سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/28
سيد مصري شاه نصرپوري سنڌ جي ڪامل درويشن ۽ نامور شاعرن مان هڪڙو هو.
هي سيد قادر شاهه جو پوٽو ۽ سيد بلند شاه جو فرزند هو. سيد مصري شاه ننڍڙو ئي هو، ته سندس والد وفات ڪري ويو“ سندس وڏو ڀاءُ سيد نافن شاه ڪنوارو ئي هو، ته حج ڪرڻ ويو ۽ اتي وڃي وفات ڪيائين. تنهنڪري سيد مصري شاه پنهنجي ڀاءُ سيد فتح محمد شاهه جي سنڀال هيٺ رهندو هو، جو هڪڙو خدا پرست انسان هو.
ننڍپڻ ۽ تعليم:
سيد مصري شاه هجري 1245 (مطابق 1838ع) ۾ تولد ٿيو هو، تن ڏينهن نصرپور ۾ پارسي ۽ عربي جي تعليم جا وڏا مدرسا هوندا هئا، جتي نہ رڳو مسلمان، پر ڪيترا ڀاٽيا ۽ سهتا هندو بہ تعليم وٺندا هئا. سيد مصري شاهه ننڍي هوندي پنهنجي ڳوٺ ۾ قرآن شريف ۽ پارسي جي تعليم چڱي طرح ورتي هئي. سندس ڪلام مان معلوم ٿئي ٿو ته قرآن شريف جي معنى ۽ حديثن جي بہ واقفيت چڱي هيس. پارسي م اهڙو قابل هو، جو فقيري واري زماني ۾ پنهنجي ڀاڻيجي قادر شاه بن ڏنل شاه کي مثنوي شريف جو سبق ڏيندو هو ۽ ان جي معنى شرح بہ سمجهائيندو هوس. مصري شاه جا جيڪي هٿ لکيل اکر سندس رسالي ۾ موجود آهن، تن مان ڏسجي ٿو ته سنڌي لکڻ جو گهڻو استعمال ڪونه هوس.
جواني ۽ گذران:
سيد مصري شاه قداور ۽ نهايت حسين جوان هو. شاعريءَ جي ڏات ڪچيءَ کان عطا ٿيل هيس ۽ وري مجازي حسن ۾ حقيقي حسن جو پارکو هو، تنهنڪري مجازي جي ميخ بہ جوانيءَ جي اوائل ۾ ئي جيءَ سان جڙجي ويس، هو پنهنجي چاچي سيد ڏنل شاه جي گهران مڱيو بہ هو، پر شادي نہ ڪيائين. ساداتن جي ڪوٽ سان لاڳو قاضين جي محلي مان هڪڙي قاضيءَ جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ لاءِ گهڻو ئي شائق هو، پر قاضين انهيءَ سڱ ڏيڻ کان انڪار ڪيو، شاه صاحب راڳ جي مجلسن ۽ ميڙن ملاکڙن جو شوقين هوندو هو.
سيد مصري شاه:
1- سيد مصري شاه هڪڙو پارسي دان عالم شاعر هو. ان جي جئن سليس رواجي سنڌيءَ ۾ گهڻو ڪلام چيل آهي، تئن پارسي آميز سنڌيءَ ۾ جيڪو ڪلام سليس رواجي سنڌيءَ ۾ چيو اٿس تنهن ۾ ڪٿي ڪٿي سنڌي ٻوليءَ جا پراڻا لفظ بہ ڪم آندا اٿس، جئن ته:
1- هي جي انديشا اٽڪل وارا-
”لا“ سين سڀ لڙهاءِ-
آسانگو اڙ ڀيم ڀرم جو.
2- مصري ساڻ مچائي مجلس
رنگپور روز رهاڻيون ۽ رس
بره اڏي بازاريون
تو سرهي سڀڪنهن سٿ ڪي.
3- وڃيو ڪوه ووڙين وڻڪار ور ۾،
پرانهون نہ پاسي آهي گهوٽ تنهنجي گهر ۾.
تو ۾ تخت تڪيو تون ڄٽي ڪوه نہ ڄاڻين؟
سندر نور نجهرو صحي ڪر سڃاڻي
نمي ڪي نهارج آه ڪانڌ تنهنجي ڪر ۾
4- اسين عيبدار پرن پير! پاڙي جي ان کي
5- ڪر ها ڪوڏ ڳچيءَ ڳل پوائين،
ميان موڏ متان مڪرائين
ڪرها ڪر نہ قصور.
(1) ڀروسو (2) مجلس يا ڪچهري (3) ڇو (4) پري (5) جاءِ، آستان (6) مڙس (7) پاسو يا ڀر (8) پارت (9) اُٺ (10) سانڪا ڪرين، گسائين.
