Вотъяс

by Сырнев И. Н.

Государстволы унатор йылысь лоӧ тӧждысьны, унатор вӧчны, восьтыны, лӧсьӧдны, важсӧ дзоньтыны, важ вӧчӧмсӧ да лӧсьӧдӧмсӧ кутны. Государство видзӧ олысьяссӧ, мусӧ налысь, эмбурнысӧ быдсикас омӧль йӧзысь: мӧд мувывсаысь и асланымысь; тӧждысьӧ быд морт вӧсна, мырсьӧ велӧдӧмӧн йӧзлысь вежӧрсӧ содтыны, эмбурсӧ босьтчӧдны; видзӧ налысь дзоньвидзалунсӧ да уна на мукӧдтор.

Тайӧ став вӧснаыс государстволы лоӧ видзны войска, суддяясӧс, милиция, велӧдчанінъяс, больничаяс, унапӧлӧс бурдӧдчанінъяс, туйяс, пошта, телеграф, унасикас учрежденньӧ: видз-му уджалӧм лӧсьӧдӧм йылысь, пабрик-заводъясын удж лӧсьӧдӧм йылысь, эмбурӧн ас костын да мукӧд государствояскӧд вежласьӧм йылысь, сідз водзӧ.

Медым тайӧ ставсӧ позис вӧчны, государстволы колӧ уна сьӧм. Сьӧм государстволӧн вермас лоны сӧмын унасикас вот йӧзлысь перйӧмӧн.

Сідз кӧ, государстволӧн олӧмыс, бура удж нуӧдӧмыс — вот сайын. Вот кӧ кадын мынтан, удж оз сувт; пондан кӧ нюжӧдчыны — удж торксялас, кытсюрӧ эндас, омӧльтчас.

Сы вӧсна быд гражданинлы колӧ кутны тӧд вылас:

1) быдтор, мый сетӧ сылы государство, государство кындзи сетны некод оз вермы;

2) государство ассьыс уджсӧ вӧчны, водзӧ нуӧдны куш киӧн, сьӧмтӧг оз вермы;

3) сійӧ сьӧмсӧ государство вермӧ чукӧртны сӧмын сэн олысь йӧз вылысь. Сідз кӧ, быд олысь мортлы колӧ мынтыны пуктӧм вот;

4) мынтыны вот тырмӧдз, кадын, мед эськӧ сьӧм судзсьытӧмла государство эз йӧрмы, кутшӧмсюрӧ удж эз сувт.

Государстволы, воттӧ лӧсьӧдігӧн, колӧ артавны: 1) вотыд мед эз вӧв вывті ыджыд, мынтысьяс мед кокньыда вермисны мынтысьны; 2) перйыны тӧлкӧн, бура; 3) мед перйӧм вот босьтчӧдіс государстволысь эмбурсӧ.

Вотъяс лӧсьӧдлӧны асьныс йӧзыс. Лӧсьӧдлігӧн ёна бӧрйысьӧны-мӧвпалӧны, кутшӧм вот мыйысь перйыны, уна-ӧ, кыдзи перйыны, кор. Законӧн лӧсьӧдтӧм вот перйӧмыд — абу вот перйӧм. Вот перйыссьӧ государство нуждаяс вылӧ. Сы вӧсна быд перйӧм вот пырӧ государство казнаӧ. Сэсся казна разӧдӧ, кытчӧ мыйта колӧ. Грӧш кӧ вотысь оз веськав государственнӧй казнаӧ, оз мун государство рӧскод вылӧ — сійӧ оз нин вотӧн ло, калым лоӧ.

