Идна батыр (Кедра Митрей)/3

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Идна батыр
Куиньметӥ ёзэз
Автор: Кедра Митрей
Кылдытон дыр: 1924, поттэмын: 1924.
Тӧрогурт. Ульча шорын. Бадяр, беризь но пужым пӧлын. Отысь но татысь гумыосын шудэм куараос кылӥсько.

Пор. Кудласянь лыкто?

Кыктэтӥез пор. Габылда шорысь олокытысь вуизы.

Нырысез. Асьмелэн калыкмы кудпала медам палэнскизы.

Кыктэтӥез. Кошконо татысь. Сылӥмы ке на, ӵапак ки улазы шедёмы. Таиз та кин сыӵе?

Блат пи бызьса лыктэ.

Блат пи. Вуиды-а, вуиды, удмуртъёсы! Поръёсты уе, талань пегӟизы.

Пор. Удмурт ук бен…

Кыктэтӥез. Огназ, вормом сое.

Блат пи. Ма сылӥськоды на! (Учке но пайме; берлань чигна.) Остэ куазе! Кытчы вуи…

Пор. Идналы кузьым луод! (Тӥрзэ ӝутса, Блат пи шоры тэтче.)

Кыктэтӥез пор. Эн кышка, гыдыке! Чоньдод гинэ. (Бышкалтэ.)

Блат пи. Нэнэе, бубае!.. (Погра.)

Пор. Уз юрттэ ни. (Ӵоге.)

Поръёс кыкназы Блат пиез бышко, корало. Куиньметӥез пор бызьса вуэ.

Куиньметӥез пор. Бергаса поромисько ни татын. Ой, сюлмы жугиське!.. Корт дӥсен, кисьтаськись йыръёссы, мырдэм, мырдэм пегӟыны быгатӥ.

Кыктэтӥез пор. Бен кытын соос?

Куиньметӥез пор. Ой! Кытчы мынны уг валаськы. Отын но, татын но соослэн куаразы кылӥське.

Кыктэтӥез пор. Пегӟоме ойдо!

Нырысез пор. Сылэ али, коӵоос! Маке со но асьме пытьымес татчы кельтоно. Юртъёссэс тылын улӟытоно.

Кыктэтӥез пор. Я, иське, улӟытом.

Куиньназы бызьса кошко. Кӧня ке улса, кык кузя удмуртъёс вуо.

Огез удмурт. Ваньмыз поръёс татысь пегӟымтэ на.

Кыктэтӥез удмурт. Куд-огез йыромыса но кылем, лэся. Выжытэм соосты быдтоно.

Нырысез удмурт. Нош таиз кин кылле? (Блат пи шӧез учкыса.) Та удмурт, лэся, ук.

Кыктэтӥез удмурт. Э, тӧлпери шоры йӧтонъёс! Блатлэсь пизэ вииллям…

Нош кык кузя удмуртъёс вуо.

Куиньметӥез удмурт. Мае вӧтаса сылӥськоды?

Ньылетӥез удмурт. Учке, учке тӥни!.. Быдӟым куа пала поръёс бызё.

Вичаксы бызьса кошко. Шер вамышъяса Шамардан лыктэ.

Шамардан. Оло мон шузими, оло поръёс шузимемын. Мар выремзэс валаны уг лу. Пӧсь куазен кузьылиос сямен бызьыло. Кин берзэс пушнераз меда?.. Э! Та Тӧрогуртэ поръёс пырем дырысен урткыӵ кадь ик югыт нуналъёсын ватскылыса улӥсько. Куспазы улыны ӧз тупалэ удмуртъёс. Тӧроослэсь карзэс Камаш поръёслы лёганы сётӥз. Ай ма меда Идна батыр шуоз. Дырыз вуоз, со татчы лыктоз… Будоз, йылоз на удмурт выжы! Нукрат камез котрак кортэн дурозы, солэн кужыменыз ужалозы…

Кык удмуртъёс лыкто.

Кинъёс таӵе та? Вамышъя, Шамардан, мӧйы пыдъёсыныд! (Кошкыны медэ.)

Огез удмурт. Сыл! Эн пегӟы, ыбо!

Кыктэтӥез. Шедиз!

Шамарданэз куто.

Ма, кызьы та пересь нюня поръёс пӧлы шедем!

Нырысез удмурт. Эн лэзьы киысьтыд. Та пор, Шамардан ымныро кариськыса, пӧртмаське луоз. Вай, пеллям пукыӵ вень шораз лэзём.

Шамардан. Кытчы, экеосы, синды-пельды луиз? Монэ уд тодмаське. Э, инмаре куазе, остэ шутэк бордам кутскиды.

Кыктэтӥез удмурт. Бен зэм ик Шамардан, лэся. Тушъёссэ ӧжыт маялляно.

Шамардан. Учке, учке, пиналъёс!.. Тӥни отчы асьмелэн шудмы быре! Быдӟым куа сутске! Быдӟым куа сутске! Быдӟым куа сутске! (Ишкалске но бызьса пегӟе.)

Удмуртъёс Шамардан бӧрсьы тэтчаса бызё. Кӧня ке улса, нош солань но талань мукетъёсыз удмуртъёс бызьыло. Идна батыр, Ожмег, Эжбай, музонъёсыз но эльёс лыкто.

Идна. Бадӟым на кужымез уд выжылэн! Мусо, бадӟым карамы пырыса, ваньмес вормимы ни кожало, лэся, вылэм пор черъёс. Калыкмылэсь ӵапак азе кулэсмемзэ шӧдыса, шумпотонзы вуэм. Табере кытчы пазяськизы?.. Кулэм кый борды кузьылиос выллем Тӧрогуртамы бинялскемын вал. Улэп, ушъямон на вы­жымы!

Эжбай. Малпамзыя ӝоген удмуртэз някыртэмзы уз лу.

Ожмег. Кармес пыдйылаз султытоно луоз.

Идна. Та поръёслэсь куртчемзэс бурмытом. Уд выжы калыкмес гинэ одӥг бурд улэ люкано. Мынам сьӧр пала кошкеме тушмонлэсь мылкыдзэ удмурт калык вылэ ӝутылӥз. Пичизэ чидалом, вылды.

Эжбай. Чиданы кылдэм бере, ма карод.

Ожмег. Йырдэ ошыны вазь на, Эжбай. Оскалтом али, кин меда берат вормоз. Пытьызэс утчаса уём.

Эжбай. Учке, мар со тыл ӝуа отын?..

Идна. Оло, куамы, лэся, сутске.

Эжбай. Бен угось… куамы со, куамы.

Ожмег. Со тылпу татчы медаз усьы вал, гурт вылэ вӧлскоз.

Идна. Та ӟырдась тылэз адӟыса, мылыд поттэк но йырдэ ошод, Ожмег выны. Сыӵе ужъёс ӟечсэс уг возьматыло!

Эжбай. Э, тылэз адӟыса, сюлэм ӟырда!

Эль. Матэ мынса учконо.

Кыктэтӥез эль. Кысны выроно.

Эжбай. Мыноме, эшъёсы, кысом! (Бызьса кошке. Эжбай бӧрсьы эльёс мыно.)

Ожмег. Нош Шамардан нюнямы кытын меда? Оло, Камаш сьӧры кошкиз-а? Кызьы меда бадӟым куазэ куштыны дӥсьтӥз?

Идна. Вашкала пересьёслэн сямзылэсь Шамардан уз куӵкы. Бордаз ӵашъем тылзэ басьтытэк, куалась уз кошкы, кияз вордыны сётэм тылызлэсь улэп дыраз уз люкиськы. Тани кӧня ке лыкто ини куа палась.

Ожмег. Кызьы меда улӟиз. Оло, ӵашъем тыл бордысь потӥз-а, маке мукет бордысь йӧтӥз-а.

Ньыль кузя удмуртъёс вуо.

Одӥгез удмурт. Бырим, тӧро.

Кыктэтӥез. Дугды! Дырыз вутэк кесяськиськод.

Куиньметӥез. Э, та паськыт ньылонъёс.

Идна. Мар быректэм вуэ тэтчем кадь выриськоды?

Нырысез удмурт. Уд-а адӟиське тылэз?

Идна. Собере адӟиськом ке нош.

Кыктэтӥез. Озь но сюлмыд чида?

Ньылетӥез. Мынам сюлмы… Ой, сюлмы жугиське!

Куиньметӥез. Мынам но сӥзьыл тӧл йылын пипу куар кадь куаретэ.

Ожмег. Номре но уг валаськы.

Нырысез. Ӝуась тылысь инме юсь лобӟиз.

Куиньметӥез. Ӧз, ӧз! Ӟазег лобӟиз!

Нырысез. Юсь!

Ньылетӥез. Мон сямен ке — ӵӧж.

Куиньметӥез. Тӧдьы ӟазег!

Нырысез. Тӧдьы юсь!

Ньылетӥез. Ӵӧж!

