Колӧ лӧсьӧдны ас кӧйдыс

by Исаков В. А.

Колӧ лӧсьӧдны ас кӧйдыс  (1926)  by Исаков В. А.

Гижан кад: 1926, Йӧзӧдан во: 1926. Ӧшмӧс: Ордым. 1926. №2.

Вайӧм кӧйдыс вылӧ оз ков надейтчыны, сійӧ тшӧкыда няньтӧг кольлывлӧ

Мувыв быдтасъяслы бура быдмӧм вылӧ, да мед найӧ сетісны бур урожай, колӧ: а) тырмымӧн шонді югыд, шоныд да ва, б) бура му вӧдитӧм, в) бура му вынсьӧдӧм, г) буретш ас каднас да бур кӧйдысӧн кӧдзӧм. Ставыс тайӧ ӧткодя колантор. Мыйкӧ кӧ татысь ӧтитор оз тырмы, бур урожай эн и виччысь. Шуам таво нянь быдтасъяслы эз вӧв бур гожӧм: кӧть найӧ быдмынысӧ и бура быдмисны, да вонысӧ, тырсявнысӧ эз вевъявны.

Мый нӧ налы эз тырмы? Шонді югыд медсясӧ таво эз тырмы. А кор этша шонді югыд, этшаджык жӧ сэки и шоныд. Та вӧсна таво быдтасъясыд зэв ньӧжйӧ быдмисны.

Ӧні видзӧдламӧ — ӧткодя-ӧ быдлаын лёка воисны нянь быдтасъяс.

Эз ӧткодя. Медся лёка таво воисны зӧръяс да идъяс. Зӧръяс пӧшти быдлаын турун вылӧ лои ытшкыны. А идъяс дзик вотӧмыс этшалаын. Эмӧсь сэтшӧминъяс, кӧні идъяс и тавося воӧ воисны бура. Вывтас местаясын да лунвылӧ бана гӧра бокъясын, кӧні сёрӧдзджык эз кынмы, таво урожайыд идлӧн лои шӧркоддьӧм, мукӧдлаын и бур на.

Коді тшӧкыдджыка волывлӧ вӧлі таво арын ид муяс вылӧ, аддзывліс, — воӧмыс идъяслӧн быд му вылын эз ӧткодь вӧв. Кӧдзӧма вӧлі тшӧтш, ӧти лунӧ, воигас ӧти му вылас едждӧдӧ нин, воны нин мӧдӧма-а, мӧдас век на веж. Крестьянинлысь сэки вӧлі тшӧкыда кывлан шензьӧм: мыйла нӧ пӧ тайӧ абу ӧткодь воӧмыс идъяслӧн. Кӧдзим пӧ суседкӧд ӧти лунӧ, куйӧдалім пӧ ӧткодя жӧ тӧлын петкӧдӧм куйӧдӧн. Менам пӧ идйӧй век на веж, а сылӧн кӧть вунды нин.

Юалім кӧ тайӧ крестьяниныслысь, кутшӧм кӧйдысӧн сылӧн тайӧ мусӧ кӧдзӧма, висьталіс эськӧ: кӧдзӧма пӧ бокысь вайӧм кӧйдысӧн. Вермас лоны, мый сійӧ абу таво, нёль-вит во, либӧ унджык во сайын нин босьтлӧма ылысь вайӧм ид кӧйдыссӧ. Бурджык воясад эз аддзыв сылысь ньӧжйӧ воӧмсӧ. Тавотӧ, зэра гожӧмнад и, аддзис — оз тай миян шогмы кутшӧмсюрӧ кӧйдысыд. Колӧ тай вӧлӧм татчӧс, ас кӧйдыстӧ жӧ лӧсьӧдны. Сійӧ тай вӧлӧма медся надейнӧй кӧйдысыд.

Медбӧръя 7–8-во миянӧс велӧдіс нин: вайӧм кӧйдысӧн кӧдзӧмӧн верман дзик няньтӧг кольны. Кольӧм воын на унаӧн кӧдзавлісны бокысь вайӧм ид кӧйдысъясӧн, коді вӧлӧм джынйыс сӧмын чужӧ.

Коді оз помнит вайӧм рудзӧг-сю кӧйдысӧн кӧдзӧм 1923–24 воясӧ? Уналаын тулыснас лым улысь, ӧзим пыдди, сьӧд му вӧлі петӧма. Сэки лои выльысь, идйӧн да мукӧд вося быдтасӧн тайӧ муяссӧ кӧдзны.

Ӧні уналаын нин эськӧ ас кӧйдыслысь бурлунсӧ пондісны тӧдны да. Эмӧсь жӧ на и сэтшӧм крестьянаяс, кодъяс шуӧны: медтыкӧ пӧ чужӧ вӧлі кӧйдысыд-а, вонысӧ пӧ — бур вонад воас быд кӧйдыс.

Тадзи думайтны крестьянинлы оз ков. Сы вылӧ видзӧдны оз позь. Сы вылӧ видзӧдӧмӧн няньтӧг колян.

Бур крестьянин, велӧдчӧм крестьянин кӧйдыс лӧсьӧдӧм понда заводитӧ тӧждысьны гожӧмсянь на. Кӧйдыс вылӧ няньсӧ сійӧ босьтӧ медбур да медъёгтӧм му вывсьыс да сэсся сійӧс торйӧн и тэчасас (сёрӧмас) пуктӧ, мед вӧлі вартігас позьӧ тӧдны. Бура тэчасас косьтӧм бӧрын, сійӧ зэв видзчысьӧмпырысь рынышын косьтӧ, мед вывті ёна оз косьмы да чужанлунсӧ оз вошты. Агрономъяс висьталӧм серти сійӧ тӧдӧ: рынышын косьтытӧг кӧ кутан кӧйдыс вылад вартны, шом шеп вывті ӧдӧлитас.

Вартӧм бӧрын, тӧлӧдігӧн кӧйдыс вылӧ бур крестьянин босьтӧ сӧмын сьӧкыд да гырысь тусьсӧ. Сійӧ тӧдӧ пӧслӧвича: «Мый кӧдзан, сійӧ и босьтан”. Мед бурджыка бӧрйыны кӧйдыс вылӧ гырысь да сьӧкыд тусьяссӧ, мортыд нуӧ на тӧлӧдӧм бӧрын кӧйдыс весалан машина вылӧ, мед кӧйдысысь торйӧдны став ёг турун кӧйдысъяс да посни кокни тусьяс. Сійӧ ӧд, бур крестьяниныд, тӧдӧ, мый ёг турун кӧйдыссьыд ёг турун жӧ и быдмӧ, да нянь быдтасыдлысь кутас вынсӧ босьтны да сійӧс ӧбӧдитны, шонді сайӧдны. Ёг туруна му вывсьыд ыджыд урожайтӧ немтор нин и виччысьны.

Тӧдӧ татшӧм водзвыв думайтысь крестьяниныд: посни да кокни туся кӧйдысысь бур урожай оз вермы воны. Сӧмын сійӧ прӧста лоӧ муӧ шыбитӧма. А весалӧм бӧрад посни тусьыд да ёг-турун кӧйдысыд скӧтыдлы зэв ёна шогмӧ.

Таво гижӧны — став Обласьт улын пӧ весалӧма 80.000 пуд кӧйдыс. Бура нин позьӧ шуны, мый татысь 20.000 пуд овмӧсӧ кольӧ посни тусьнас. Лыддьыны кӧ тайӧ кольӧм посни туся няньсӧ джын доннас сӧмын, бур кӧйдыс сертиыд, ми обласьт улын видзим вошӧмысь 10.000 шайт дон добра. А нянь урожайыс весалӧм кӧйдыснад воис тӧдӧмӧн унджык.

