Дүк кагарда болгаш дүк салырда йөрээлдер
| ← Аңчылар чалбарыы | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Күш-ажыл-биле холбашкан алгыш-йөрээлдер) |
Буга дагыыры → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Шаанда тыва чон частың сөөлгү айында хоюн кыргыыр. Аъш-чемин белеткээр турган. Хой кыргып тура йөрээлдерни улуг назынныглар бо-ла сала бээр.
Хоюг дүктүг хой-өшкү
Кыргыттынгыр болзун.
Хачы дүгү хала чок
Хайырткайнып турар болзун.
Хой, өшкү саны
Көвей болзун,
Хой дүгү
Арбын болзун.
Хой кыргаанының соонда, чайның эгезинде, тываларның эр, херээжен бүгү кижилери чыда калбас киржир ажылы — дүк кагары ниити бүдүрүлге үүлениң байырлалы эгелээр. Чоннуң каас-коя, тодуг-догаа, ындазында хей-аъттыы аажок болур. аныяктар оол, кыс-даа дивес, торгу чычыы тон, дыгырааш сапык идик, мөңгүн чулар-чүген угулзалыг, деспе-төрепчилиг эзерлиг, чыраа-саяк аъттарлыг келир. Ол үеде чайлагларга эңдерик хөй аалдар чайлаглап сөктүп келген турар, бир аалдың, чижээлээрге: "Чылбас сугнуң дүгүн соң даарта кагар дээн-дир" дишкен дамчыыр чугаа кожа-кожа аалдар аразынга дыргын тарай хона берген. Тода көөрге шылбалап картааш, чадагай хой кажаазында селестей кадыра салып каан эңдерик хөй савааштар ырактан-на агара берген чайынналып тургулаар боор. А ныяк өскенни дүк какчып, ону дытчып, салчып бериңер деп ашактар, тырың, шыырак эрлер болгаш хир кага берген торгу чычыы тоннарлыг, кадыг идиктерлик кадайлар база хээлиг, эңмек дыргактарын чолдайтыр деңней таарып каан баштарында кактыныпкан эрээн-шокар хөйлеңнерлиг кадай-кыстар аъттыг-чадаг, дем-не сөктүп келгилээр. Хөм барбалар, хеден шоодайлар ногаан шыкта дүктү долдур дыгып каан дартая берген чыткылаар боор. Дүк хөй болур болза ийи хөмге кагар. Безерек дөңгүр-дөңгүр оолдар кежегелерин содуңнадыр давып самнаан, кызыжактар салган дүк шаптап суглаар суг чылыдып, бичелеп дажып тус-таңма ыяш доскаарларга куткулааш, балдырларны ытпаңнадыр аргажып, ужуп турбушаан, тө-чая дажыглап тургулаар.
Дүк кагар кижилер бот-боттарынга шаптыктавас кылдыр хериглиг хөмнү долгандыр ийи балдыр кырынга дискектей олуруптарга, дыдып каан чуңгактыг кургаг дүктү бир куспакты эккеп салыптар. Оон хоюглап каан узун суук савааштарны кижи бүрүзү сегирип аар, баштай оң холдарны көдүргеш бир кижи "че-ве, бирээ, ийи, үш, дең-дең" дээрге, шупту хары угда деңге дүжүргеш, бодунче сывыра тыртып, солагай холдарны көдүргеш, база-ла ынчаар тудускаш, ам-на хөнүп чоруй баар. шериг парадта деңге баскан марш ышкаш ана чирттилээр. Кончуг кадаң ашактар, мөче-мөчек шыңганнарлыг күдер эрлер кадыг хөмде дүктү барып-барып ийи кезек черге кара күш-биле улдаарга, чайлагларның тооруктуг ногаан эзимнери диңмиреп, эрээн-шокар аяңнары дириңейнип турар боор. Узун суук дүктер дадаазынналып, хөвең дег хоюп кээрге, педиредир таптаарга ийи эр кижи тура халышкаш, шуудуп долгааш, ийикатапкаш, куруг барбаже киир кааптар. Кадайлар сымыранчып, каттыржып, дүктерниң ак-каразын ылгавышаан, дыдар.
Хире-хире болгаш, аъш-чемни эккеп, хой сүдү-биле сүттээн кончуг хоюг сарыг шайны дизе салыпкан соонда, секпередир куткаш, каш аартаарга-ла, кижи чайгаар сергеп, мага-бот күш кирип, чугаа-соот төктүп келир. Үзе тыртарга, улам дам шөйлүп чоруй дадаазынналы бээр шөйген быштакты дайнап орда, ана чаак суу сайыраар чүве-ле болгай. Эм-дом дег амдан сүүзүннүг ак чем чооглап алгаш кижи база дагын савап кириптерге, могап-шылаарын-даа билбес, улам дам барып ыр-шоор киткеп турар апаар.
Чорук кылып чораан кижи аъдының аксын ээй тыртып, бо аалга ыяп-ла дүжер. Үүле бүтсүн! деп мендилээрге, "Ындыг-ла болзун! Чорук чогузун!" дижип чолукшуп харыылаар. Аяк шайны аартап, ак чемни амзааш, йөрээлди салгаш, демги чорук кижизи үүле бүдүржүп кириптер.