Кыктэтӥез. Паймисько мон таослы. Отын ик сылӥ, чик ӧй адӟы. Юсь но, ӵӧж но, ӟазег но ӧз лобӟы. Синъёсме ик кормаса учки, ӧй адӟы.

Идна. Я, тырмоз… Котькин мед луоз. Шамардан кытын?

Нырысез. Тылэ тэтчиз.

Ожмег. Тылэ?! Тэтчиз?

Кыктэтӥез. Бызьса мынӥз но тылэ пыриз.

Идна. Пушкысьтыз-а куалэн тылыз потӥз?

Куиньметӥез. Поръёс…

Ньылетӥез. Поръёс, поръёс вал отын…

Кыктэтӥез. Ачим верало. Быдӟым куамес поръёслэн тылзы нюлӥз.

Нырысез. Ми азямы поръёс куа улэ тыл понӥзы, кемӝытӥзы.

Кыктэтӥез. Со понна асьсэос но быризы.

Куиньметӥез. Ваньзэс тылэ куямы.

Идна. Шамардан мар каре вал?

Нырысез. Тӧрогуртын вал со. Тылэз адӟыса, отчы мынӥз.

Кыктэтӥез. Тӥни собере тылэ тэтчиз.

Куиньметӥез. Собере ӟазег лобӟиз.

Ньылетӥез. Ӵӧж, ӵӧж, шуисько!

Нырысез. Юсь! Чильдась лымы кадь тӧдьы юсь!

Пӧлазы Блат пыре. Бордаз кык-куинь кузя удмуртъёс.

Блат. Эк!.. Батырмес нош адӟисько!

Идна. Тон-а, Блат! Кытысь потӥд? (Ӟыгырско.)

Ожмег. Гажан эше! (Блатэн ӟыгырско.)

Эжбай лыктэ.

Эжбай. Ма дуннеысь, Блат, вуид! (Ӟыгырско.) Бӧрдом-а, серекъялом-а.

Блат. Вераме уг лу, кылы уг берытскы. Пумиськемелы шумпотӥсько. Куректонмы но вань.

Идна. Кылзӥськом.

Блат. Чидаты сюлэмдэ. Секыт ивор верало.

Идна. Анданлэсь уз кыль мынам сюлмы.

Блат. Вайяськиз удмурт калык. Камаш тонэ син адӟонтэм каре. Али быремен тонэ лыдъя. Шумпотэменыз ас сюлэмзэ серекъятэ, буйгатэ. Табере Идна батыр быриз, мон тӧро — шуэ. Ожмег но чыртызэ, пе, бералтӥз, дыр.

Ожмег. Ай зол на чыртые.

Идна. Вера, вера, я, пумозяз. Жадид, луоз, пуксём. (Пуксё.)

Блат. Кыдёкысен лыктӥ… Удмуртлы быдӟымез тушмон Камаш луэ. Ассэ калыклы тӧро ялыса, матын бордаз Юсконоез Домбоен возе. Ог кылысь, калыксылэсь йырзэс поромыто. Мон ас улӥеным поръёсын ожмаськемысь ӧй дугдылы. Тужгес ик йыркурме вормытэк, яратон Дургаме Тӧрогуртэ кутэм беразы, ожмаськи.

Идна. Асьмелэн шудмы огкадь вылэм.

Блат. Валъёсмы вылэ пуксьыса, отысен но татысен ялам соосты бичатылӥм. Тӧрогуртэ вуса, эркын поръёс ӧз улэ. Урдсазы Блат калыкеныз ужаз. Каль поръёслэсь та ёросысь сэректыса кошкемзэс шӧдӥ но Тӧрогуртэ пыроно кариськи. Берат та улос котрак шимес луиз. Матэгем лыктыса, тынад адямиосыныд пумиськи. Со дырысен мыным шумпотон вуиз.

Эжбай. Нош Камаш бордысь удъёсмы Тӧрогуртэ уз-а берытске?

Блат. Камаш калыксэ пӧяса возе. Ожмеглэн Иднаез утчаны кошкем бераз ик, ӝоген, поръёс Тӧрогуртэз басьтӥзы. Шымырскем сюл Камаш оже пыратэк пегӟиз. Мынам пудое ваньмыз сямен поръёслы кылиз. Мукетыз но аслам сюлмаськонэ вань на: бадӟым пиме ыштӥ. Со Тӧрогурт пала азьветлӥсе келямын вал.

Кыктэтӥез. Сюлмаськонэд, Блат, куректонлы берытскоз: тынад мусо пиедлэн мугорыз татын вӧзамы кылле…

Блат. Мар шуиськод? (Пыд йылаз тэтче.)

