خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان/جڵدی 01/1

by محەممەد ئەمین زەکی بەگ

←ئەم کتێبەم چۆن نووسی؟

خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان  (1931)  by محەممەد ئەمین زەکی بەگ جڵدی 1

02→

1. بە گوێرەی تاریخەوە

بە گوێرەی تاریخی قەدیم، بەعزێ جار و باخسووس لە دوای عەسری حەوتەمی پێش میلاددا باسی وڵاتی «کوردوئەن» یا ئیقلیمێکی وایان کردووە و ئەم وڵاتەش بە گوێرەی خەریتەکانی سێر مارک سایکس و بەعزێ ئاساری تر، ئەبێ لە ناوچەی سەرچاوەی «زێی گەورە» و «دیجلە»دا و لە جنووبی «گۆمی وان»دا بووبێ. (دوایی واریسانی خولەفا).

سن مارتن لە مەختەرەکەی تەئریخی و جوغرافیدا ئەڵێ: وڵاتی «کوردوئەن» لە قەدیمدا بە ناوی «کوردوچیخ»ەوە ناسراوە، کە ئەویش تەعبیرێکی ئەرمەنییە و مەعناکەشی «ئەرمینیەی کورد»ە، لای ژووری ئەو وڵاتە، ئیقلیمی «واسبورەکان»، لای خوارووی «ئاسووریە»، ڕۆژهەڵاتی «ئەرمینیە» و ڕۆژئاوای «کوڕەی مووغ» بووە. کتێبێکی تر لەم خسووسەوە ئەڵێ: مەنزڵ و مەئوای قەومی کورد، لە خەلیجی فارسەوە تا بەحری خەزەر ئەچوو.

لە دەوری حکووماتی ماکدۆنیا و ڕۆما و ئەشکانی و ساسانیدا وڵاتی کوردستان بە ناوێکی مەخسووسەوە باس نەکراوە و بەشی ناوەڕاستی، دائیمەن بە ناوی ئەرمینیە و ئەرمەنستانەوە زیکر کراوە. لە ئەوەڵی ئیسلامەتیدا و لە زەمانی خەلافەتی حەزرەتی عومەردا، بەشێکی وەتەنی کورد لە ناو وڵاتی ئازەربایجاندا و بەشی ناوەڕاستیشی لە وڵاتی جەزیرەدا نیشان دراوە و عامیل (والی)یشی، فاتیحی مەشهوور حەزرەتی عەیاز کوڕی غەنەم (رض) بووە.

لە دەوری خەلافەتی ئەمەوییە و عەباسییەشدا بە فەرقێکی کەم و زۆر، عەینی تەقسیماتی ئیدارە قەبووڵ کرابوو و وڵاتی کوردستان لە وڵاتانی جەزیرە، عیراق، جیبال، ئازەربایجان، مووکان و ئاران و ئەرمینیە و ڕۆمدا بووە. کیتابی «تقویم البلدان»یش تا دەرەجەیەک ئەم تەقسیماتی ئیدارییە تەئیید ئەکا و وڵاتانی کورد لە ناو پێنج ئیقلیمدا نیشان ئەدا کە ئەمانەن:

حەوتەمین ئیقلیم، جەزیرە؛ عیبارەت بووە لە دیاری موزەر (ڕەققە)، دیاری ڕەبیعە (مووسڵ) ، دیاری بەکر (ئامد).

هەشتەمین ئیقلیم، عێراق، حەلوان.

حەڤدەمین ئیقلیم، بیلاد ئەلڕۆم، مەڵاتیە، توفاد و سیواس.

هەژدەمین ئیقلیم، ئەرمینیە و ئاران و ئازربایجان، وان و بەرزەعە ، تەبرێز، ئەردەبیل و مەراغە.

نۆزدەمین ئیقلیم، جەبەل، سوڵتانییە، هەمەدان، قرمەسین، ئەربیل، شەهرەزوور ... و الخی تیا بووە.

مودەقیقی شەهیر، مستەر لۆسترنج لە ئەسەرە باشەکەیدا ، دەرحەق بە تەقسیماتی ئیدارییەی دەوری خولەفا ئیزاحاتێکی باش ئەدا و لە سەر خەریتە نواندوویەتی. بە گوێرەی ئەم ئەسەرە، وڵاتانی کورد تەقریبەن هەر وەکوو ئەبولفیدا ئەڵێ، کەوتۆتە ناو خووزستان، جیبال، عێراق، جەزیرە، ئەرمینیە، ئاران، مووکان و ئازربایجان، و لە ژێر عینوانی کوردستاندا وەحدەیەکی ئیداری نەبووە.

ئەسڵی ناوی «کوردستان»، وەکوو ڕیوایەت ئەکرێ لە تەڕەف سەلجووقییەکانەوە بە مەنتیقەی بەینی ئازربایجان و لوڕستانەوە بە وڵاتانی غەربی زاغرۆس دراوە. جا بە گوێرەی ڕیوایەتی دووەمیش هەر بۆ وڵاتی شارەزوور و کۆیە دانرابێ.

مستەر لۆسترنج لە «مەمالیکی شەرقییەی خولەفا» لاپەڕە 192دا ئەڵێ: لە ئەواسیتی عەسری شەشەمینی هیجریدا سوڵتان سەنجەری سەلجووقی لای غەربی جیبالی، کە تابیعی کرماشان بوو، جوێ کردەوە و ناوی ناو «کوردستان» و سلێمان پاشای برازای کرد بە حاکمی و دوو ساڵێکی (544-546) تیا ما. لە پاشدا لە جێگەی مامی بووە گەورەی سەلجووقی عێراقین. ئەمە ڕیوایەتی حەمدوڵڵا ئەلـمستەوفییە و ئەڵێ لە زەمانی سلێمان پاشادا کوردستان گەلێ تەرەقیی کردووە و واریداتی نزیک بە دوو ملیۆن لیرەی ئینگلیزی بووە. عەینی موئەریخ کە موحاسبی واریداتی مەغۆلی بووە، ئەڵێ: لە دەورەی مەغۆلدا (عەسری هەشتەم)، واریداتی کوردستان هاتبووە سەر دە یەک. سلێمان پاشا، «بەهار»ی کردبوو بە مەرکەز. لە دەوری مەغۆلیدا لە تەڕەف ئۆلجایتۆ سوڵتانەوە لە سوڵتانئابادی چەمچەماڵدا مەرکەزێکی تر بینا کرا. شارە مەشهوورەکانی ئەم کوردستانە، بە گوێرەی خەریتە و تەعریفی لۆسترنج: کرماشان، حەلوان، چەمچەماڵ، ئالیشتار، کەنگاوەر، دیناوەر، شارەزوور و بەهار بووە.

لە لایەکی تریشەوە شەرەفنامە ئەڵێ: ئەم عینوانە، هەر بە وڵاتی «دێرسیم» دراوە. موئەلیفی «نجات و احکام» ئەڵێ: هەر بە مەنتیقەی «چەمشکەزەک» کوردستان گوتراوە. موئەریخ حەمدوڵڵا ئەلموستەوفی لە کتێبی «نزهة القلوب في المسالک و الممالک»یدا ئەڵێ مەرکەزی کوردستان لە پێشدا شاری «بەهار» بووە. لە دواییدا براوەتە «سوڵتانئاباد»، وڵاتی ئەرمەن و جەزیرە لە ناو کوردستانی غەربییەدا بووە و «هەولێر = ئەربیل» و «ئامێدی = عەممادییە» لە سەر وڵاتی جەزیرە بوون. بە گوێرەی عەینی ئەسەر، لە عەسری هەشتەمی هیجریدا کوردستان عیبارەت بووە لە شانزە ئەیالەت .

واقیعەن «مەمالیکی شەرقی خیلافەت»یش لە پێنجەمین خەریتەیدا و لە ژێر عینوانی کوردستاندا تەنیا وڵاتی کرماشان و شارەزوور ئەنوێنێ و زاهیر وایە کە مەرکەزەکەشی «کرماشان = قرمسین» بووە. ئەم ئەیالەتەش یەکێ لە چوار ئەیالەتەکەی «کوردستان، هەمەدان، ڕەی، ئەسفەهان، جیبال یا خود عێراقی عەجەم» بووە. شارە مەشهوورەکانی ئەم ئەیالەتە، حەلوان ، کرند، ئەلیشتار، چەمچەماڵ، سوڵتانئاباد، کەنگاوەر ، دیناوەر، سیسار، بێستوون، واستام = باستام و شارەزوور بووە.

ڕەنگە هەر لە بەر زەروورەتی ئیدارییە بێ، کە حەلوان داخڵی عێراقی عەرەب؛ بەعزێ وڵاتانی تری وەکوو زەنگان، سابڵاغ = ساوجبولاق، لوڕی گەورە، لوڕی بچووک، برووجرد، خوڕەمئاباد، ئەسەدئاباد داخڵی عێراقی عەجەم؛ خۆی، سەڵماس، ئوشنۆ، سەراو، دەخوارکان، ماکۆ داخڵی ئازربایجان؛ مەلازگرد و وانیش داخڵی وڵاتی ئەرمینیە کراوە.