Вот государствоын мынтӧ став йӧзыс, нажӧтка да овмӧс сертиыс: кодлӧн ыджыд нажӧтка, сійӧ унджык вот мынтӧ. Нажӧвитчыны ӧд кӧть кыдзи вермам сӧмын государство отсӧгӧн, государство борд улын олігӧн. Ыджыд докод босьтысьлы ёнджыка лоӧ государство бурнас вӧдитчыны, сы вӧсна сылысь унджык вотсӧ перйӧны. Тырмас сылӧн барышыс воттӧ мынтыны дай кольӧ на уна мыйсюрӧ лӧсьӧдны: вӧччан да мичмӧданторъяс, торъя бур сёян-юан да м. т. Кодлӧн нажӧтка ичӧт — тырмӧ сӧмын сёйны-юны да пасьтасьны — сылысь вот оз перйыссьы.

Воттӧ перйигӧн колӧ йӧзсӧ водзвыв юӧртны вот йывсьыс, мед эськӧ найӧ срок кежлас вермасны лӧсьӧдны сьӧмсӧ сійӧс мынтыны. Сёрӧн юӧртӧмнад унаӧн оз вермыны ӧтпырйӧнтӧ мынтыны, сэсся вот перйысьясыс мыжаласны найӧс: штрапуйтасны, пеня пуктасны. Мӧдас зык, пинясьӧм.

Воттӧ перйыны кадын колӧ, кор мынтысьыс вӧчис нажӧтка, кор сылӧн сьӧмыс эм вотсӧ мынтыны. Кадын вот перйӧм вылӧ этшаджык пӧра вошӧ, этшаджык рӧскод лоӧ.

Колӧ зільны, мед эськӧ вот перйӧмыд эз вылӧ сувт государствоыдлы, этша рӧскодӧн артмис. Уна кӧ ӧд видзан, вотыд кассаад этша пырас. Воттӧ лӧсьӧдны ёна мӧвпалӧмӧн, мед эськӧ сійӧ ӧтмоза перйыссяс ӧткодь торъяссьыс, ӧтмындаӧн; мед вот понда йӧз эз дзескавны, мед вот вӧснаыс эмбур эз чин, водзӧ содӧмысь эз дугды.

Государство оз став рӧскодсӧ вешты. Аскостса, обласьтувса, карувса, вӧлӧсьтувса рӧскодъяс вылӧ тшӧктӧ аскостса вот лӧсьӧдны. Сэтшӧм вотыд местнӧй вотӧн шусьӧ, ас кост чукӧртӧмӧн. Сійӧ дзик жӧ государственнӧй вотыд кодь, сідз жӧ чукӧртчӧ и, сӧмын оз государственнӧй кассаӧ пыр, мунӧ ас гӧгӧр ёнсьӧдӧм, вын содӧм вылӧ.

Вот перйыссьӧ кык ногӧн: 1) сьӧмӧн (деньгаӧн), 2) уджӧдӧмӧн, либӧ мыйсюрӧӧн (няньӧн, мукӧдторйӧн). Войдӧр, важ пӧраӧ уджалӧмӧнджык мынтысьлісны, ӧні сьӧмӧнджык пондісны. Ӧні быд государствоын йӧзыд сьӧмӧнджык воттӧ мынтӧ, сӧмын государствосӧ мукӧд йӧзыс видзӧны асланыс уджӧн (салдатӧ ветлӧмӧн). Миян государствоын дзик ӧнісӧ салдатын служитӧм кындзи кык сикас сьӧмтӧм отсасьӧм эм: няньӧн (продналог) да кыскасьӧмӧн (трудгужналог). Сэсся ещӧ туй вӧчӧдӧны, патераяс, вӧр пӧжар кусӧдӧны и мукӧдтор.

Став вотсӧ куим нимӧн позьӧ нимтыны: веськыда перйӧм вот, тӧдлытӧг и пошлина.

Веськыда перйӧм вотӧн шусьӧ, кор государство урчитӧ, мыйысь либӧ кодысь перйыны: муысь, керка-картаысь, нажӧткаысь, вузасьӧмысь, вӧралӧмысь и м. т. Йӧзысь вот перйыссьӧ быд мортысь торйӧн (сёйысь серти) либӧ нажӧтка серти.