Дүктү салып эгелээрде, шевер херээжен салыкчылар хоюдур хап каан дүктү бир тудумну алгаш, ону ортузундан үзе тырткаш, оларның кайызын-даа катай деңнештир дыдар. Адак сөөлүнде дүк өгжейтир дескилежип кээрге, эге дээр узун калбак кидистиң кырынга оюк-делик чок кылдыр деп-дескилей чада салгаш, адыш-биле таптай базар. Чер алы бээрге-ле, ону база катап демги ёзугаар ийи каът кылдыр каъттаар. Дыдып каан дүк дескилей дола бээрге, көк мөөн кылдыр шаптап кааптар.
Ооң соонда үш-хире кижи хоюглап чазааш, ийи уштарын үттүг-ыяштар сугарынга өйлеп каан кургаг өзекти аргажып келгеш, салган дүктүг эгениң ужунга саң дорт салгаш, чууй идип тургаш, баштай ооң куруг ужунга, ооң соонда шуут төндүр орааптар. Оон аргамчы-биле узун дургаар шарыптар. Сыдымның ийи ужунда доңнап каан үттүг-ыяштарны улуг өзектиң өйлеп каан уштарынга кедире суккулап каарга, аъттыг кижи чедип келгеш, аргамчының мунган ортузун соңгу дергилерге баглап алгаш, дукпуртуландыр сөөрткеш, чоруптар. Шыкты өрү-куду чортар. Ол үеде ыры, каргырааны салып-ла турар.
Дүрүглүг дүктү сөөртүп дооскаш чазыптарга, улуг улус йөрээлин салыр. Аалда улустуң каткы-иткизи чайтыгайнып, чугаа-сооду куттулуп, хамык улуг, биче кижилер дамырак сугга чунуп, хеп-сынын эде чазанып, чазык-чаагай хөөрежип дойлаар.
Улус база катап шайлаар. Алдын эриктиг оңгар шокар тавактарда оваалай салган далган, тарааның опайтыр кагган өреме-саржагның хөйүн канчаар. Кижи бүрүзү улуг, биче-даад ивес өремелеп, саржаглаарын саржаглап чип билир. Чүгле харын быжыы билир чүве дээр. Ол аразында мөгелерни салыр. "Шүүлген мөгеге ужа, үжүүрүнге—төш!" — деп аалдың эр ээзи аазап турар боор.
Ол ажыл үезинде эң-не хүндүлүг кижи — хой-мал кадарчызы. кадарчыга өг-бүрүзүнден кош-кыры богаш аңаа эштей борбак эътти инчикке суп бээр. ол байырга ырлап турган ырлар болгаш йөрээлдер:
Савааш бажын савалдырган
Сарыг хойнң таагызы
Сагыш-чүрээм саймаараткан
Сарыг баштыг кижи кызыжактар
Савааш бажын саналдырган
Сарыг хойнуң таагызы
Салып-салып өйүп кээрге,
Сарыг хевис көжеге боор.
Ак-ла дүктү хоюдар дээш
Ак-ла талдан кылган савааш,
Аар дүктүң таагызын
Арылдыр-ла саваан савааш.
Кезек кижи херилдирген
Хенче хойнуң таагызы
Кезек кады чурттаксай бээр
Хеймер кара уруг эшти.
Тозан хоюм дүгү турда,
Торгу маңнык тоовас-ла мен
Доңат сооктар үезинде
Торгу маңнык торбаан болбас.
Дүк салганда йөрээлдер
Чаткан хөмү чаштылчак болзун,
Савааш бажы чарылбас болзун.
Дүк кагарда хол хаварбазын,
Дүргек-дүргээ-биле хоюг болзун.
Көргелекте хөвең дег болзун,
Каккалакта кадак дег болзун.
Дыткан дүк дыттынгыр болзун,
Үскен дүк үстүнгүр болзун.
Салган дүк салдынгыр болзун.
Чашкан суу чараштыр дүжүп,
Суглаан суу шулу дески сиңзин,
Өл деже кутпазын,
Оюк-делик дүшпезин.
Улуг-өзек дески болзун,
Улуг үүле дегийт бүтсүн,
Дүрерге дүрдүнгүр болзун,
Шарыырга шарыттынгыр болзун,
Хылыраазы кыдыын дескилезин,
Үттүг-ыяш үдү чирилбезин,
Тыртарга тырттынгыр болзун,
Сөөртүрге сөөртүнгүр болзун,
Тударга туттунгур болзун,
Өерге өйдүнгүр болзун.
Кырлаарга кырлаттынгыр болзун,
Дискектээрге дискектеттингир болзун.
Катап-катап тударга, кадыг-кадыг болзун.
Улуг үүле бүткен,
Улуг тевене дыынмазын.
Үүле чайгаар бүтсүн.
Көк буганың хөөмейи дег болзун,
Сарыг аскырның саары дег болзун.
Дээр суу өтпес болзун,
Демир тевене дыынмас болзун!
Эр хойнуң дүгү
Эргек дег кылын болзун,
Тогду хойнуң дүгү
Торгу дег чымчак болзун.
Буга мойнаа ышкаш,
Быжыг-ла болзун,
Булак чаагай болзун.
Үүле бүтсүн,
Кидис салдынгыр болзун!
Дээр суу өтпес болзун,
Тевене дыынмас болзун!