تاریخی «زەفەرنامە» کە بۆ وقووعاتی زەمانی تەیمووری لەنگ نووسراوە، کەمێ بەحسی کوردستان ئەکا و ئەمیری بتلیس بە یەکەپیاوی کوردستان دائەنێ. موئەلیفی تاریخی «سەلیمنامە» کە بە مەلا ئیدریسی بتلیسی مەشهوورە، ئەڵێ کە لە تەورێز (تبریز) گەڕاینەوە، یاوز سوڵتان ئەمری پێ کردم کە لە ورمێ (اورمیە) و شنۆ (ئوشنۆ)وە تا دیاربەکر و مەڵاتیە هەر چەند ئومەرای کورد هەیە، بیانهێنمە ژێر ئیتاعەت و لە سەر «عهوودی ئیمان و ئیسلام» قسەیان لێ وەرگرم. «تەئلیفی ملووک و حوککامی کوردستان» بەم نەوعە و لە سەر ئەم ئەساسە ئیمارەتەکانی کورد دامەزران. (شەرەفنامە، ئەولیا چەلەبی، کوردستان دیاری). بەڵام ئەم وەزعیەتە ئەوەندە دەوامی نەکرد و ئیدارەی کوردستان ـ وەکوو لە دواییدا بەحسی ئەکەین ـ بەرەبەرە کەوتە دەست والییەکانی دیاربەکر و وان و بەغداد و ئەرزەڕۆم و ... الخ.

1.1. بە گوێرەی تاریخەوە

بە گوێرەی تاریخی قەدیم، بەعزێ جار و باخسووس لە دوای عەسری حەوتەمی پێش میلاددا باسی وڵاتی «کوردوئەن» یا ئیقلیمێکی وایان کردووە و ئەم وڵاتەش بە گوێرەی خەریتەکانی سێر مارک سایکس و بەعزێ ئاساری تر، ئەبێ لە ناوچەی سەرچاوەی «زێی گەورە» و «دیجلە»دا و لە جنووبی «گۆمی وان»دا بووبێ. (دوایی واریسانی خولەفا).

سن مارتن لە مەختەرەکەی تەئریخی و جوغرافیدا ئەڵێ: وڵاتی «کوردوئەن» لە قەدیمدا بە ناوی «کوردوچیخ»ەوە ناسراوە، کە ئەویش تەعبیرێکی ئەرمەنییە و مەعناکەشی «ئەرمینیەی کورد»ە، لای ژووری ئەو وڵاتە، ئیقلیمی «واسبورەکان»، لای خوارووی «ئاسووریە»، ڕۆژهەڵاتی «ئەرمینیە» و ڕۆژئاوای «کوڕەی مووغ» بووە. کتێبێکی تر لەم خسووسەوە ئەڵێ: مەنزڵ و مەئوای قەومی کورد، لە خەلیجی فارسەوە تا بەحری خەزەر ئەچوو.

لە دەوری حکووماتی ماکدۆنیا و ڕۆما و ئەشکانی و ساسانیدا وڵاتی کوردستان بە ناوێکی مەخسووسەوە باس نەکراوە و بەشی ناوەڕاستی، دائیمەن بە ناوی ئەرمینیە و ئەرمەنستانەوە زیکر کراوە. لە ئەوەڵی ئیسلامەتیدا و لە زەمانی خەلافەتی حەزرەتی عومەردا، بەشێکی وەتەنی کورد لە ناو وڵاتی ئازەربایجاندا و بەشی ناوەڕاستیشی لە وڵاتی جەزیرەدا نیشان دراوە و عامیل (والی)یشی، فاتیحی مەشهوور حەزرەتی عەیاز کوڕی غەنەم (رض) بووە.

لە دەوری خەلافەتی ئەمەوییە و عەباسییەشدا بە فەرقێکی کەم و زۆر، عەینی تەقسیماتی ئیدارە قەبووڵ کرابوو و وڵاتی کوردستان لە وڵاتانی جەزیرە، عیراق، جیبال، ئازەربایجان، مووکان و ئاران و ئەرمینیە و ڕۆمدا بووە. کیتابی «تقویم البلدان»یش تا دەرەجەیەک ئەم تەقسیماتی ئیدارییە تەئیید ئەکا و وڵاتانی کورد لە ناو پێنج ئیقلیمدا نیشان ئەدا کە ئەمانەن:

حەوتەمین ئیقلیم، جەزیرە؛ عیبارەت بووە لە دیاری موزەر (ڕەققە)، دیاری ڕەبیعە (مووسڵ) ، دیاری بەکر (ئامد).

هەشتەمین ئیقلیم، عێراق، حەلوان.

حەڤدەمین ئیقلیم، بیلاد ئەلڕۆم، مەڵاتیە، توفاد و سیواس.

هەژدەمین ئیقلیم، ئەرمینیە و ئاران و ئازربایجان، وان و بەرزەعە ، تەبرێز، ئەردەبیل و مەراغە.

نۆزدەمین ئیقلیم، جەبەل، سوڵتانییە، هەمەدان، قرمەسین، ئەربیل، شەهرەزوور ... و الخی تیا بووە.

مودەقیقی شەهیر، مستەر لۆسترنج لە ئەسەرە باشەکەیدا ، دەرحەق بە تەقسیماتی ئیدارییەی دەوری خولەفا ئیزاحاتێکی باش ئەدا و لە سەر خەریتە نواندوویەتی. بە گوێرەی ئەم ئەسەرە، وڵاتانی کورد تەقریبەن هەر وەکوو ئەبولفیدا ئەڵێ، کەوتۆتە ناو خووزستان، جیبال، عێراق، جەزیرە، ئەرمینیە، ئاران، مووکان و ئازربایجان، و لە ژێر عینوانی کوردستاندا وەحدەیەکی ئیداری نەبووە.

ئەسڵی ناوی «کوردستان»، وەکوو ڕیوایەت ئەکرێ لە تەڕەف سەلجووقییەکانەوە بە مەنتیقەی بەینی ئازربایجان و لوڕستانەوە بە وڵاتانی غەربی زاغرۆس دراوە. جا بە گوێرەی ڕیوایەتی دووەمیش هەر بۆ وڵاتی شارەزوور و کۆیە دانرابێ.

مستەر لۆسترنج لە «مەمالیکی شەرقییەی خولەفا» لاپەڕە 192دا ئەڵێ: لە ئەواسیتی عەسری شەشەمینی هیجریدا سوڵتان سەنجەری سەلجووقی لای غەربی جیبالی، کە تابیعی کرماشان بوو، جوێ کردەوە و ناوی ناو «کوردستان» و سلێمان پاشای برازای کرد بە حاکمی و دوو ساڵێکی (544-546) تیا ما. لە پاشدا لە جێگەی مامی بووە گەورەی سەلجووقی عێراقین. ئەمە ڕیوایەتی حەمدوڵڵا ئەلـمستەوفییە و ئەڵێ لە زەمانی سلێمان پاشادا کوردستان گەلێ تەرەقیی کردووە و واریداتی نزیک بە دوو ملیۆن لیرەی ئینگلیزی بووە. عەینی موئەریخ کە موحاسبی واریداتی مەغۆلی بووە، ئەڵێ: لە دەورەی مەغۆلدا (عەسری هەشتەم)، واریداتی کوردستان هاتبووە سەر دە یەک. سلێمان پاشا، «بەهار»ی کردبوو بە مەرکەز. لە دەوری مەغۆلیدا لە تەڕەف ئۆلجایتۆ سوڵتانەوە لە سوڵتانئابادی چەمچەماڵدا مەرکەزێکی تر بینا کرا. شارە مەشهوورەکانی ئەم کوردستانە، بە گوێرەی خەریتە و تەعریفی لۆسترنج: کرماشان، حەلوان، چەمچەماڵ، ئالیشتار، کەنگاوەر، دیناوەر، شارەزوور و بەهار بووە.

لە لایەکی تریشەوە شەرەفنامە ئەڵێ: ئەم عینوانە، هەر بە وڵاتی «دێرسیم» دراوە. موئەلیفی «نجات و احکام» ئەڵێ: هەر بە مەنتیقەی «چەمشکەزەک» کوردستان گوتراوە. موئەریخ حەمدوڵڵا ئەلموستەوفی لە کتێبی «نزهة القلوب في المسالک و الممالک»یدا ئەڵێ مەرکەزی کوردستان لە پێشدا شاری «بەهار» بووە. لە دواییدا براوەتە «سوڵتانئاباد»، وڵاتی ئەرمەن و جەزیرە لە ناو کوردستانی غەربییەدا بووە و «هەولێر = ئەربیل» و «ئامێدی = عەممادییە» لە سەر وڵاتی جەزیرە بوون. بە گوێرەی عەینی ئەسەر، لە عەسری هەشتەمی هیجریدا کوردستان عیبارەت بووە لە شانزە ئەیالەت .

واقیعەن «مەمالیکی شەرقی خیلافەت»یش لە پێنجەمین خەریتەیدا و لە ژێر عینوانی کوردستاندا تەنیا وڵاتی کرماشان و شارەزوور ئەنوێنێ و زاهیر وایە کە مەرکەزەکەشی «کرماشان = قرمسین» بووە. ئەم ئەیالەتەش یەکێ لە چوار ئەیالەتەکەی «کوردستان، هەمەدان، ڕەی، ئەسفەهان، جیبال یا خود عێراقی عەجەم» بووە. شارە مەشهوورەکانی ئەم ئەیالەتە، حەلوان ، کرند، ئەلیشتار، چەمچەماڵ، سوڵتانئاباد، کەنگاوەر ، دیناوەر، سیسار، بێستوون، واستام = باستام و شارەزوور بووە.

ڕەنگە هەر لە بەر زەروورەتی ئیدارییە بێ، کە حەلوان داخڵی عێراقی عەرەب؛ بەعزێ وڵاتانی تری وەکوو زەنگان، سابڵاغ = ساوجبولاق، لوڕی گەورە، لوڕی بچووک، برووجرد، خوڕەمئاباد، ئەسەدئاباد داخڵی عێراقی عەجەم؛ خۆی، سەڵماس، ئوشنۆ، سەراو، دەخوارکان، ماکۆ داخڵی ئازربایجان؛ مەلازگرد و وانیش داخڵی وڵاتی ئەرمینیە کراوە.

تاریخی «زەفەرنامە» کە بۆ وقووعاتی زەمانی تەیمووری لەنگ نووسراوە، کەمێ بەحسی کوردستان ئەکا و ئەمیری بتلیس بە یەکەپیاوی کوردستان دائەنێ. موئەلیفی تاریخی «سەلیمنامە» کە بە مەلا ئیدریسی بتلیسی مەشهوورە، ئەڵێ کە لە تەورێز (تبریز) گەڕاینەوە، یاوز سوڵتان ئەمری پێ کردم کە لە ورمێ (اورمیە) و شنۆ (ئوشنۆ)وە تا دیاربەکر و مەڵاتیە هەر چەند ئومەرای کورد هەیە، بیانهێنمە ژێر ئیتاعەت و لە سەر «عهوودی ئیمان و ئیسلام» قسەیان لێ وەرگرم. «تەئلیفی ملووک و حوککامی کوردستان» بەم نەوعە و لە سەر ئەم ئەساسە ئیمارەتەکانی کورد دامەزران. (شەرەفنامە، ئەولیا چەلەبی، کوردستان دیاری). بەڵام ئەم وەزعیەتە ئەوەندە دەوامی نەکرد و ئیدارەی کوردستان ـ وەکوو لە دواییدا بەحسی ئەکەین ـ بەرەبەرە کەوتە دەست والییەکانی دیاربەکر و وان و بەغداد و ئەرزەڕۆم و ... الخ.

1.2. بە گوێرەی جوغرافییەوە

ئینسقلۆپەدیای ئیسلام ئەڵێ کەلیمەی «کوردستان» لەو جێگایانە ئیجاد کراوە کە کوردی تیا ژیاوە و دەژی، وەکوو چۆن ئێرانییەکان بە وڵاتی کوردی خۆراسان «کوردستانی خۆراسانی» ئەڵێن.

ئەم ئینسقلۆپەدیایە وڵاتی «کوردستان» پچووک نیشان ئەدا و ئەڵێ: وڵاتی کوردستان، ئەرازییەکی درێژۆلکەیە و ئیستقامەتی عموومیەی لە جنووبی شەرقییەوە لە لوڕستانەوە بۆ شیمالی غەربیە تا مەڵاتیە، درێژایی نزیک ٦٠٠ میلە و وەسەتی پانایی ١٢٠ تا ١٥٠ میلە و پانایی هەرە زۆری کە بەینی مووسڵ و ئاراراتە، نزیکەی ٢٥٠ میلە. (تاریخی جیهاننما).

لام وایە کە ئەم تەعریفە ناقیسە، ئەوەڵەن لوڕستان خارجی دانراوە، سانیەن، حدوودی شیمالی تا «ئالشەکرد» و «ئەرزەڕۆم» ئەچێ. ئەولیا چەلەبی کە لە ساڵی ١٠٦٥ی هیجریدا هەموو وڵاتی کوردستان گەڕاوە، ئەڵێ: کوردستان حدوودی شیمالی، دیاری ئەرزەڕۆمە و لەوێوە بە سەر وان و حەکاری و جەزیرە و عەممادیە و مووسڵ و شەهرەزوور و ئەردیلان و دەرنە و دەرتەنگدا تا بەسرە دەچێ. درێژایی حەفتا قۆناغە و پانایی کەمترە. (جڵدی ٤، لاپەڕە ٧٥).

میللەتی کورد لە پێش ساڵی ١٩١٤دا سێ بەش بووە و داخڵی مەملەکەتی عوسمانی و ئێران و ڕووس بووە. لە ١٦ی مارتی ١٩٢١دا لە بەینی تورک و ڕووسدا موعاهەدەیەک کرا. بە گوێرەی ئەوە بەشی زۆری کوردی قەفقاسیا درا بە تورک، جگە لەمەش بە نەزەر حاڵی دوایی مەسئەلەی مووسڵەوە بەشە کوردی ئەم وڵاتەشی لە دەست چوو و کەوتە ناو حکوومەتی عێراق. لە دوای ئەم تەبدیلاتی پاش شەڕی گەورە، وەزعیەت و ئینقسامی سیاسیی میللەتی کورد گۆڕا و تەقریبەن وەکوو لە خوارەوە باسی ئەکەین وای لێ هات.

١. کوردی ئێران

بە گوێرەی مەعلووماتی ڕەسمییە و تەدقیقاتی موستەشرقین، وەکوو مینۆرسکی، دوقتۆر ڕۆسۆ، سێر مالقۆلم، هاسەل، ژوئانەن و ئەمیر شەرەفەدین بتلیسی، وڵاتی لوڕستان، کرمانشاه، ئەردیلان و موکری (= ساوجبڵاق) و تەقریبەن نیوەی جنووب و جنووبی شەرقی ئازربایجان بە تەواوی کوردە و هەر لە وڵاتی ئازربایجاندا قەزای «خۆی»یش بەشی زۆری کوردە و لە قەزای سەڵماس و ئۆرمییەدا زۆر کورد هەیە. قەزای ماکۆ تەقریبەن هەمووی کوردە.

بێجگە لەم وڵاتانی کوردە، لە مەنتیقەی «تەهران»دا عەشیرەتی «پازۆکی»، لە «خۆراسان»دا عەشائیری «پچاوەند»، «باوەنوور» و «زەفرانلی»، لە «هەمەدان»دا عەشائیری «جوزکان»، لە «مازەندەران»دا عەشائیری «مودانلوو» ، لە «فارس»دا عەشائیری «شوانکارە = شەبانکارە» ، لە «عێراقی عەجەم»دا عەشیرەتی «ئەمباربوو» و چەند فرقەیەکی عەشیرەتی «لەک» هەیە و زۆر موهیم و بەنفووزە ، لە وڵاتی قەزوێندا و لە شیمالی غەربی ئەم شارە و لە بەینی وڵاتی «گێلان»دا عەشیرەتی «عومەرلوو» هەیە کە قەبەقرانلوو، شمکانلوو، بەهادرلوو، شاهکولانلوو، بەشانلوو فیرقەی ئەون و ئەڵێن لە تەڕەف نادرشاهەوە لە خۆراسانەوە بۆ ئێرە هێنراون. (مەقالەی مێجەر ئەدمۆندس، مەجمووعەی ئاسیای مەرکەزی). لە کرمان و گێلان و خووزستان و قەهستانیشدا کورد هەیە. (کوردلەر، لاپەڕە ٣٢).

هێندێ لە موستەشرقین لە بەر بەعزێ فەرقی شێوە و زمان کە لە بەینی کوردانی جێگەی تر و لوڕدا هەیە، عەشائیری لوڕی گەورە و بچووک لە قەومی کورد جوێ ئەکەنەوە و بە کوردیان دانانێن. لام وایە ئەو سەبەبەی کە موستەشرقینی بۆ ئەم ئیجتیهادە سەوق کردووە، زۆر زەعیفە و بۆ تەئیدی ئەمە لازمە بەعزێ ئیزاحات بدەین.

1.2.1. کوردی ئێران

بە گوێرەی مەعلووماتی ڕەسمییە و تەدقیقاتی موستەشرقین، وەکوو مینۆرسکی، دوقتۆر ڕۆسۆ، سێر مالقۆلم، هاسەل، ژوئانەن و ئەمیر شەرەفەدین بتلیسی، وڵاتی لوڕستان، کرمانشاه، ئەردیلان و موکری (= ساوجبڵاق) و تەقریبەن نیوەی جنووب و جنووبی شەرقی ئازربایجان بە تەواوی کوردە و هەر لە وڵاتی ئازربایجاندا قەزای «خۆی»یش بەشی زۆری کوردە و لە قەزای سەڵماس و ئۆرمییەدا زۆر کورد هەیە. قەزای ماکۆ تەقریبەن هەمووی کوردە.

بێجگە لەم وڵاتانی کوردە، لە مەنتیقەی «تەهران»دا عەشیرەتی «پازۆکی»، لە «خۆراسان»دا عەشائیری «پچاوەند»، «باوەنوور» و «زەفرانلی»، لە «هەمەدان»دا عەشائیری «جوزکان»، لە «مازەندەران»دا عەشائیری «مودانلوو» ، لە «فارس»دا عەشائیری «شوانکارە = شەبانکارە» ، لە «عێراقی عەجەم»دا عەشیرەتی «ئەمباربوو» و چەند فرقەیەکی عەشیرەتی «لەک» هەیە و زۆر موهیم و بەنفووزە ، لە وڵاتی قەزوێندا و لە شیمالی غەربی ئەم شارە و لە بەینی وڵاتی «گێلان»دا عەشیرەتی «عومەرلوو» هەیە کە قەبەقرانلوو، شمکانلوو، بەهادرلوو، شاه‌کولانلوو، بەشانلوو فیرقەی ئەون و ئەڵێن لە تەڕەف نادرشاهەوە لە خۆراسانەوە بۆ ئێرە هێنراون. (مەقالەی مێجەر ئەدمۆندس، مەجمووعەی ئاسیای مەرکەزی). لە کرمان و گێلان و خووزستان و قەهستانیشدا کورد هەیە. (کوردلەر، لاپەڕە ٣٢).