Ӧні веськыд государственнӧй вотыс кык пӧлӧс: 1) уджъясысь и 2) йӧзсьыс. Муысь, керка-картаясысь, нажӧткаысь вотсӧ сюйӧма морт вотас. Войдӧр уджъясысь вот эз вермыв лоны: удж вӧчсис и юксис государствоӧн. Ӧні, кор лӧсьӧдісны вӧляысь уджалӧм да вузасьӧм, сэтшӧм вотыд ковмис.

Став йӧзлысь вот перйӧм лӧсьӧдӧма тшыгъялысьяслы отсалӧм кузя, дзоньвидзалун кутӧм кузя, видз-му уджалӧм, босьтчӧдӧм кузя. Тайӧ вот, тӧдӧмысь, абу дзик шань, оз артась, кутшӧма олӧ мынтысьысьыс.

Нажӧтка серти да овмӧс серти лӧсьӧдӧм воттӧ медбурӧн позьӧ шуны. Сӧмын тай кузя воюйтігад быдлаті миян жугавлӧма да киссьӧма, йӧз гӧльмӧмаӧсь, дон быдтор вылӧ содӧ, нажӧтка лыддьыны стӧч он вермы, дай ёна вежласьӧ сійӧ деньга дон усьӧмысла; вот перъянінъяс лючки лӧсьӧдтӧмӧсь, асьныс йӧзыс унаӧн на ещӧ воттӧ мынтӧмысь зільӧны мездысьны — тайӧ став вӧснаыс ӧнія кадын нажӧтка да овмӧс серти вот перйӧмтӧ он вермы лючки лӧсьӧдны. Мӧдысь, кор государство кок вылас сувтас, вынсялас да ёнсялас, тайӧ вотыд лӧсьыда пондас мунны.

Тӧдтӧм вотыд пуктыссьӧ быд колантор вылӧ, карасин вылӧ и, сов вылӧ и, истӧг вылӧ и, табак вылӧ и, ем вылӧ и, кизь вылӧ и. Сӧмын сійӧ вотсӧ оз быд ньӧбысь торйӧн ньӧбигас мынты, а мынтӧ фабрикантыс либӧ заводчикыс пабрикасьыс лэдзтӧдз. Ӧні сэтшӧм вотыс перйыссьӧ винаясысь, табакысь, истӧгысь, спиртысь, солысь, карасинысь, сурысь, маысь, ырӧшысь, сакарысь, тшайысь, копейысь, сисьясысь.

Кодъяс унаысь волывлӧны начальство дінӧ, учрежденньӧясӧ отсӧгла, мездысьны мыйыськӧ либӧ видзны вӧчӧм, восьтӧм тор — налысь государство перйӧ торъя вот — пошлина. Судитчигӧн мынтыссьӧ пошлина, гижсялігӧн, кутшӧмкӧ гижӧд босьтігӧн мӧдлаӧ нуны; туйясысь, кор сійӧ туйӧдыс новлӧдлӧны мыйсюрӧ аслыныс нажӧтка кузя. Татшӧм вотъяснас учрежденньӧясын вештӧны рӧскодъяссӧ найӧс жӧ видзӧмысь.

Медуна пошлина воӧ «гербӧвӧй сборысь». Сійӧ перйыссьӧ документъяс сетігӧн, прошенньӧяс, копияяс босьтігӧн, условйӧяс вӧчигӧн. Документыд кӧ гижӧма гербӧвӧй кабала вылӧ, либӧ ляскӧма сэтчӧ гербӧвӧй марка, лыддьысьӧ збыльӧнджык.

1922ʼ воын август 10ʼ лунӧдз веськыда перйӧм вотыс да пошлина вӧлі чукӧрмӧма 48,4 триллион шайт; тӧдтӧмыс 12,0 триллион шайт. Став государственнӧй вотыс 60,4 триллион шайт. Сы весьт эз ков выль бумага деньга лэдзны, отсаліс сувтӧдны деньга дон усьӧм.

This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
Original:
Translation: