پابند مجاهد ۽ اهڙوئي هو پارسي ۽ سنڌي زبان جو ڪامل شاعر.
هي صاحب هجري 1277 (1860ع) ۾ تولد ٿيو هو. سندس تعليم لاءِ سندس والد بزرگوار وڏا وڏا عالم گهرائي پاڻ وٽ رهايا هئا. پير ميان رشيد الله کي سجاده نشين ٿيڻ بعد ”خلافت ڌڻي“ سڏيندا هئا، ڇاڪاڻ جو هو بزرگ پاڻ کي پنهنجن وڏن بزرگن جو خليفو چوائيندو هو ۽ پنهنجي تصنيف ڪيل ڪتاب ”ارشاد المريدين وهدايہ المتقين“ سنڌيءَ ۾ هن ڳالهه کي قرآن شريف جي آيتن ۽ حديثن سان ثابت ڪيو اٿس، ته هر هڪ عالم ۽ عارف تي فرض آهي ته اسلام ۽ مسلمانن جي ديني ۽ دنيوي سڌاري لاءِ پاڻ کي حضرت پيغمبر ڪريم عليہ الصلواة و السلام جن جي سچن خليفن جو خليفو ڪري سمجهي ۽ ائين عملي زندگي گذاري. ازانسواءِ ”تحريڪ خلافت“ جي زماني ۾ بہ هن بزرگ جيڪا عملي سرجوشي چپ چاپ ۾ ڏيکاري هئي. اهڙي ان وقت جي ٻئي ڪنهن بہ سجاده نشين نہ ڏيکاري هوندي.
هن بزرگ پنهنجي والد واري عهدنامي تي نئين سر مريدن کان بيعت ورتي. بمبئي ۽ ٻين ڏورانهن شهرن جي مريدن کي بيعت وٺڻ لاءِ پنهنجا خاص خليفا مقرر ڪيائين.
علمي ذوق شوق ۽ خدمت
پير ميان رشد الله علمي ۽ علمي ذوق شوق ۽ تعليمي خدمت بجاءِ اُٿڻ ۾ سنڌ جي سڀني سجاده نشينن جو نڪ ٿي گذريو آهي. پارسي ۽ عربي علم جي تحصيل ڪرڻ بعد هن ڪتابن گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سنڌ جا قديم شهر، جي گهڻي زماني کان وٺي علم جو مرڪز هئا، جهڙوڪ سيوهڻ، ٺٽو، هالا پراڻا، مٽياري، پاٽ، درٻيلو وغيره وغيره تن مان هر هڪ شهر جي هر هڪ علم دوست خاندان جا ڪتب خانا ناڻي سان يا ڀلائي ٿوري سان آڻي پاڻ وٽ گڏ ڪيائين، نہ رڳو ايترو بلڪ هزارها رپيا خرچ ڪري مڪي معظم، مدينه منوره، القاهره (مصر) جي ڪتب خانن مان عجيب عجيب ڪتاب نقل ڪرائي پنهنجي هٿ ڪيائين. حيدرآباد دکن ۽ ڀوپال رياستن جي ڪتب خانن مان ناياب ڪتابن نقل ڪرائڻ تي هزارها روپيا خرچ ڪيائين، جيتوڻيڪ سندس رحلت کان پوءِ سندس پس ماندن جي وچ ۾ تڪرار ٿيئڻ ڪري سندس ڪتب خانو گهڻي قدر هيٺ مٿي ٿي ويو آهي، ته بہ هن وقت سندس هاڻوڪي سجاده نشين پير ميان ضيا الدين صاحب جي قبضي ۾ جيڪو ڪتب خانو وڃي بچيو آهي، تنهن ۾ سترهن وڏا ڪٻٽ آهن، جي ڪتابن سان سٿيا پيا آهن، جن ۾ هر علم ۽ هر فن جا ڪتاب (ڇاپيل خواه هٿ لکيل) سلسلي وار قطارن ۾ موجود آهن.
پير رشد الله ايترن سارن ڪتابن کي رڳو ڪتب خاني جي سونهن ڪريو نہ رکيو ويٺو هوندو. پر رات ڏينهن ڪتابن جي مطالعه ڪرڻ ۾ مشغول هوندو هو. نہ رڳو ڪتاب مطالعه پيو ڪندو هو، پر حاصل ڪيل واقفيت کي تصنيف جي صورت ۾ آڻيندو هو. پير صاحب عربي، پارسي ۽ سنڌي ۾ ڪل ستر کن ڪتاب تصنيف ڪيا آهن، جن مان تمام ڪي ٿورڙا ڪتاب هن وقت تائين ڇاپجي پڌرا ٿيا آهن، ٻيا اڃا دستخط حالت ۾ ئي ڪتبخاني ۾ موجود رکيا آهن. ڪيترائي ننڍا نهايت عمدي هدايت وارا ڪتاب سنڌيءَ ۾ لکي پنهنجي حياتيءَ ۾ ڇاپايائون، جن تي عمل ڪرڻ ڪري ڪتاب پڙهندڙن چڱو ديني ۽ دنيوي فائدو حاصل ڪيو آهي؛ جهڙوڪ ڪتاب (ارشاد المريدين و هدايہ المتقين) (مريدن لاءِ رهنمائي ۽ خدا ترسن لاءِ هدايت)، ”الفارقہ بين اهل الله و بين المارقہ“ (خداشناس ۽ گمراهن جي وچ ۾ تفاوت سمجهائيندڙ).
پير صاحب نہ رڳو پاڻ تصنيف ڪرڻ ۾ رڌل هوندو هو؛ پر وٽس رهندڙ مولوين کان بہ جدا تصنيفون ڪرائيندو هو ۽ اهي انهن مولوين جي ئي نالي سان شايع ڪرائيندو هو. انهن مولوين ۾ سندن استاد مولوي فتح محمد بن حاجي عبدالله بن حاجي غلام علي بن خدا بخش بن غلام علي بن قيصر خان نظاماڻي (ٽنڊه قيصر شهر جو باني) برک هوندو هو، مولوي عبدالله ۽ مولوي محمد اسماعيل وغيره تصنيفات ۾ ان سان شامل رهندا هئا. انهن مولوين جا ٺاهيل عربي، پارسي، سنڌي ڪتاب بہ اڃا ڪتبخاني ۾ دسختط رکيا آهن.
پير ميان رشد الله سجاده نشين ٿيڻ کان ٻہ سال پوءِ سندس والد واري ”مڪتب قرآن“ کي وڌائي مدرسو ڪيو، جنهن ۾ وڏي پيماني تي پارسي ۽ عربي تعليم ڏني ويندي هئي ۽ پري پري جا طالب علم اتي تعليم اچيو حاصل ڪندا هئا. اڍائي سئو کن طالبعلم ان مدرسي ۾ تعليم وٺندا هئا ۽ مدرسي جو ماهوار خرچ ٻارهن سئو روپيا هوندو هو. مدرسي جو نالو ”دارلرشاد“ (رهنمائي جو گهر) هو ۽ شروعات (هجري 1319) (عيوسي 1901) کان وٺي سانده ڏهه سال هن مدرسي جو هيڊ معلم مولوي عبيدالله صاحب هو، جنهن جي زنده دلي ۽ حريت پسندي نہ رڳو سنڌ ۽ هندستان ۾ بلڪ پري پري مشهور آهي.
پير ميان رشد الله جو ڪلام
پير صاحب جن جو پارسي ۽ سنڌي موزون ڪلام خواه ڪافيون۽ مولود شريف توڙي ڏوهيڙا وڏي ڪتاب جي صورت ۾ موجود آهن، جو ڪتاب اڃا اڻ ڇاپيل آهي:
شاه صاحب پارسي غزليات ۾ پنهنجو تخلص ”اواهه“ (نماڻو) ڪم آندو آهي، باقي سنڌي غزلن، ڪافين، مولودن ۽ ڏوهيڙن ۾ پنهنجو اصلوڪو نالو رشد الله ڪم آندو اٿن.
پير صاحب جن جو سمورو ڪلام سندن وارث جيڪڏهن ڪنهن ادبي سوسائٽي جي حوالي ڪن، ته هوند سنڌي ادب ۾ نمايان اضافو ٿي پوي. اسين پير صاحب جي ڪلام جو نمونو هيٺ ڏيون ٿا:
غزل پارسي
منم خريده غلام تو يا رسول الله
بگوش خلقہ لا م تو يا رسول الله
نشستہ مستعدم از طواف فرقد تو
پانتظار پيام تو يا رسول الله
بده مرا بجوار مزار تو منزل
بحق آل ڪرام تو يا رسول الله
به پيش رضئه پاکت کنم بعجزو نياز
درود ورد و سلام تو يا رسول الله
مرا بحق که پس از ذکر نام او ديگر
پسند نيست زنام تو يا رسول الله
بخاطر اين ست تمناڪ ريش را جاروب
ڪنم بصحن منام تو يا رسول الله
براءِ ديده ڪنم تو تيا زتہ خاطر
زخاڪ گاهه حرام تو يا رسول الله
دريين ديار پر از فتن بنده اواه
گزيد انس ڪلام تو يا رسول الله