Auroro [DEFIRS] D. Morgenröte, Aurora ; E. dawn, aurora ; F. aurore ; I. aurora ; R. avrora[1] ; S. aurora.
Sinkar [DE] D. sinken, sich senken ; E. to sink ; F. enfoncer (v. a. et n.), s’enfoncer ; I. affondare, sprofondare ; S. afundarse.
On rimarkos ke ta verbo esas mixita (kune tranzitiva e netranzitiva) ; ol povas anke esar reflektiva : sinkar su, kande la subyekto vere facas sur su la ago.
Naufraj‑ar [EIS][2] D. Schiffbruch ; E. to be shipwrecked ; F. faire naufrage ; I. naufragare ; S. naufragar.
Naufraj‑o : D. Schiffbruch ; E, shipwreck ; F. naufrage ; I. S. naufragio.
Naufraj‑inta, ‑into : D. schiffbrüchig ; E. shipwrecked ; F. naufragé ; I. S. naufrago.
N. B. — On povas uzar la verbo dronar por navo en la senco D. versenken ; E. to founder ; F. couler ; I. colare a fondo ; S. echar a fondo. Navo povas naufragar, sive per strandar, sive per dronar. On devas anke distingar dronar e sinkar ; on povas dicar, exemple : « la navo sinkis til la bordo, sed ne dronis ».
Saliar [EFIS] D. vorspringen, hervorragen ; E. to project, to jut out ; F. saillir, faire saillie ; I. sporgere, aggettare ; S. formar relieve. — Ta vorto tute ne signifikas movo, quale spricar o (ek)saltar, sed formo.
Sali‑anta D. vorspringend ; E. salient ; F. saillant ; I. sporgente ; I. S. saliente (quale sempre, la senco propra e materyala kunportas la senco figurala o mentala). La frazeto : punctum saliens esas internacione konocata.
Sali‑ajo D. Vorsprung ; E. projection, prominence ; F. saillie (chose ou partie en saillie) ; I. prominenza, aggetto ; S. salida. (Komparez la Esp. vorto elstarajo !)
Startar [E] D. aufzucken ; E. to start ; F. tressaillir ; I. trasalire ; S. estremecerse.
Spoliar [EFIS] D. berauben ; E. to spoil, despoil, spoliate ; F. dépouiller ; I. spogliare ; S. esquilmar, saquear.
Spolio D. Beraubung, Plünderung ; E. spoliation ; F. spoliation ; I. spogliazione ; S. expoliacion.
Rimarkez, ke on furtas o raptas generale kozi, sed on spolias de li la personi (o generale la posedanto di la kozi furtita o [ 17 ]raptita). Raptar persono esas tute altro kam spoliar lu ! Pro to Esperanto uzis tute mallogikal e malklara derivajo : prirabi ! — Kad on povus uzar la sama vorto spoliar por D. ausplündern ; E. pillage, plunder ; F. piller ; I. depredare, saccheggiare ; S. pillar, saquear..? to esas, spoliar urbo o domo, o plu juste la habitanti di urbo o domo.
Strapar [I] D. ausreissen ; E. to pull out, to tear away ; F. arracher ; I. strappare, svellere ; S. arrancare. — Ideo specala, quan on ne povas juste tradukar per derivajo : to esas nek lacerar (on strapas kozo de la manui di ulu sen lacerar ulo), nek extirpar (nam on povas strapar multa kozi qui havas nula radiki, afisho exemple). Kompreneble, la vorto havos anke figurala senco : strapar konfeso, krii, larmi. Existas nula radiko internaciona ; la germana radiko reiss, riss havas multa altra senci (aparte lacerar) ; nur la radiko italiana havas definita senco, ed esas kune expresiva e mallonga.
Suplantar [EFIS] D. verdrängen, vertreiben ; E. to supplant ; F. supplanter ; I. soppiantare ; S. suplantar. — Ideo aparta, tute diferanta de vicar o suplear : A vicas B, kande lu okupas komplete e definitive la loko o funciono di B ; A supleas B, kande lu okupas ol nur provizore, ne kun la sama yuri o grado ; A suplantas B, kande lu privacas lu de sa loko por vicar lu.
Vindar [DE] D. aufwinden, aufhasseln ; E. to wind up, to weigh, to hoist ; F. tirer ou tendre avec un treuil, guinder ; I. ghindare ; S. guindar.
Vind‑ilo D. Winde, Winsch, Spill, Haspel ; E. windlass, winch ; F. treuil, guindeau ; I. verricello ; S. cabria, molinete.
On rimarkos, ke to esas la vera senco di ta radiko tute internaciona (sub la du formi germanala vind, romanala gind, etimologie equivalanta). Ni supresis ol en nia vortaro, ube ol esis tute neutila en la senci di volvar o di envlopar. Sed ol aparis tre utila, e mem necesa, por nomizar l’instrumento vindilo (Esp. levilrado, rullevilo !). NB : la kapstano esas speco de vindilo kun vertikal axo, dum ke la vindilo havas generale horizontal axo. — La Provo de marista terminaro donas vindaso (sama radiko !), ne zorgante pri la teral instrumento (identa a la naval instrumento), nek pri la verbo, qua devas esar la radiko. Tala esas la danjero di la prematura o tro specala teknikala vortolibri.
Deceptar [EFIS] D. täuschen ; E. to deceive ; F. décevoir ; I. ingannare ; S. enganar, seducir.
Decept‑o, ‑eso D. Täuschung ; E. deception ; F. déception ; I. decezione ; S. decepción.
Radiko necesa por expresar speco di trompo od iluziono : « trompar per malvera semblo », o « trompar l’ espero di ulu ».
[ 18 ]So Sentis… sentis ja la bezono di ta radiko, ed uzis decivo en sa poemeti En montoj (1906)[3].
Sapto [DE] D. Saft ; E. sap ; F. sève ; I. succhio ; S. savia. — Vorto necesa apud suko, tro generala por ta senco. — On questionis, kad ne esus necesa ula vorto por tradukar : D. Saft, Brühe ; E. juice ; F. jus ; I. succo, sugo ; S. jugo, zumo (du senci : suko di frukto quan on presas ; suko di koquita karno) ; sed semblas, ke suko suficas por ta senco.
Tenebro [FIS] D. Finsternis ; E. darkness ; F. ténèbres ; I. tenebra ; S. tinieblas. — Tenebr-oza D. finster ; E. dark ; F. ténébreux ; I. S. tenebroso. Ta vorto semblas utila por signifikar la manko de lumo (Esp. mallumo esas tute mallogikal, nam existas nulo kontral a la lumo : la max granda tenebro esas la kompleta manko de lumo).
Obskura [EFIS] D. dunkel, E. obscure ; F. obscur, sombre ; I. oscuro ; S. obscuro. — Obskur-eso D. Dunkelheit ; E. obscurity, ‑eness ; F. obscurité ; I. oscurità ; S. obscuridad.
Ta vorto semblas utila por signifikar malmulte lumoza, quo esas nur relativa manko de lumo (propre e figurale). Ni provis tradukar en nia vortolibri ta ideo per malklara, sed semblas ke ca vorto tradukas plu juste : D. trübe, unklar ; E. turbid, thick ; F. trouble, confus ; I. torbido ; S. turbio, confuso[4]. Ta questiono, esas tre malfacila ; nam klara havas du senci : lumoza (Esp. hela) e quaze diafana (pura). Ol havas do du kontraji : to quo esas malmulte lumoza, e to quo esas ne diafana, o konfuza. Quan de la du senci on devas atribuar a klara, e konseque a malklara ?
Indijar [EFIS] D. mangeln ; E. want, be in need of, be destitute of ; F. manquer de ; I. mancare di ; S. carecer, necesitar. — Indijo D. Dürftigkeit, E. indigence, F. indigence, I. indigenza, S. indigencia. — Ta vorto semblas necesa, nam evidente on ne povas uzar la verbo mankar en ta senco. On savas, ke ni dicas sempre nur : ulo mankas ad ulu, on do ne povas dicar, en la sama kazo, ke ulu mankas de ulo (quale facas ofte la Esperantisti, pro manko di konvenanta vorto). To esas l ideo di L. carere, indigere, e pro ke la radiko indij esas sat internaciona, ni propozas ol. So de Beaufront propozis ed uzis indijenc (L’Espérantiste, agosto-sept., p. 191), por tradukar E. F. indigence, [ 19 ]I. indigenza, S. indigencia ; sed ta formo semblas poke tro longa, e la senco poke mallarja ; nam la « indigence » esas la stando di homo indijanta la max necesa kozi : to esas do nur specal apliko di la verbo indijar.
