Оргаадай оътту казарда чалбарыг

← Өскүс баарга чалбарыг

Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) автору Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем шинчилел институду

Аржаанга чалбарыглар →

Чаяан чылы: 1990.

Оргаадай деп оъттуң кончуг онзагай эм шынарлыын тывалар шагдан бээр билир чораан. Оргаадай Тываның девискээринде хаая бар. Ылаңгыя Мөңгүн-Тайганың Ак-Баштыг, Чараш-Тайга болгаш Улуг-Хемниң Ак-Тал деп черлерде үнүп турар дижир. Ол оътту сес айның ортаа үезинде казар. Ынчан ооң кады быжып, дазылы четчи бээр. Сывы саң дорт өрү кожайып үнген, бажы талазында чаңгыс черден чүк-чүгүнче тарап чоруткан узун чиңге ногаан бүрүлерниң үстүнде чаңгыс черде чочагайтыр үнген каттарлыг, олары быжа бергенде, кончуг өңгүр кызыл-чайт — көс дег хып турар. Оргаадайның дазылы эвеген чанагаш кижиге кончуг дөмей: буттарлыг, холдарлыг, баштыг, буттарының болгаш холдарының баштарында кижинии ышкаш салааларлыг. Эр оргаадай эр кижи ышкаш, херээжен оргаадай херээжен кижи хевирлиг боор. Оргаадайны казап алыр дээн кижи ону долгандыр кажаалап алгаш, оран-делегейге тейлеп чүдүүр, төрелдеринден азы оглу, кызындан бир кижи бээр мен деп аазаар. Ол аазаан кижизи үр болбайн чок апаар дижир. Кончуг камнап казып алган оътту эм кылдыр хереглээр: холу аарыг кижи холун, буду аарыг кижи будун, бажы аараанда бажын эм-дом кылдыр хереглээр. Оргаадайның быжа берген кызыл кадын чыып алгаш, демги казып алганы дазылдың орнунга төккеш, кончуг камныг хөөп кааш, арыг суг-биле ор черни суггарып каар. Эм оътту казып турда, кончуг кылаң аяс хүндүс безин дээр бүргеп, диңмиреп, чаңнык дүжүп болур дижир.

1

Мен сени алыр дээш албадым. Бир эвес херек дээр болзуңза, өске долугну бээр мен — дээш оон казып эгелээр.

Аарыг аржыкка алыскаштың,
Алыс сени чалап келдим
— дээр. Оон оран-таңдыга чалбарар:

Оранның оттуг-көстүг оъдун
Орнунга долуун^[1] бээрин айтып,
Олурган черинден
Одура тыртпайн,
Үнген черинден,
Үзе тыртпайн,
Дириг кижи дег
Амы-тыны үспейн,
Аккыр ак энечекке
Диригге ораап алдым.
Орна-делегейге көргүспедим,
Орнун-долуун берип кагдым.
Казар дээш каспадым,
Кара довурак бурттулатпадым.
Турар дээш турбадым
турган черинге сорбул чогул —

---

дээш, энчекти чаа шарааш, үнүп келгеш ыяк шыгжап алгаш, чоруптар.

1. Долуг, долун — өске кижи.