Миян обласьт улын видлӧгъяс петкӧдлӧны: десятина вылӧ весалӧм идйӧн кӧдзигӧн тырмӧ 12–14 пуд, а весавтӧм идйӧн кӧдзигӧн 18–24 пудйӧдз да урожайсӧ весавтӧмнас кӧдзӧмӧн босьтӧны этшаджык на.

Колӧ тай, тыдалӧ, заводитны ставнымлы кӧйдыстӧ весавны. Позьӧ тай татшӧм ногнад уджалӧмӧн зэв уна бур босьтны.

Таво кӧйдыс весалӧм удж бердӧ Обласьтувса видз-му управленньӧлӧн тшӧктӧма кутчысьны агрономъяслы арсянь на. Сэсся вӧлі уездувса видз-му юкӧдъясӧ гижӧма, мед найӧ волісполком пыр юаласны, кӧні оз тырмы ас кӧйдыс да уна-ӧ колӧ вайны мукӧд вӧлӧсьтъясысь. Строк вӧлі сетӧма 15 лунӧдз ноябр тӧлысьын. Ӧні строксӧ нюжӧдӧма декабр тӧлысьӧдз — 15 лунӧдз. Сэк кежлӧ колӧ нин тӧдны уна-ӧ ковмас лӧсьӧдны кӧйдыс.

Кӧйдыс лӧсьӧдны Обисполком тшӧктіс Обсоюзлы да Сельпромкредитсоюзлы. Найӧ сиктса кооперативъяс пыр кӧйдыс ньӧбалӧны крестьяналысь, медсясӧ Сыктыв уезд улысь. Сэні кӧйдыс чужӧ бура: быд сё тусьысь чужӧ 75–80 кымын весавтӧг на. Весалӧм бӧрын, дерт, тусьыд мӧдас ещӧ на ёна чужны.

Став ньӧбӧм кӧйдыссӧ весалӧны кӧйдыс весалан машинаясӧн. Тулысын сэсся сійӧс паракодъясӧн ысталасны кооперативъяс пыр вӧлӧсьтъясӧ, кӧні ас кӧйдысыс крестьяналӧн оз тырмы.

Тайӧ кӧйдыс кутасны сетавны сэтшӧм вӧлӧсьтъясӧ, кӧні водзвыв ӧнісянь на гижӧдчасны да кооперативъяс пыр кӧсйысясны мынтысьны ӧні жӧ висьталӧм кӧйдыс донсӧ. Кӧйдыс дон идлӧн Сыктывдінкарын лоӧ кык шайтӧн-джынйӧн кымын.

Уна кӧйдыс колӧ Изьва да Печӧра вожӧ. Уисполкомыс сэтысь гижӧ колӧ пӧ ид кӧйдыс тулыс кежлӧ 16.000 пуд гӧгӧр кымын. Сэні таво ас кӧйдыс эз во. Дерт, налы медводз лоӧ сетны.

Та мында кӧйдыс кӧ лоӧ ыстыны Изьваӧ, дерт, уна ас кӧйдыс миян Сельпромкредитсоюз да Обсоюз сетны оз вермыны. Та вӧсна крестьяналы зэв ёна колӧ думайтны ас кӧйдыс лӧсьӧдӧм йылысь.

Чужӧ кӧ аслад идйыд сё тусьысь тусь 60 кымын, колӧ нин сійӧс кӧйдыс вылад кольны. Весалӧм бӧрын кутас ещӧ на ёнджыка (унджык тусь) чужны. Коді кӧсйӧ бур урожай босьтны, сылы колӧ ас овмӧсын лӧсьӧдны кӧйдыссӧ. Оз кӧ аслад чуж, босьтӧ суседыслысь. Сӧмын зэв тшыгӧмӧ (тшыгйӧ) воӧм бӧрын нин позьӧ босьтны бокысь вайӧм кӧйдыс, дай сэки кӧлӧ водзвыв, арсянь на кӧйдыстӧ лӧсьӧдны. Тулысӧдз кӧ эновтчан, кӧйдыстӧг верман кольны.