Мөге кыйгырары

← Куда дүжүрерге алгыш-йөрээл

Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) автору Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем шинчилел институду

Эрткен аътка мактал →

Чаяан чылы: 1990.

Шаанда оваа, суг бажы, от дагаанда, куда дүшкенде, ыдык кылганда мөге салыр турган.

Узун назылыглар хүндүлүг черге олурар. Өске талазында, салыкчы кижи тужунга, мөгелер турар. Ол салыкчылар алдарлыг, шаанда хүрежип чораан мөгелер болур. Мөгелер хүрежип эгелээр мурнунда, шупту кады девиир. Хүрешке киржир кижилерниң саны 8-16-32-64-128 бооп болур.

Бурун шагда чайгы байырлалдар үезинде чымчак шык кырынга мөгелерни ийи-ийи кылдыр шавыштыр салыр чораан. Хүрешкен мөге дискек-биле азы холу-биле чер даяныптар болза, ол кижини октаткан деп санаар. Октаан мөге эжиниң довураан кактаар, оон деспиге бичии-бичии кылдыр кезип каан быштакты алгаш, олурган улустар оран-таңдының ээлери амзазын дээш чашпышаан, девиир. Олурган көрүкчүлер арзылаң азы чаан мөгениң күжүн алыр азы мөгениң хууда аас-кежии тодыг-дагаа чоруу ында дүшкен-дир дээш, ону амзаарын оралдажыр. Мөгелер эътке киир тутчуп алгаш, майгыыр, балдырлаар, кустуктур шелер болгаш хояр аргаларны ажыглаар. Мөге салыкчылары шүүлген мөгелерге пар, арзылаң, чаан деп хүндүлүг аттарны тыпсып, йөрээлдерни салыр турган.

1

Мээң мөгем — мөге Дугарның
онаан, догаан үндүрүңер-ер!
Арзылаң дег күштүг мөге,
Калбак дашка тайбас мөге,
Кадыр черге ушпас мөге,
Туткан холу капа дег,
Турган боду өрген дег,
Дегээлээрге тендиш дивес
мөге шылай берди-и!
Карак чивеш аразында
Катай кагар кадыг мөге,
Эргек турбас аразында
Эгин содаа часпас мөге.
Хартыгадан кашпагай,
дээлдигенден тевингир,
Хөлчүк дег ала караан
көрүп, шийип каап,
Көк дээрни хөлбеңнедир,
көктүг черни сиртиледи,
Оң холун оңгаар сунуп,
сол холун соңгаар сунуп,
Девип, самнап баарды-ы!

2

Дуран болган карактыг,
Туман болган тыныштыг,
Туң дег ак диштерлиг,
Турган боду арзылаң боттуг.
Соондан көөрге,
Соок кара далай дег,
Эр бодун көөрге,
Эзир куш дег девип турар.
Эр хөөкүйнү көөрүмге,
Эзир куштан артык ышкаш,
Ол ышкаш болза магалыг-ла дыр!
Оо, онаан дүрген үндүрүңе-ер!

3

Улуг чааны үндүрүңер!
Кадыг эътке харбас мөге,
Калбак дашка тайбас мөге,
Туткан холу какпа дег,
Турган боду өрген дег.
Хөлчүк дег ала караан
көре каап, шийип каап,
Оң холун бурунгаар сунуп,
солагай холун соңгаар сунуп,
Адак соода
Агып-дагып көстүнүп,
Көктүг черни хөлбеңнедир,
Көк дээрни хөлбейтир
Девип-давып үнүп келди!
Карак чивеш аразында
Катай кагар, кадыг мөге.
Эргек дырбаш аразында
Эгин бажын часпас мөге!
Дээлдигенден тевингир,
хартыгадан кашпагай мөге!
Онаан үндүрүңе-ер!
Эки ие төрүп берген
эрес мөгениң онаан үндүрүңе-ер!
Агый-сагый ойтур-айтыр
Тутчу бээр,
Мөгениң шүүлдезин
мөңгүннүң аарын көрүңе-ер!

---