هێندێ لە موستەشرقین لە بەر بەعزێ فەرقی شێوە و زمان کە لە بەینی کوردانی جێگەی تر و لوڕدا هەیە، عەشائیری لوڕی گەورە و بچووک لە قەومی کورد جوێ ئەکەنەوە و بە کوردیان دانانێن. لام وایە ئەو سەبەبەی کە موستەشرقینی بۆ ئەم ئیجتیهادە سەوق کردووە، زۆر زەعیفە و بۆ تەئیدی ئەمە لازمە بەعزێ ئیزاحات بدەین.

تائیفەی لوڕ
«تاریخی گوزیدە» کە دەرحەق بە لوڕستانی قەدیم گەلێ مەعلووماتی باشی داوە، ئەڵێ: ئەم تائیفەی لوڕە لە دەربەندی «مان ـ رود»ەوە هاتوون و نزیکی ئەو دەربەندە جێگەیەک و بە گوێرەی «ئیستەخری» ، شارێک بووە ناوی «لوڕ» (اللور) بووە ، جا بە سەبەبی ئەو شارەوە ئەو قەومەشیان ناو ناو «لوڕ».

موئەریخ یاقووتی حەمەوی ئەڵێ: لوڕ، ئەو قەومی کوردەیە کە لە چیاکانی بەینی خووزستان و ئەسفەهاندا ساکینە و بە وڵاتەکەی «بلاد اللور» وەیا لوڕستان ئەڵێن. (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام)

قەومی لوڕ چوار بەشی گەورەیە: مامەسانی، کوهگیلۆی، بەختیاری، لوڕی ئەسڵی. مەزهەبی ڕەسمییان شیعەیە، بەشی زۆری، عەشائیری «لەک»ە، کە لە کوردایەتیدا ئیعتراز نییە. مەزهەبیان عەلییوڵڵاهییە و بێجگە لەمانە عەشائیری «سەگەوەند»، «گەلەوەند»، «پایی» و «بەدرایی»ش لە عەینی مەزهەبدان.

لە سەرەوە گوتمان کە بەعزێ موستەشرقین بە سەبەبی فەرقێکی کەمی شێوە و زمان، قەومی لوڕ لە میللەتی کورد جوێ ئەکەنەوە و ئەڵێن چونکە زمانەکەیان دەشوبهێتە فارسی، ئەبێ خۆشیان نەتەوەی قەومی فارس بن.

ئەم ئیدیعایە لام وایە سەحیح نییە، چونکە ئەوەڵەن زمانی بەشی چوارەمینی لوڕ، فەیلی، لە فارسی نزیکتر، نزیکی کوردییە و زاتەن خۆشیان ئەڵێن کوردین.

لە ساڵی ١٩١٦دا بە وەزیفەیەکی ڕەسمی چووبوومە لوڕستانی پچووک کە «پشتکووهـ»ی پێ ئەڵێن و دە ڕۆژێ لە داوێنی «کەبیرکووهـ»دا لە «عامیلە»دا مامەوە و بەعزێ تەدقیقاتی زمان و قەومیەت (ئەتنۆغرافی)م کرد و ئەغڵەبی وەقت بە کوردی قسەم لەگەڵ ئەکردن و بە ئاسانی یەکترمان حاڵی ئەکرد. واقیعەن لە بەینی زمانەکەیان و زمانی سلێمانیدا فەرقێک هەیە و هیچ وەقتێ ئەم فەرقە لە فەرقی زمانی بادینان و زمانی سلێمانی زیاتر نییە. (لەم خسووسەوە لە بەحسی «لیسان»دا کەمێ زۆرێ ئیزاحات ئەدرێ).

زاتی، بە گوێرەی تەدقیقاتی دقتۆر فریج ، قەومی لوڕ کوردی ئێرانییە و کوردانی ئێران لە خسووسی زمانەوە دوو بەشن: «کوردزمان» و «لوڕزمان»، لە بەینی ئەم دوو قیسمەدا لە خسووسی لەهجە و تەلەفوزەوە و لە جیهەت ئەخلاق و عەنعەنات و تەبایعەوە ڕابیتەیەکی زۆر بەقووەتی هەیە. قسمێ لە موستەشرقینی مەشهوور، وەکوو سێر مالقۆلم، لوڕیە، هاسەل و براون، وەحدەت و کوردایەتیی ئەم دوو قیسمەیان قەبووڵ کردووە.

موئەریخی موحتەرەم جەودەت پاشا لە جڵدی ئەووەڵی تاریخەکەیدا ئەڵێ: «لوڕ و بەختیاری و گۆران و لەک، هەموو قەومێکن و ئەسڵیان یەکە و هەر یەکە لەمانە چەند قۆڵێکی لێ بۆتەوە و ئەمانە لە ئەهالیی ئەسڵییەی ئێرانن. لە وڵاتی هورمز لە «فارس»ەوە تا مەرعەش و مەڵاتیە بڵاو بوونەوە. عەشیرەتی زەندیش لەمانەیە». (لاپەڕە ٣٢٤)

خولاسە کەم و زۆرێ فەرقی زمان بۆ گۆڕینی میللەتێک کافی نییە، ئەم نەوعە فەرقە هەر وەکوو لە بەینی ئەقسامی لە یەک دووری میللەتێکدا ئەبێ، لە بەینی ئەقسامی نزیکیشدا بەعزەن ئەبینرێ. مەسەلەن ئەتوانم بڵێم کە لە نفووسی لیوای سلێمانی چەند نەوعێ کوردی هەیە، سلێمانی ئەڵێ: بیهێنە = بی‌ئینە؛ هەمەوەند ئەڵێ: بارە؛ لادێیی ئەڵێ: بیهێرە. ئەم فەرقی لەهجەیە، وەکوو کوردی لە زمانەکانی تریشدا هەیە، مەسەلەن وەکوو فەرقی لەهجەی عێراقی، سووری، میسری، حیجازی و فەرقی لەهجەی ڕووسی و سربی و بولغاری و ... الخ.

لام وایە ئەم نەوعە ئیختلاف و فرووقە نەتیجەیەکی، کەمیی مەعاریفە. میسالی ئەمەش، زمانی «لوندەرە» و «سقوچیا»، زمانی «پارس» و «میدی»، زمانی «بەرلین» و «باویرا»یە، کە فەرقی زۆری پێشوویان ئێستاکە زۆر کەم بۆتەوە. شوبهە نییە کە ئەگەر مەعاریفی کورد هیممەتی بۆ بکرێ، لە پاش موددەتێک ئەم فەرقانە زۆر کەم ئەبێ و میللەتی کورد ئەبێتە ساحێبی زمانێکی عموومی و ڕێکوپێک.

نفووسی لوڕ
میقداری لوڕی گەورە و پچووک، یەعنی خەڵقی پشتکووهـ و پێشکووهـ، لە تەڕەف موستەشریق کرۆزۆنەوە لە ساڵی ١٩١٨دا بە ٤٢١٠٠٠ تەخمین کراوە. لەم میقدارە ١٧٠٠٠٠ بەختیارییە، ٤١٠٠٠ی کۆهگیلۆیی و ٢١٠٠٠٠ی لوڕی پچووک، یەعنی فەیلییە. لە ساڵی ١٩٠٤دا موستەشریق ڕابینۆ عەدەدی فەیلی تەحقیق کردووە و لە پێشکووهدا ٣١٦٥٠ ماڵ (تەقریبەن ١٣٠٠٠٠ نفووس) و لە پشتکووهدا ١٠٠٠٠ ماڵ (تەقریبەن ٥٠٠٠٠ کەس)ی تەقدیر کردووە.

نفووسی کوردی ئێران
ئینسقلۆپەدیای ئیسلام ئەڵێ: کوردی ئێران لە نیو ملیۆن زیاتر نابێ. وەلحاڵ لیجنەی عوسبەتولئومەم کە بۆ ئیستقنا و تەدقیقات لە ساڵی ١٩٢٥دا هاتبووە وڵاتی مووسڵ، لە ڕاپۆڕەکەیدا ئەڵێ: کوردی ئێران تەخمینەن ٧٠٠٠٠٠ کەسە. هەر ئەم ئینسقلۆپەدیایە لە بەحسی سابڵاخ (ساوجبولاق)دا ئەڵێ ئەم وڵاتی کوردە نفووسی ٢٠٠٠٠٠ کەسە (جڵدی ٣، لاپەڕە ١٨٨). لە بەحسی کرماشان (کرمانشاه)دا ئەڵێ نفووسی ئەم وڵاتە ٣٠٠٠٠٠ کەسە و بەشی زۆری کوردە (جڵدی ٢، لاپەڕە ١٠٣٥). وڵاتی ئازەربایجان کە تەقریبەن نفووسەکەی دوو ملیۆنە، قیسمی غەرب و جنووب و شەرقی جنووبی گۆمی ئورمێ (ئورمییە) وەتەنی کوردە و هەر لە قەزای سەڵماسدا ١٣٠٠٠ کورد هەیە. زۆری ئەهالی قەزای خۆی و ماکۆش کە شیمالی غەربی گۆمی ئورمێ کەوتووە، دیسان کوردە. بە گوێرەی ئەمە، نفووسی کوردی ئازەربایجان بە لای کەمیەوە و بێجگە لە لیوای سابڵاخ، ڕەنگە لە ٢٠٠٠٠٠ زیاتر بێ. وڵاتی ئەردیلان (ئەردەڵان) کە مەرکەزەکەی سنەیە، تەقریبەن هەمووی کوردە و نفووسی ساکینەی کوردی، ١٥٠٠٠٠ە و عەدەدی خانەی عەشائیری سەییار و نیوەسەییاری، ٢٢٢٠٠ە، یەعنی مەجمووعی نفووسی کوردی لە ٢٥٠٠٠٠ کەس زیاترە (جڵدی ٤، لاپەڕە ٢٢٦). وا دەرئەکەوێ کە نفووسی کورد لەم چوار وڵاتەدا نزیکەی ملیۆنێکە و ئەگەر نفووسی کوردی وڵاتەکانی تر وەکوو خۆراسان و کرمان و فارس و تەهران و قەزوێن و هەمەدانیش لەگەڵ نفووسی لوڕستان عەلاوە بکەین ڕەنگە لە دوو ملیۆن تێپەڕێنێ، بەڵام ڕاستییەکەی ئەمەیە کە نفووسی حەقیقیی کوردی ئێران مەعلووم نییە و ئەو میقدارەی کە موستەشریقین بەیانیان کردووە و ئەوەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، لە دائیرەی تەخمین دەرناچێ. تەعیینی میقداری حەقیقی نفووس ئینجا لە دوای ژمارەیەکی عیلمی و مەزبووت مومکین ئەبێ.

1.2.2. کوردی تورکیا

ئەقوامی غەیرە تورکی حکوومەتی عوسمانی، بە سەبەبی حەربی عموومییەوە تووشی بەدبەختی و ماڵوێرانییەکی زۆر بوون. جێگەکەیان گۆڕا. برسێتی، نەخۆشی، ئیستیلای دوشمن، تەڵەباتی یەک لە دوای یەکی حکوومەت و ئۆردوو پەرێشانی کردن، زۆریان لێ مرد و بڵاو کرانەوە. لە دوای حەربی گەورەش تووشی ئەنواعی موسیبەت و ماڵوێرانی بوون. لە ناو ئەمانەدا کورد لە هەموو قەومەکانی تر زیاتر موسیبەت و پەرێشانی دی. لە ساڵی ١٩١٧دا کە ئۆردووی دووەمی عوسمانی تووشی برسێتی و پەرێشانی بوو، بەشی زۆری کوردی ئەتڕافی دیاربەکر هەڵگیرا و نێررا بۆ تەڕەفی مووسڵ و حەلەب و ئەدەنە. گەلێ لەم بەسەزمانانە لە بەر برسێتی و سەرما مردن. ئەوانەی کە لەو وەختەدا لە مووسڵ بوون، ئەڵبەتە دیویانە و بیستوویانە کە لە کۆڵاناندا حاڵیان چۆن بووە.

بێجگە لەمەش لە ساڵی ١٩٢١دا بە سەبەبی حادیسەی «دێرسیم»ەوە تووشی سەرگەردانییەکی تر بوون و کوردانی ئەوێ تەهجیر کران و نیهایەت لە ١٩٢٥دا حادیسەی مەڕحووم «شێخ سەعید» و لە ١٩٣٠دا ئیختیلالی ئیحسان نووری پاشا ڕووی دا و کوردانی مەرکەزی پەرێشان و ماڵوێران کرد، گەلێکیان کوژرا و بەشێکی زۆریان بەم لاولادا بڵاو کرایەوە و بە شیددەت سیاسەتی تەتریکیان دەرحەق تەتبیق کرا و دەکرێ.

جا لە بەر ئەم ئەحواڵە، زۆر زەحمەتە کە ئینسان بتوانێ بڵێ لە فڵانە جێگە ئەوەندە کورد هەیە، بەڵام بۆ بەیانی مەعلووماتێک کە بە دەرەجەیەک نزیک ڕاست بێ، بە مەجبووری ئەبێ موڕاجەعەتی مەعلووماتی پێش حەربی گەورە بکەین.

موحەڕڕیری کتێبی «دوایی واریسانی خەلیفە» کە موستەشریقی مەشهوور «سێر مارک سایکس»ە، لەم کتێبە موعتەبەرەیدا دەرحەق بە عەشائیری کوردی تورکیا مەعلووماتێکی زۆر باش و بە تەفسیلی داوە . بەڵام باسی نفووسی کوردی غەیرە عەشائیری ناکا. بە گوێرەی خەریتەکەی، وا دەرئەکەوێ کە حدوودی کەسافەتی عەشائیری کوردی عوسمانی، ئەلشەکرد، ئەرزەڕۆم، ئەرزنجان، زازا، ئەکین، مەڵاتیە، بەهستی، بیرەجک، ئۆرفە، جنووبی تۆرعابدین، مەنسەبی زێی کۆیەیە. بۆ قیسمی دواییش، موحەڕڕیری «دوو ساڵ لە کوردستاندا» ئەڵێ: حدوودی کورد و عەرەب خەتێکی موستەقیمە لە بەینی مەسەبی زابی سەغیر و مەندەلیدا. حدوودی شەرقیشی، بە تەبیعەت حدوودی عوسمانی و ئێرانە.

موستەشریقێکی تر، ڕیتێر ، (لاپەڕە ١٤٤) ئەڵێ لە ئەتڕافی گۆمی وان (بوحەیرەی وان)، ئەرمەن و کورد تێکەڵاون و حدوودی جنووبی کەسافەتی کورد لە بەینولنەهرەیندا خەتی «فیشخاپوور ـ سامساد»ە. موستەشریق ترا ئەڵێ، حدوودی شیمالی کەسافەتی کورد، خەتی «دیوریک، ئەرزەڕۆم، قارس» و «ئاریوان» بووە. بەشێکی کورد کە لە ئەرازیی بەرزی ئەرزەڕۆمدان لەگەڵ تورک و موهاجرینی قەفقاسیا (چەرکەس، ئەوسەت)دا تێکەڵاون.

بێجگە لەم مەنتیقە گەورەیە، کورد بە شیمال و غەرب و غەربی جنووبی ئەم مەنتیقەیەدا بڵاو بوونەوە و وەزعیەتی عموومییان لە خەریتەی «قەومی کورد»دا بە دەرەجەیەک نیشان دراوە.

ئینسقلۆپەدیای ئیسلام ئەڵێ نفووسی کوردی تورکیا بە گوێرەی ئێستاتیقی «ئەلبولتین» کە لە ١٩٢٥دا لە مۆسقۆدا نەشر کراوە، ١٥٠٠٠٠٠ ئەگرێتەوە. بەڵام وەسائیقی تورک، نفووسی عەشائیری سەییاری کورد بە ٩٦٠٠٠ قەید ئەکا. بە تەبیعەت ئەم عەدەدە دەرحەق بە نفووسی کوردی ئەوێ فکرێکی باش نادا و هەموو ئەیزانین کە بەشی سەییاری زۆر کەمە و ڕۆژ بە ڕۆژ کەمتریش ئەبێ، چونکە وەزعیەتی ئیجتیماعیە و حەیاتیە مەجبووری ئیسکانیان ئەکا. لەگەڵ ئەمەشدا تەخمین ئەکرێ کە ڕەقەمی ملیۆن و نیو سەحیح نەبێ، چونکە هەر ئینسقلۆپەدیای ئیسلام، خۆی لە جڵدی چوارەمیا (لاپەڕە ٤٤٠) ئەڵێ نفووسی وڵاتانی ئەرزەڕۆم، وان، بتلیس و خەربوت لە پێش حەربا ٢٦٤٢٠٠٠ کەس بووە و لەمە ١٨٢٨٠٠٠ی ئیسلام بوو. مەعلوومە کە تەقریبەن نفووسی وڵاتی ئەرزەڕۆم نیوەی کوردە و وڵاتەکانی تریش بە کورد مەشهوورن و جوزئییەک تورکی تیا بوو. لە بەر ئەمە مومکینە کە کوردی ئەم پێنج وڵاتە ملیۆن و نیوێک کەمتر نەبێ. بە گوێرەی تەدقیقاتی سێر مارک سایکس و دقتۆر فریچ لە وڵاتانی تری تورکیاشدا میقدارێکی زۆر کورد هەیە.

