سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/05
| ←04 | سنڌ جي ادبي تاريخ (1954) by 05. سرڪار جي ڪوشش سان تيار ٿيل لٽريچر |
06→ |
سنه 1843ع ۾ انگريز سرڪار سنڌ فتح ڪئي، تنهن کان وٺي نو ورهه کن ته سنڌ ۾ پارسي تعليم جو سلسلو هليو آيو. سنه 1851ع ۾ سر بارٽل فريئر صاحب سنڌ جو ڪمشنر مقرر ٿي آيو. تنهن اچڻ سان سنڌ ۾ جيڪي انتظامي، تجارتي ۽ ٻيا عام سک ۽ فائدي جهڙا سڌارا ڪيا، تن ۾ سنڌي ٻوليءَ ۽ سنڌي لٽريچر جو سڌارو بہ هڪڙو نهايت ضروري ۽ قيمتي سڌارو ليکجي ٿو. هن صاحب اچڻ شرط ڪراچيءَ ۾ هڪڙي لئبرري يا ڪتبخانو برپا ڪيو، جنهن م ڪيترائي انگريزي، عربي، پارسي، اردو ۽ سنڌي ڪتاب ڪي ڇاپيل ۽ ڪي دستخط اچي گڏ ٿيا. صاحب موصوف سنه 1852ع ۾ سنڌي جي صورتخطي مقرر ڪئي ۽ سنڌي زبان ۾ نثر ۽ نظم جا ڪتاب تيار ڪرائڻ شروع ٿيا. ڪي ڪتاب تصنيف ٿيا، ڪي انگريزي پارسي يا اردو مان ترجمو ٿيا ۽ ڪي آکاڻيون ۽ نظم جي اڳ ۾ دستخط صورت ۾ يا ماڻهن کي برزبان هئا، سي گڏ ڪرائي ڇاپايا ويا.
انهن ڏينهن ۾ ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر جي چارج اسسٽنٽ ڪمشنر جي هٿ ۾ هوندي هئي، تنهنڪري ايلس صاحب ۽ گولڊ سمٿ صاحب اسسٽنٽ ڪمشنرن بہ پنهنجي پنهنجي وقت ۾ سنڌي لٽريچر وڌائڻ ۾ تمام چڱو بهرو ورتو. تصنيف، ترجمہ يا تاليف ڪندڙن کي سرڪار جي پاران چڱا چڱا انعام ملڻ لڳا.
انهيءَ ڪري چئبو، ته سنڌي ادب جي نئين دور جو بانيڪار سر بارٽل فريئر صاحب هو ۽ سندس هڏ ڏوکي مددگار ايلس صاحب ۽ گولڊ سمٿ صاحب هئا، پوءِ سنڌي ادب ۾ وقت بہ وقت واڌارو ۽ سڌارو ٿيندو ويو.
انهيءَ دور ۾ مصنفن ۽ تصنيفات جو مفصل بيان ڏجي، تنهن کان اڳ هڪ ياداشت پيش ڪجي ٿي، جنهن مان خبر پوندي ته ڪهڙا ڪهڙا ڪتاب ڪهڙن ڪهڙن مصنفن، ترجمانن ۽ مؤلفن سرڪاري ڪوشش ۽ پٺڀرائيءَ سان يا ازخود تيار ڪيا:
ياداشت
نمبر ڪتاب جو نالو سنه مصنف مضمون
1 بابنامو 1853 ننديرام سرڪاري
ٻاراڻو ڪتاب
2 پهريون ڪتاب = اڌارام =پهريون ڪتاب
3 ٻيو = = = = ٻيو =
4 ٽيون = = پرڀداس = ٽيون =
5 چوٿون ڀاڱو 1 = = = چوٿون =
6 = ڀاڱو 2 = = = = =
7 تاريخ سنڌ 1854 ننديرام تاريخ معصومي
8 ايسپ جون آکاڻيون = ننديرام ۽ ايلس انگريزي مان ترجمو
9 هندستان جي تاريخ = قاضي غلام علي اردو ترجمو
10 ڀنڀي جي ڳالهه = = غلام حسين زباني قصو
11 سنڌي ويا ڪرڻ = اڌارام سنڌي ٻولي
صرف و نحو
12 چٽ جي پاڙ = ننديرام
۽ مسٽر ڪانداس
ڊرائنگه سکڻ
13 سڌاتورو
ڪڌاتورو 1855 ميران محمد شاه اردو ترجمو
14 ليکي پيڙهه = ننديرام انگي حساب
15 ڌرتي نروار = ننديرام ۽
مهاديو شاستري
دنيا جي جاگرافي
16 = = ڀاڱو 2 = = = = = = =
17 پئمائشي حساب = ننديرام ۽
مسٽر ڪانداس پئمائشي حسابن
جون سمجهاڻيون
18 دنيا جي تاريخ = اڌارام اردو تان ترجمو
19 سيکائتو نروار 1856 ننديرام سنڌي سيکارڻ
20 ليکي جو ڪتاب
ڀاڱو 1 1856 ننديرام ۽ مسٽر
ڪانداس انگي حسابن
جون سمجهاڻيون
نمبر ڪتاب جو نالو سنه مصنف مضمون
21 آڪاسي نروار 1856 ميران محمد شاه علم هيئت
22 ليکي جو ڪتاب
ڀاڱو 2 = ننديرام ۽ مسٽر
ڪانداس
انگي حساب
23 جبر و مقابلہ = ننديرام ۽ مسٽر
وشوناٿ منڊلڪ الجبرا حساب
24 سنڌي صرف و نحو 1960 ميان محمد
حيدرآباد
وڏو گرامر
25 راءِ ڏياچ جو قصو 1861 اڌارام نثر ۽ نظم
26 سنڌ جي تاريخ 1862 سيٺ آلو مل درسي ڪتاب
27 ڪولمبس جي تاريخ = ڪوڙو مل انگريزي تان ترجمو
28 تاريخ انگلستان = واڌو مل =
29 سنساري نروار 1861 ننديرام سرشٽي اڀياس يا
مطالعه فطرت
30 جغرافيه جديده
ڀاڱو 1 = ننديرام ۽ مهاديو
دنيا جي جاگرافي
31 ڀاڱو 2 = = = = = =
32 مفيد الطالبين = اڌارام درسي ڪتاب
33 هندستان جي تاريخ 1863 پريتمداس = =
34 انڊين پنيل ڪوڊ = هاسارام انگريزي تان ترجمو
35 پڪو پهه 1865 ڪوڙو مل زناني تعليم
36 شاه جو رسالو 1866 ٽرمپ صاحب جرمني ۾ ڇاپيو
37 بمبئي کاتي جي
جاگرافي 1868 گرڏنو مل ابتدائي
درسي ڪتاب
38 رئسيلاس = اڌارام ۽
ديوان نولراءِ نارمل
درسي ڪتاب
39 انگلنڊ جي تاريخ
ڀاڱو 1 1868 پرڀداس انگريزي تان ترجمو
40 ڀاڱو 2 = = = = =
نمبر ڪتاب جو نالو سنه مصنف مضمون
41 اصول علم طبي = ڪوڙو مل نارمل اسڪول
درسي ڪتاب
42 سيتلا جا ٽڪا = = عام واقفيت
علم صحت
43 ديوان گل = آخوند گل محمد آخوند پاڻ ڇاپايو
44 ڪامسين
ڪامروپ 1869 اڌارام زباني نظمي
آکاڻي
45 انگي حساب = ڪرشنا شاستري انگي حسابن جو
وڏو ڪتاب
46 گل شڪر = ڪيولرام هي ڪتاب گهڻا وره
دستخط رکيو هو
47 گل = = = = =
48 دل جا حساب 1870 ڪرشنا شاستري زباني حسابن جون
واٽون
49 وڪيو ڏاتار = آخوند عبدالرحيم وندر جهڙو قصو
50 قصو دلوراءِ = = زباني نثر ۽ نظم
51 سيف الملوڪ 1871 = نظمي قصو
52 عمر مارئي = = = =
53 سسئي پنهون = = = =
54 ليکي جي پيڙهه = پريتمداس انگي حساب
55 قصو مهر منير = اڌارام زباني قصو نظم
56 مفتاح القلب = ميرزا غلام رضا علم منطق
57 ڪئا ۽ ٻلي = آخوند عبدالرحيم نظمي ڪتاب
58 جواهر لغات = = نج سنڌي معنى پارسي ۾
59 گرامر سنڌي
1872 ٽرمپ صاحب انگريزيءَ ۾
سنڌي گرامر
نمبر ڪتاب جو نالو سنه مصنف مضمون
60 منتخب شاهه
جو رسالو 1873 قاضي حاجي احمد نارمل اسڪول
درسي ڪتاب
61 سنڌي پنجون 1874 ڪوڙو مل ابتدائي
درسي ڪتاب
62 ميزان الشعر 1875 سيد محمد
فاضل شاه شعر جي قسمن بابت سمجهاڻيون
63 ديوان فاضل = = = = غزلن جو ڪتاب
64 چونڊ ڪافيون = = = = سنڌي ڪافيون ۽
شاعرن جا احوال
65 ديوان قاسم = آخوند محمد قاسم غزلن جو ڪتاب
66 سنڌي انگريزي
ڊڪشنري = شرٽ صاحب ۽
مرزاق صادق علي سنڌي لفظ
معنى انگريزي ۾
67 ڪاشف الغموض = آخوند فتح محمد لفظن جا اشتقاق ۽ معنائون
نوٽ: ممڪن آهي، ته ڪوشش ڪندي بہ مٿئين دور جا ڪي مصنف ۽ انهن جون تصنيفون اسان کي هٿ نہ اچي سگهيون هجن. جيڪڏهن هن کان پوءِ بہ انهيءَ دور جي ڪا تصنيف هٿ اچي سگهي ته گهڻيءَ خوشيءَ سان ان کي پنهنجي فهرست ۾ داخل ڪري نروار ڪبي.
نوٽ: مٿئين دور جي مصنفن ۽ تصنيفات سان گڏ انهيءَ دور جي اهڙن بزرگن ۽ شاعرن جو بہ مختصر ذڪر ڪرڻ ۾ ايندو جن جي تصنيفات ۽ ڪلامن ۾ گهڻو ئي سنڌي ادب سمايل آهي ۽ اهي تصنيفون ۽ ڪلام اڃا دستخط حالت ۾ ۽ ڪي قدر خلق جي زبانن تي جائگير آهن.