(2) سيد مصري شاه سنڌي ڪلام ۾ ڪي بہ فعلي صورتون هالو چالو سنڌي صرف و نحو جي ابتڙ ڪم نہ آنديون آهن ڪن ٿورن هنڌن قافيه جي پورت لاءِ يا وزن قائم رکڻ لاءِ صرف نحو جي قانون جي خلاف فعلي صورتون ڪم آنديون اٿس.
مصري شاه بہ پنهنجي ڪلام ۾ قرآن شريف جي آيتن ۽ حديثن جا ٽڪرا ڪم آندا آهن، پر قديم شاعرن ۽ مصري شاه جي انهيءَ ملاوت ۾ وڏو فرق هيءُ آهي، جو قديم شاعرن جهڙوڪ شاه ڀٽائي توڙي محمد اشرف شاه جن جي ڪلام ۾ عربي تڪن اچڻ ڪري ڪلام جي مصرعه مقرر وزن کان گهڻو وڌيو وڃي ٿي، پر مصري شاه جو ڪلام عربي تڪن گڏجاڻي ڪري بہ مقرر وزن تي قائم رهي ٿو، جئن آخوند محمد قاسم هالائي ۽ سيد محمد فاضل شاه حيدرآبادي جي موزون ڪلام ۾ آهي. ائين ٿئي ٿو ته وزن جي برقراريءَ لاءِ بعضي عربي تڪن جي اصلوڪي تلفظ ۾ ڦير ڦار ٿيو وڃي ٿي.
مثال:
1- وحدت ڪثرت وچ ۾ فرق نہ ڪوئي ڦير
ڪل شبي محيط ٿيو پرجهي پاتائين پير.
2- تو نوازيا ڪيئن جي عسري،
هي غلام هڪو ئي مصري.
3- فان مع العسريسري،
آن ڪيا اقرار.
شاه صاحب جو ڪلام ٽن ڀاڱن ۾ ورهايل آهي:
علم موسيقي جي اصول تي ٺهيل ڪافيون
موزون ڪلام جنهن ۾ غزل، مثلث، قصيدا، منقبت ۽ مناجاتون اچيو وڃن ٿيون، شاه صاحب غزلن، مثلثن ۽ قصيدن کي بہ علم موسقي جي سرن جا نالا ڏنا آهن؛ ڇاڪاڻ جو ان پنهن جو سمورو ڪلام بہ علم موسيقي جي ٺهرايل سرن ۾ ڳارايو آهي.
مصري شاه جو ڪلام رڳو نج سنڌي يا پارسي آميز سنڌي نہ آهي، پر سرائڪي ۽ اردو آميز پنجابي ۾ بہ گهڻيون ئي ڪافيون اٿس جي سڀ سندس رسالي ۾ موجود آهن، انهيءَ زماني ۾ گهڻا امير اُمراءَ ۽ انهن جا نوڪر چاڪر خواه لاڳاپيدار سرائڪي ٻولي گهڻي قدر ڪم آڻيندا هئا، تنهن ڪري سيد مصري شاه توڙي ان جي هم عصر ڪافيون ٺاهيندڙ شاعر (جهڙوڪ سيد مهدي شاه، پير اميد علي شاه وغيره) بہ سنڌي ڪافين سان گڏ سرائڪيءَ ۾ پڻ ڪافيون ٺاهيندا هئا. ٻيو ته ان زماني ۾ بلا شاه جون اردو آميز پنجابي ڪافيون سنڌ ۾ خاص دلچسپي حاصل ڪري چڪيون هيون. تنهنڪري سيد مصري شاه ۽ ان جا هم عصر شاعر بہ بلا شاه جي ڪافين جي طرز تي اردو آميز پنجابي ڪافيون ٺاهيندا هئا.
سيد مصري شاه جي ساري رسالي ۾ اهڙو هڪڙو بہ ڪلام ڪونهي، جو سڄو ئي پارسي ۾ ياصاف اردو ۾ هجي.
سيد مصري شاه جي ڪلام ۾ سندس هم عصر شاعرن جي ڪلامن بہ نسبت هڪڙي خاص خوبي هيءَ بہ آهي، جو سندس ڪلام ۾ تاريخي حوالا سرس آهن، جن مان ثابت آهي ته مصري شاه عربستان ۽ ايران جي تاريخ گهڻي قدر مطالعه ڪئي هئي. مثلاً هڪڙي هنڌ پنهنجي ڪلام ۾ چوي ٿو:
”ڪن ڪمان ابرو اڌواڌ رخش، رستم، زال کي،
سام برزو گيو کان ٿا وٺن وارا بي سبب.“
نوٽ: رخش (رستم جو خاص گهوڙو)، رستم، زال، سام، برزو ۽ گيو آهي فردوسي جي ”شاهنامه“ جا خاص اداڪار آهن.
ٻئي هنڌ فرمائي ٿو:
پيو پرتوو طور تي نؤر خدا جو،
نه ماهر ٿيو موسى بہ مذڪور جو،
کڻن بار بي حد ڀلي بؤ ترابي.
مصري شاه جو سمورو ڪلام اڻ ڇاپيل صورت ۾ سندس هاڻوڪي جاءِ نشين سيد مريد علي شاه صاحب وٽ موجود آهي جو سڄو ئي مصري شاه جي حياتي ۾ لکيو ويو آهي. ان ۾ جدا جدا نمونن جي اکرن ۾ جدا جدا ڪلام لکيل آهن. انهي جو سبب هيءُ پڌرو ڪندو هو، تنهن وقت جيڪو بہ پڙهيل ماڻهو وٽس حاضر هوندو هو، تنهن کي چوندو هو ته اهو ڪلام رسالي ۾ داخل ڪري ڇڏ. پوءِ پاڻ زبان سان چوندو ويندو هو ۽ لکڻ وارو لکندو ويندو هو؛ ڪي لکڻ وارا پارسي دان ۽ پڪي صورت خطي لکندڙ هوندا هئا. ۽ ڪي سنڌي دان ڪچي صورت خطي لکڻ وارا، انهيءَ ڪري رسالي ۾ ڪي ڪلام اهڙيءَ صورت خطيءَ ۾ بہ لکيل آهن، جي سڀڪو صحيح طرح پڙهي نہ سگهندو. ڪهڙي نہ سهڻي ڳالهه ٿي پوي، جو ڪتاب جا مالڪ انهيءَ رسالي جو صحيح ۽ رواجي صورت خطيءَ ۾ نقل ڪرائي ڪنهن ادبي سوسائٽيءَ جي حوالي ڪري ته شايع ٿي پوي.
انهيءَ رسالي مان ڪي ڪلام نموني طور هيٺ ڏجن ٿا:
(1) ڪافي (ڏيڍي)
(هستي ڦٽي ڪر)
هستي ڇڏ هن جاءِ،
ٿيءُ ساڪن ملڪ عدم جو،
1- هيٺ هئڻ جي حيف حويلي وک وطن ڏي پاءِ،
ڪوڙيون ملهه تنهنجي قدم جو.
2- هي جي انديشا اٽڪل وارا ”لا“ سين سڀ لڙهاءِ
آسانگو آڙ ڀيم ڀرم جو.
3- سير صفا تي دم درجا تي وچ تي وهم وڃاءِ،
ڀڃ تهه خانو هن طلسم جو.
4- موتواقبل الموت جو مصري منجهه ئي مچ مچاءِ،
معنى مطلب نينهن نظم جو.
ڪافي (چوٺپي)
(هيءُ ماڳ تنهنجو نہ آهي)
آهي اهو افسوس،
ماڳ مسافر ٿي مالڪ ويٺئون
1- ديس پرائو نہ دعوا تنهن جي،
موڙهو آهن ڪري منهنجي منهنجي
گياڻو تون گس! گوس،
ٺاهيئي ٺاه ٺلهو هت ٺيٺئون.
2- منزل ڏور تون تنها آهين،
بار ڳرو ٿو بر ۾ لاهين
پسي پاڻيءَ پوس.
پاپي پڃري ۾ پاڻيهي پيٺئون.
3- جتان جوانن مڪڙا موڙيا
تتي تعلق تو تڪيا جوڙيا.
ڀونءِ انهيءَ جو ڀرواس
رکج چست چڪاسي چيٺئون.
4- سالڪ ان ساعت کي سڃاڻن.
پرس پرولي ڪي پرمل ڄاڻن،
دليون ڏيئي دوس
محبت ماکيءَ جون مصري ميٺئون.
غزل (سر جوڳ)
(حق هر جاءِ حاضر)
سوري ويم ٻئي جڳ،
جڏهن دل جان سان ڏٺم.
مهتاب سک محبوب جو،
محراب منهن منور ڏٺم،
1- دل سڃاتو سڄڻ جو اچي سير سڀ ڪنهن جاءِ تي،
منهنجي ٿيا مطلب مڙيئي پورا پرين پو ور ڏٺم.
2- شيخ قاضي پاڪ دامن اي مشائخ مولوي.
ڪر نصيحت کي ڦٽو هر جاءِ حق حاضر ڏٺم.
3- دين ۽ ايمان، تقوى زلف جي پيا پيچ ۾،
دام ۾ داڻي مثل تڪرار ڪارو تر ۾ ڏٺم.
4- عمر ساريءَ جي عبادت تر هڻي تاراج ڪي،
ويو کڻي هندو هڻي ڪعبي اندر ڪافر ڏٺم،
5- ڏس همت حضرت حسين جي پٽ اکيون اي آسمان،
دل ڪٺل دشت بلا ۾ ساقي ڪوثر ڏٺم.
6- پڙ مٿي پوري ڪئي منصور مصري سڀ مراد،
سربسر صورت اللهي سونهن سندس سرور ڏٺم.