Ожмег. Мон со пор шӧй шуса малпай.

Блат. Умой-а кылӥ? Кытын, кытын?

Кыктэтӥез удмурт. Тани, татын. (Шӧй пала карисько.)

Идна. Мон но бен пор кылле кожай.

Блат. Ой! Пыдъёсы уг вормо ни мугорме!

Кырныж кесяськем куара кылӥське. Удмуртъёс Блат пилэсь шӧйзэ ӝутыса кошко. Йырзэ мыкыртыса, шер шокчылыса бӧрсязы Блат мынэ.

Идна (огназ). Вуиз, лэся, ишан йыр вылэ. Отчы ик бен кырныжлэн кӧшкемыт куараез чузъяське. Кыӵе малпантэм ужъёс луизы. Нюлэс нюня, инмаре куазе, тӧлпери, гудыри мумы! Кытын тӥ улӥськоды? Малы медам таӵе ужъёс сярысь дыраз шӧтам ӧд вуттэ! Ожез куштыса, поръёсты зӥби ни кожаса, вузкарон уж-муг вылэ чӧлскыны малпай. Я, табере кудзэ ужъёсме буре вайыса вералом! (Кырныж матысенгес кеське.) Кесяськы, кесяськы йыр вадьсам, сьӧд кырныж! Быдӟым куалась шудбур утись тӧдьы юсьмы лобӟем бере, сьӧд кырныж сое воштоз. Уд выжы солань-талань пазяськиз. Э, батыр Иднае, калыктэ котрад люкаса возьыны ӧд быгаты! Узыез-борыез сямен-а оген-оген адямиостэ люкалод? Кырымад улӥзы, сьӧрло кошкеменыд пазяса кельтӥд. Кем, кем тыныд! Озь кулэ!

Кырныж черекске. Кушья лыктэ.

Кушья. Батыр! Идна батыр! (Идналэсь гырпумзэ кыске.) Тӧро!

Идна. Сьӧд кырныж! Кин тон? (Берытске.) Э, Кушья кенак вылэм. Мар веранэд вань?

Кушья. Туж кема чидатскыса улӥ. Нокызьы асме возьыны уг вормиськы. (Кырныж кеське.) Идна батыр, кышнодэ, мынэсьтым дуно кенакме, поръёс талаку…

Идна. Виизы шат? Вера, я!

Кушья. Чола кенак виымтэ. Пичи нуныед шоры пукыӵ вень йӧтӥз… (Кыр­ныж кеське.)

Идна. Эн ни вера! Кошкы татысь! (Йыр вылысьтыз изьызэ сэрпалтэ.) Кошкы, кырныж! Кылэме уг пот!

Кушья каллен кошке.

Бурдо кырныж борды бурдтэмез вуиз. Та виысь мон поннам сю, сюрс кырныж мед люкаськоз, сьӧд бурдъёсынызы инмез мед ӵоксалозы. Югыт дунне сьӧдэктэ, сьӧдэктэ; кысэ-ӝуа, кысэ-ӝуа кизилие мынам!.. Эк-ке-кек! Малы тынад улэмед, батыр, лэся на!.. Одӥг пие вал, соиз но быриз!.. (Кырныж кесяське.) Сыл, дугды, кырныж! Ымдэ вазь усьтӥськод. Кырныж бере кырныж ик лу. Мон но ас батырме уг кушты. Уг сётскы на тыныд!.. Мынам быдӟым пие улэ на. Удмурт выжы калык — мынам пие. Солэн кужымез бырымтэ. Мур зарезез уд пожа, омыръяса уд быдты. Мон калыкме пазяськонэ вуттӥ; ачим ик нош огазе люкало. Туннэ нуналысен поръёсын ожмаськемысь ум дугдылэ. (Кырныж кеське.) Тынад, кырныж, кырӟанэд быриз, чугдонэд матын! Огпол коть кеськид на ке, гуньдод. Идна батыр нош туннэ зол вырӟе. Мынам кесяськеме сюрс кырныжлэсь куаразэ согоз!.. Татчы, татчы, удмуртъёсы! Дорам лыктэлэ, котрам люкаське! Пор выжы, аслыд гу дася: уд выжы султэ! Лек на удлэн куараез! Матысез но, кыдёкысез но удмуртъёс, ваньды огазе люкаське! Дорам, удмуртъёсы, дорам лыктэ!!!

Котькуд ласянь бызьса лыктэм пыд куара кылӥське, музъем ик зурка.
Куиньметӥ ёзлэн пумыз.