لە حەوزەی قزیل ئیرماقدا و لە داخڵی وڵاتانی ئەنقەرە و قۆنیەدا عەدەدی عەشائیری کورد ١٨ و عەدەدی خانەی نزیکی ١٧٠٠٠ە. لە داخڵی وڵاتی سیواس و لە شەرقی شاری سیواس و زازادا عەشیرەتی قۆچگیری هەیە و پێنج فرقەی عەلاحەدەشی لە بەینی ئەرزنجان و زارادایە. بە فیرقەکانیەوە ١٢٠٠٠ ماڵێک دەبن. لە لیواکانی مەرعەش و مەڵاتیە و لە شیمال و شیمالی غەربی خەلیجی ئەسکەندەروون ١٤ عەشیرەت هەیە و عەدەدی خانەیان لە ١٢٠٠٠ زیاترە. لە داخڵی لیوای ئۆرفەدا عەشیرەتی بەرازی هەیە کە ١٢ فرقەیە. عەدەدی خانەی، تەقریبەن ١٧٢٠٠ە. (سێر مارک سایکس، دوایی واریسانی خولەفا، لاپەڕە ٥٨٨-٥٧٢)

مەجمووعی نفووسی ئەم ٥٨٠٠٠ ماڵە، نزیکەی ٣٠٠٠٠٠ کەسێ ئەبێ. ئەگەر نفووسی کوردی ئەیالەتی قارس و ئەردەهانیش عەلاوە بکەین، جگە لە کوردانی عێراق و سووریە، هەر لە تورکیای ئەمڕۆدا نفووسی کورد نابێ لە دوو ملیۆن کەمتر بێ. لە کتێبە زەردەکەی حکوومەتی فەڕانسەدا کە لە ساڵی ١٨٩٢ی میلادیدا چاپ کراوە، نفووسی کوردی تورکیا بە ٣٠١٢٨٩٧ تەخمین کراوە. جەنراڵ زەلانجی ی ڕووس نفووسی کوردی تورکیای پێش حەربی گەورە بە ٢٨٠٠٤٧٥ تەقدیر کردووە. بیلزات حکوومەتی عوسمانی لە ١٩١٤دا ئەم نفووسەی (بەبێ نفووسی لیوای زۆر وڵاتی مووسڵ)، بە ٢٥٢٧٨٤٠ کەس تەخمین کردووە. (کوردستان بەرامبەر بە تورک، لاپەڕە ٤٦)

لەگەڵ ئەمەشدا لازمە ئیعتراف بکرێ کە تەقدیری نفووسی کوردی تورکیای ئیمڕۆ زۆر زەحمەتە، ئەوەڵەن وەکوو قسەی لێ ئەکرێ ئیحسائاتی دوایی، موافیقی مەتلووب نەبووە؛ سانیەن، لەم ئیحسائاتەدا مەسئەلەی قەومیەت و باخسووس قەومیەتی کورد هێڵراوەتەوە و بە فکرێکی سیاسی ئیهمال کراوە. جا لە بەر ئەم ئەسبابە، دەرحەق بە میقداری کوردی تورکیا فکرێکی سەحیح پەیدا کردن زەحمەتە. لە بەر ئەو ئەسباب و عەوامیلەی کە لە ئەووەڵی ئەم بەحسەدا بەیانمان کرد، نفووسی کوردی تورکیا وەکوو پێش حەربی گەورە نییە، بە تەبیعەت کەم بۆتەوە. مەسەلەن ئینسقلۆپەدیای ئیسلام (جڵدی ٢، لاپەڕە ٢٢٦) ئەڵێ: لە پێش شەڕی گەورەدا نفووسی لیوای حەکاری، ٣٠٠٠٠٠ بووە، وەلحاڵ ئەلمانک جوتی (١٩٢٩، لاپەڕە ١٣٣٦) ئەڵێ: بە گوێرەی ئیحسائاتی ڕەسمیی ساڵی ١٩٢٧ نفووسی ئەم وڵاتە هەر ٢٥٠٠٠ نەفسە. «The statesman’s year-book» (١٩٢٦، لاپەڕە ١٣٠٩)، ئەم نفووسە بە ٥٦٨٣١ دائەنێ.

وڵاتی بتلیس کە لە پێش شەڕی گەورەدا چوار لیوا بووە (بتلیس، مووش، سعرد، کنج) و نفووسی ٣٩٨٩٠٠ کەس بوو (ئینسقلۆپەدیا، جڵدی ١، لاپەڕە ٧١٥)، بە گوێرەی ئیحسائاتی تازەی نفووس ئەم چوار لیوایە هاتۆتە سەر ٢٨٢٥٧٦، شاری بتلیس کە لە پێش حەربی گەورەدا ٣٨٠٠٠ نفووسی بوو، ئێستا میقداری سەکەنەی لە ٩٠٠٠ کەم تەجاوز ئەکا. (ئەلمناک جوتی، ١٩٢٩)

لە دوای موعاهەدەی بەرلین، قۆمیسیۆنێک کە عیبارەت لە بیکر پاشا (ئینگلیز)، ڕەئیسی شووڕای دەوڵەت سەعید پاشا (کورد) و میناس ئەفەندی (ئەرمەنی) بوو، بۆ تەعیینی عەدەدی ئەهالی نێررابوو بۆ کوردستان. بە گوێرەی ڕاپۆری ئەم قۆمیسیۆنە نفووسی وڵاتی دیاربەکر ٨٤٠٠٠٠ بوو و نفووسی ئیسلامی ٦٠٠٠٠٠ کەس بوو. ئەم وڵاتە تەقریبەن لە ١٣١٠ی ڕۆمیدا نفووسی هاتبووە سەر ٤٨٢٩٤٠ (تەئریخ و جوغرافیای لوغاتی). نفووسی پاش حەربی لیوای دیاربەکر، ماردین و مەعدەن بە گوێرەی تیعدادی ١٩١٧ هاتۆتە سەر ٣٧٧٥٠٠. (مەختەرەی شەریف پاشا کە تەقدیمی قۆنفرانسی سوڵح کرا، پاریس ١٩١٩). ئەسبابی ئەم تەنەزولە عەزیمە لە دەرەجەوەی ئەوەڵ تەهجیر و لە دەرەجەی دووەمدا قیتال و مەسائیبە و ئاساری زۆر فەجیع لە کوردستانی مەرکەزیدا ئەبینرێ. لەگەڵ ئەمەشدا ڕەنگە نفووسی باقییەی کورد لە ملیۆن و نیوێک گەلێ زیاتر بێ.

1.2.3. کوردی عێراق

بە گوێرەی ژمارەی ئیحسائاتی ساڵی ١٩٢٣-١٩٢٤ (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام، جڵدی ٢، لاپەڕە ١١٣١) نفووسی کوردی وڵاتی مووسڵی قەدیم، ئەبێ ٤٩٤٠٠٧ بێ. وەزعییەتی قەومییەیان (ئەسنۆغرافی) لە تەڕەف لیجنەی ئیستقنای عوسبەتولئومەمەوە لە ساڵی ١٩٢٥دا لە دوو خەریتەیدا (نومرو، ٨، ٦) ئیشارەت و ڕەبتی ڕاپۆرەکەیان کراوە. سووڕەتی ئینقسامی نفووسی کوردی ئەم چوار لیوای عێراقی شیمالییە بە گوێرەی تەدقیقاتی لیجنەی عوسبە، (لاپەڕە ٩٣، ٩٤، ٩٥) لە ژێرەوە نووسراوە:

لە داخڵی لیوای مووسڵدا	٨٣٠٠٠
لە داخڵی لیوای هەولێردا	١٧٠٦٥٠
لە داخڵی لیوای کەرکووکدا	٤٧٥٠٠
لە داخڵی لیوای سلێمانیدا	١٨٩٩٠٠
هەمووی	٤٩٦٠٥٠

لە بەینی ئەم تەقدیرە و قەیدی «مفصل جغرافیة العراق»، ٤٦٠٠٠ کەس فەرق هەیە (لاپەڕە ٩٧) و سەبەبەکەی بەیان نەکراوە.

لام وایە کە تەقدیراتی لیجنەی عوسبەتولئومەم و «مفصل جغرافیة العراق) لە بەعزێ نوقتەدا بەڕاستی موحتاجی تەدقیق و تەوسیقێکی عیلمییە:

ئەووەڵەن: وەکوو «مفصل جغرافیة العراق» ئەڵێ (لاپەڕە ٨٣)، میقداری نفووسی عێراق تا ئێستا بە شکڵێکی عیلمی تەسبیت نەکراوە، و ئەو نفووسەی کە لە ساڵنامەکان و بەعزێ کتێبدا ئەیبینین، بە نەتیجە، هەمووی ئەچێتەوە سەر ئەو تەخمینانە کە لە تەڕەف مەئموورینی ئینگلیزەوە لە ساڵانی ١٩٢٠ و دواییدا کراوە؛ عەلاوەی ئەمە، بۆ لیواکانی شیمال، نەتائیجی تەدقیقاتی لینجەی عوسبەتولئومەمیش هەیە کە لە لای من لە تەخمیناتەکانی پێشووی باشترە.

بێجگەم لەم دوو ئەساسە، نەتایجی تەسجیلی ڕەسمیی حکوومەت هەیە کە لە ساڵی ١٩٢٧-١٩٢٩دا کراوە و نفووسی عەشایری تیا داخڵ نییە و خولاسەکەی لەم «مفصل جغرافیة العراق»دا دەرج کراوە. وا ئەزانم کە حەتا مودیریەتی نفووسی عامیش ئیعتراف ئەکا کە ئەم تەسجیلە زۆر نوقسانە و بە گوێرەی تەحقیقاتی خۆم لێم مەعلووم بووە کە ئەوەی تەسجیلیش کراوە، بە تەواوی ڕاست نییە، چونکە ئەهالی، بە ئەندێشەی قورعە و عەسکەرییەوە خۆی لە تەسجیل ئەپارێزێ و ئەگەر زۆری لێ کرا، بە درۆ مەئموور تەفرە ئەدا. ئەم قسوورە لە دوو ئەساسەکەی پێشووشدا هەیە. وەکوو لە «مفصل جغرافیة العراق»دا ئەڵێ، منیش وا ئەزانم کە نفووسی عێراق لەو تەخمیناتەی کە تا ئێستا کراوە، ئەبێ زیاتر بێ و ئەم ئیعترافە مەعقوولە دەرحەق نفووسی کوردیش ئەبێ وارد بێ.

سانیەن: چونکە بەحسی قەومیەت (ئەسنۆغرافی) ئەکەین، نابێ تەماشای ئیختلافی عەقیدە و ئیجتیهاد بکرێ. هەر وەکوو «مفصل جغرافیة العراق» قسمی کلدانی و سریانی و جوولەکە و عەناسری تری عێراقی لە زومرەی قەومی عەرەب حیساب ئەکا (لاپەڕە ٨٩). وا لازم بوو کە تائیفەی یەزیدی و گاور و جوولەکەکانی ناو کوردیش لە ئەسڵی خۆیان کە کوردە، جوێ نەکرێتەوە و وەکوو سێر مارک سایکس لە ئەسنۆغرافییەکەی خۆیدا نیشانی داوە و هەر وەکوو موحەڕڕیری «دوو ساڵ لە کوردستاندا» ئەڵێ (لاپەڕە ٣٩)، ئەبوایە لە ناو کورددا بنوێنرایە.

لیجنەی عوسبەتولئومەم لە لاپەڕەی ٥٨ی ڕاپۆرەکەیدا ئەڵێ: «یەزیدی بە کوردی قسە ئەکا و بە کوردی عیبادەت ئەکا و حەتا بە ئیعتقادی خۆیان خواش بە کوردی قسە ئەکا» و لە لاپەڕە ٥٩دا عەتفی ئەکاتە سەر ئیفادەی موستەشریق سێر مارک سایکس، کە خۆی چۆتە سنجار و لەوێ دەرحەق بەم تائیفەیە تەدقیقاتێکی عیلمیی باشی کردووە و ئەڵێ: «ئەم یەزیدیانە بێشوبهە کوردن و کوردییەتیشیان هەر لە بەر زمانە کوردییەکەیان نییە، تەشکیلاتی بەدنییەشیان زۆر لە کوردی دێرسیم ئەچێ و ڕەنگە لە دوای هجووم و ئیستیلای تەیمووری لەنگ هاتبنە شاخی سنجار». سێر مارک سایکس بەم قەناعەتە، تائیفەی یەزیدی بە تەواوی داخڵی لیستە و خەریتەی عەشایری کورد کردووە. (دوایی واریسانی خولەفا، لاپەڕە ٥٥٣- ٥٨٨)

لە لایەکی تریشەوە موستەشریق دوقتۆر فریجیش ئەڵێ: «لە ناو عەشایری کورددا گەلێ تەریقەتی وەکوو یەزیدی، قزڵباش ... الخ هەیە» و بەم نەوعە یەزیدی لە کوردی جوێ ناکاتەوە (کوردلر، لاپەڕە ٧). بیلزات «مفصل جغرافیة العراق»یش بە عیبارەتی «الیزیدیون من الشعب الکردی»، ئەم فیکرە تەئیید ئەکا (لاپەڕە ١٠٩).

بێجگە لە تائیفەی یەزیدی، هەر لە لیوای مووسڵدا تائیفەی «سارلی»، «باجووران» و «شاباک»یش هەیە، کە ئەمانەش کوردن و تەدقیقاتی لیجنەی عوسبەتولئومەمیش ئەم جیهەتە تەئیید ئەکا و ئەڵێ: زمانەکەیان کوردییەکی تۆزێ تێکەڵوپێکەڵە و ئیعتیقادیشیان جوێیە. (لاپەڕە ٦٠)

ئینسقلۆپەدیای ئیسلامیش خەڵکی سنجاری بە کورد قەبووڵ کردووە و لە مادەی «شاباک»دا باسی ئەم سێ تائیفەی دوایی ئەکا و ئەڵێ: شاباک مەزهەبی قسمێ لە کوردانی مووسڵە و بە گوێرەی تەخمیناتی مەئموورینی ئینگلیز، نفووسیان دەهەزار کەسێکە، موسڵمانی ئەو ناوە «ئەعوەج» یەعنی «چەوت»یان پێ ئەڵێن. ئەمانە لە قەزای سنجاردا لە دێهاتی عەلی‌ڕەش، یەکیجە، خەزنە، تاللار و الخ‌دا ساکنن و لەگەڵ یەزیدییەکانی دراوسێیاندا یەکن. بە گوێرەی «ئەب ئەنستانس» ئەمانە شیعەیەکی موفریتن.

بەشی «سارلی» لە عەشیرەتی «کاکەیی»ن و تابعی مەزهەب و ئایینی ئەوانن. هەر لەو ناوەدا عەشیرەتی «باجووران»ی کوردیش هەیە و عەقاید و مەزهەبیان مەکتووم و غەریبە و «عەلی‌ئیلاهی»ن، لە دێهاتی عومەرکان، تۆپراخ زیارەت، تەل یەعقووب، باش پیتا ... الخ دائەنیشن. بە گوێرەی تەقریری لیجنەی عوسبەتولئومەم نفووسی ئەم سێ تائیفەیە لەگەڵ یەزیدییەکانا ٢٦٠٠٠ە.

سالیسەن: بە ناوی عیلم و حەقیقەتەوە ئەبێ ئیقرار بکرێ کە کوردی عێراق، هەر عیبارەت لە کوردی وڵاتی قەدیمیی مووسڵ نییە و لە لیوای بەغدا و دیالە و کووتیشدا میقدارێکی مناسب کورد هەیە. «مفصل جغرافیة العراق» وەکوو ئەم قیسمەی ئیهمال کردووە و لە تەعیینی حەدی فاسیلی ئەو ئەسنۆغرافییەشدا لە حەقیقەت دوور کەوتۆتەوە. مەحزەن بۆ ئیزهاری حەقیقەت ئەبێ باسی ئەم دوو نوقتەیە بکەین:

١. نفووسی کوردی لیوای بەغداد، تەقریبەن هەمووی لە شاری بەغدادا کۆ بۆتەوە، میقداری حەقیقی هەرچەندە مەعلووم نییە، بەڵام ڕەنگە لە بەینی ٢٥ و ٣٠هەزار کەسێکدا بێ.

نفووسی کوردی لیوای دیالە باشتر تەسبیت کراوە. ناحیەی هۆرێن (= شێخان) و قۆرەتوو بە تەواوی کوردە. ناحیەی مەرکەز و نفووسی شاری خانەقینیش ئەکسەریەتی قاهیرەی کوردە. لە ناحیەی قزڵ ڕەباتیشدا چ لە مەرکەزی ناحیەدا و چ لە خارجیدا و لە قەزای شەهرەبانیشدا بەشێک کورد هەیە.

لە قەزای مەندەلیشدا عەشیرەتی قەرەئولوس کە تەقریبەن ٥٠٠ ماڵێکە، کوردە. لە ناحیەی قزانیەدا بەعزێ عەشایری لوڕ هەیە. دێی «دێی شێخ» و «دەروو» کوردە و نفووسی مەرکەزی ناحیەش بەشێکی کوردە و لە فرقەی قزانلووی باجەلانە. لە قەسەبەی مەندەلیدا کە سێ گەڕەکە، یەکێکی بە تەواوی کوردە.

لە قەزای بەدرەدا ناحیەی زەرباتیە و لە ناحیەی شێخ سەعددا، لە بەکسایە و باغ شاهیددا، بەعزێ عەشایر و زارعی لوڕ هەن.

ڕەنگە ئەم کوردانی قەزای خانەقین و مەندەلی و شەهرەبان و بەدرە و شێخ سەعد لە چل هەزار کەس کەمتر نەبێ.

٢. حدوودی جنووبیی ئەسنۆغرافیای کورد، بە گوێرەی «مفصل جغرافیة العراق» ئەبێ خەتی زاخۆ ـ شەرقی هەولێر ـ کەرکووک ـ کفری بێ. وەلحاڵ ئەم خەتە نە لەگەڵ تەدقیقات و خەریتەی عەشائیری کوردی سێر مارک سایکس و نە لەگەڵ مەعلوومات و ئیعترافاتی کاپتن هەی و نە لەگەڵ خەریتەی ئەسنۆغرافی مودەقیقی موحتەڕەم مێجر لۆنگریک یەک ئەگرێ و موافیقی خەریتەی قەومییەتی لیجنەی عوسبەتولئومەم و وەزعییەتی حەقیقییە.

کاپتن هەی لە ئەسەرەکەی خۆیدا ئەڵێ: بێجگە لە بەشێکی ئەهالیی هەولێر و بەعزێ عیسەویی عێن‌کاوە و شەقڵاوە و کۆیە و چەند گوندێکی عەرەب لە شەمامک و قەرەچوخدا، هەموو خەڵکی لیوای هەولێر کوردن. (دوو ساڵ لە کوردستاندا، لاپەڕە ٣٥)

بێجگە لەمەش هەرکەسێ لە قەزای مەخمووردا کەمێ زۆرێ گەڕابێ، شارەزا بووە کە ئەرازیی بەینی دوو زاب بە دەس عەشیرەتی دزەیی کوردەوەیە کە لە زەمانی مستەر هەیدا نفووسەکەی بە ٣٠٠٠ کەس تەخمین کراوە و بە گوێرەی تەخمیناتی ئەمساڵ (١٩٣٠ م)، ئەبێ چەند هەزارێک زیاتر بێ. وەلحاڵ بە گوێرەی «مفصل جغرافیة العراق» ئەبێ لەم مەنتیقەی بەینی دوو زابەدا نە کورد و نە عەشیرەتی دزەیی ببێ، ئەمەش بە تەواوی خیلافی واقیعە. ئەگەر تەماشای خەریتەی ئەسنۆغرافیی لیجنەی عوسبەتولئومەم و «خەریتەی چوار عەسری دوایی عێراق» و خەریتەی «دوایی واریسانی خولەفا» و موتالەعەی «دوو ساڵ لە کوردستاندا» بکەین، ئەبینین کە حدوودی جنووبی قەومی کورد، بە سووڕەتی عموومی، خەتی بەینی مەندەلی و مەنسەبی زێی کۆیەیە. (تەماشای خەریتەی قەومیەتی کورد، کە لە نیهایەتی ئەم جڵدەدایە بکە)

خولاسە، بە گوێرەی ئەو تەفسیلاتە کە لە سەرەوە عەرز کرا، زۆر ڕەنگە کە نفووسی کوردی عێراق لە ٦٠٠٠٠٠ کەس زیاترە و ئەگەر نفووسی عێراق بە سێ ملیۆن قەبووڵ بکرێ، نیسبەتی کوردی عێراق بە گوێرەی نفووسی عموومییەوە ئەبێ لە دەوری ٢٠ % بێ.

1.2.4. کوردی ڕووسیە

لە تاریخی ١٩١٠م.دا لە وڵاتی قەفقاسیا و لە لیوای ئەریوان و قارسدا نفووسی کورد ١٢٥٠٠٠ کەس بوو. حکوومەتی ڕووسیە کوردانی لیوای ئیلیزابەت پۆل، یەنعی کوردانی زەنگەزور، جوانشیر، جبرائیل و ئاراشی داخڵی ئەم حیسابە نەکردبوو. ئیمڕۆ کوردی ئەم چوار ناحیەیە قەزایەکی سەربەخۆیە. بە سەبەبی ئیختلاتی زۆریان لەگەڵ تورکانی ئازەربایجانی ڕووسی، زمانەکەیان بەعزێ کەلیمەی تورکانیی تێ کەوتووە. موستەشریق جورسین، تەنیا دەرحەق بە کوردی ئەم چوار ناحیەیە، کتێبێکی نووسیوە و لە ساڵی ١٩٢٥دا لە تەفلیسدا لە چاپ دراوە.

لە گورجستاندا و لە مەنتیقەی «ئەخسخە»شدا میقدارێکی موهیم کورد هەیە و لە نۆزدە ناحیەدان. حکوومەتی بۆلشەویک کە جمهووریەتی ئەرمەنیی «ئەریوان»ی تەشکیل کرد، بەعزێ لە کوردیشی داخڵی ئەو کرد و لە جوملەی ئەمانە کوردانی «قەرەباغ»ە کە چەند خێڵێکی عەشیرەتی «زەیلان»ە و بنەی ئەم عەشیرەتە لە وڵاتی «بایەزید»دایە.

ئێستاکە نفووسی کوردی قەفقاسیا کە لە ناو جمهووریەتی ئەریوان و ئازەربایجان و گورجستاندایە، بە تەواوی مەعلووم نییە. واقیعەن «مفصل جغرافیة العراق» بە ٥٠٠٠٠ێکی داناوە، بەڵام باوەڕ ناکەم ڕاست بێ، چونکە تەنیا ئەو بەشەی کە لەگەڵ وڵاتی قارسدا دەس تورکیا کەوت، بە گوێرەی نفووسی وڵاتی قارس، ٦٣١٠٧ە، ئینجا ٢٤- ٣٠ هەزار ئەبێ. باقی نفووسی، بە گوێرەی ئیحسائیاتی ١٩١٠ م، ئەبێ لە ١٥٠٠٠٠ کەمتر نەبێ.

1.2.5. کوردی سووریە

لە قەدیمەوە کورد لە سووریەدا و باخسووس لە قیسمی شیمالیدا لە حاڵی عەشیرەتییەوە یا شاریدا ژیاون. دوقتۆر فریج ئەڵێ لە وڵاتی حەلەبدا ٢٧ عەشیرەتی کورد هەیە. پێش حەربی گەورە لە نفووسی لیوای حەلەبیشدا گەلێ عەشیرەت هەیە و شاری حەلەبیش کوردێکی مناسبی تیایە. لە حارم، جەبەل‌ئەلئەوسەت، بیلان و لە دەوری ئاوی عاسی و لە جەبەل‌ئەلئەکراددا گەلێ عەشیرەتی کورد هەیە. نەفسی شاری شامیش میقدارێکی مناسبی کوردی تیایە .

قونسولوسی ڕووسی حەلەب، موسیۆ زیممرمان میقداری کوردی شیمالی سووریەی بە ١٢٥٠٠٠ تەقدیر کردووە. لە لایەکی تریشەوە ئیدیعا ئەکرێ کە تا ئاوی عاسی و بیلان لە ژێر ئینتدابی حکوومەتی فەڕانسەدا، هەر ٢٠٠٠٠ کورد هەیە.

خولاسە، بە گوێرەی تەقدیری پێش حەربی موسیۆ زیممرمان و بە ئیستیسنای کوردی ئەو قیسمی وڵاتی حەلەبە، کە لە تورکیادا مایەوە، دیسان نفووسی کوردی سووریە (شیمالییە و وەسەتی)، ڕەنگە ٧٠٠٠٠ – ٨٠٠٠٠ کەسێک ببێ.

1.2.6. کوردی بلووجستان و هندستان و ئەفغانستان

لە بلووجستاندا عەشائیری براخۆی هەمووی یا بەشێکی زۆری بە کورد دانراوە. ئەم عەشیرەتە زۆرە و بەشی گەورەی لە بلووجستاندایە، مەرکەزەکەی شاری «ئیغ»ە، حدوودی شیمالی «کانتا»یە و بە سەر «کلات»دا تا «لاس بەلا» ئەچێ و بەم تەرحە درێژایی مەنتیقەکەی نزیک ٢٥٠ میلە. ئەساسەن دوو بەش و پێنج فرقەیە: بەشێکی «سەراوان ـ براخۆی سەروو» و ئەوی تری «جاهلاوان ـ براخۆی خواروو»ە؛ فرقەکانی: کام‌بەرانی، میروانی، گورکناری، شومالانی، قەلەندەریانییە.

ئینسقلۆپەدیای ئیسلام (جڵدی ١، لاپەڕە ٦٣٠) بەعزێ ئیزاحات دەرحەق بەم عەشیرەتە ئەدا و ئەڵێ: براخۆی وەکوو بلووج ڕیوایەت ئەکرێ کە لە تەڕەف حەلەبەوە هاتووە. واقیعەن ڕەنگە لە غەربەوە هاتبنە ئەم وڵاتە، و ڕەنگە ئەمانە ئەسڵی «کۆچ» بە مەعنا «گەڕۆک»ە. ئیدریسی ئیدیعا ئەکا کە ئەمانەش نەوعە کوردێکن. واقیعەن ئەبینرێ کە ناوی مەشهووری هەموو «براخۆی» لە «لاس بەلا»دا «کوردگەلی»یە و بە گوێرەی ئەمە مومکینە ئینسان بڵێ کە ئەسڵی ئەم عەشایرە کوردی غەربی ئێرانن و لەوێوە بۆ بلووجستان هاتوون. میقداری نفووسی براخۆی بلووجستان نزیکی ٣٠٠٠٠٠ کەسە.

لە هندستان، لە وڵاتی «سند»یشدا لە عەشیرەتی براخۆی ٤٨١٠٨ کەسی هەیە. (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام)

موستەشریق تەدەسقو لە بەینی قەومی بلووج و کوردیشدا بەعزێ موناسەبەت و ڕەوابتی کەشف کردووە (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام، جڵدی ٢). بە گوێرەی شەرەفنامە لە ئەفغانستانەوە بەعزێ عەشایری زەنگەنە بۆ بلووجستان هاتووە. بە گوێرەی ئەمە ئەبێ لە ئەفغانستانیشدا کورد ببێ. زاتەن «مورغەنستیرن»یش ئەڵێ: موحتەمەلە لە تەڕەف غەربی «هەرات»دا بەعزێ ئەهالی کوردزمان ببێ. بۆ پەیاکردنی فکرێکی عموومی دەرحەق وەزعیەت و بڵاویی کورد لازمە تەماشای «خەریتەی قەومی کورد» بکرێ کە لە نیهایەتی ئەم جڵدەدایە.

بە گوێرەی ئەم ئیزاحاتە ڕەنگە نفووسی عموومیی کورد ئەمە بێ:

کوردی ئێران	٢٠٠٠٠٠٠
کوردی تورکیا	١٥٠٠٠٠٠
کوردی عێراق	٦٠٠٠٠٠
کوردی بلووجستان و هندستان	٣٥٠٠٠٠
کوردی ڕووسیە و سووریە	٢٣٠٠٠٠
هەمووی	٤٦٨٠٠٠٠