Indolenta [DEFIS] D. träge, indolent ; EF. indolent ; IS. indolente. — Indolent-eso D. Trägheit, Faulheit ; E. indolence, idleness, laziness ; F. indolence, paresse ; I. indolenzia, pigrizia ; S. indolencia, pereza. — Ta vorto semblas utila por ta senco, qua tradukesas nun tre nerekte e malkomode per mallaborema, malagema. La radiko indolent esas tre internaciona, ed expresas bone la « mallaboremeso » qua venas de la mental karaktero, de speco di moleso o malkurajo. Kompreneble, ol nule havus la medicinal senco di indolent (sendolora).
Docila [EFIS] D. gelehrig, fügsam ; EFI. docile ; S. docil. — Docil-eso D. Gelehrigkeit, Folgsamkeit ; E. docility ; F. docilité ; I. docilità ; S. docilidad. — Ta ideo « facile docebla e duktebla » ne povas tradukesar per docebla od obedyema (same kam facila ne esas facebla) ; ol signifikas aparta mental karaktero, e la vorto esas sat internaciona.
Marvelo [EFIS] D. Wunder, E. marvel, F. merveille, I. maraviglia, S. maravilla. — Marveloza : D. wunderbar, E. wonderful, marvellous ; F. merveilleux ; I. maraviglioso ; S. maravilloso. — Ta lasta vorto ne havas la sama senco kam admirinda o kam astonanta (od astoneganta). Marvelo ne signifikas anke la samo kam miraklo. Ol signifikas esence ulo qua efikas astoneso od admiro per aparta beleso, grandeso o stranjeso, mem per superhomeso o supernatureso (F. le merveilleux).
Plaso [DEF] D. Platz ; E. place ; F. place ; I. posto ; S. puesto. — Ta vorto semblas necesa por signifikar la spaco okupata od okupebla da singla persono en irga loko (veturo, teatro, e. c.) Ol ne povas vicesar da loko, ankore min da sideyo ; nam en omnibusi, tramveturi, urbana fervoyi, existas plasi sidanta e plasi staranta. Ol povas anke signifikar la loko propra, rezervata o konvenanta por singla kozi : « Un plaso por omna kozo, ed omna kozo en sua plaso ». On povas dicar, exemple : « Me havis bona plaso proxim la loko ube eventis l’inauguro di la statuo X. sur la placo Y. » « Restis nula plaso en la teatro, quankam esis ankore multa spaco inter la rangi e granda vakua loki avan la pordi ».
Jemel-a, ‑o [EFIS] D. Zwilling ; E. twin (Gemini) ; F. jumeau ; I. gemello ; S. gemelo. Esp. dicas du-naskita, qua esas tolerebla en pluralo, sed tute ridinda en singularo (un dunaskito !) Plue, on bezonos probable ta vorto en plura teknikal senci : por la stelaro L. Gemini ; por la duopla lorno ; por du stangi o trabi paralela e juntita ; por duopla fenestro, e. c.
[ 20 ]Kancero [EFIS] D. Krebs ; E. F. S. cancer ; I. cancro (malsaneso). — Esas preferinda ne uzar kankro en ta senco, pro la dusenceso (malgre l’exemplo di D. ed I.).
Rovo [I] D. Brombeerstrauch ; E. bramble, briar ; F. ronce ; I. rovo, rogo ; S. escaramujo, cambion, zarza. — Rov-bero D. Brombeere ; E. mulberry ; F. mûre ; I. S. mora. — On devas distingar ta frukto de la moruso, frukto di la morusyero, quankam plura lingui identigas lia nomi.
Rinsar [EF] D. ausspülen ; E. rinse ; F. rincer ; I. sciacquare ; S. enjuagar. — Ideo specala, tre familiara, quan on ne devas intermixar kun gargarar, rezervenda a la medicinala senco (rinsar la guturo per medikamento liquida), segun l’exemplo di nia lingui : D. sich gurgeln ; E. gargle, gargarize ; F. gargariser ; I. gargarizzare ; S. gargarizarse. Kompreneble, rins-uro D. Spúlwasser ; E. rinsings ; F. rinçure ; I. sciacquatura ; S. enjuagadura.
Priventar [EFIS] D. vorbeugen ; E. prevent ; F. prévenir (ne avertir) ; I. prevenire ; S. prevenir. — Privent-iva D. vorbeugend ; E. preventive ; F. préventif ; I. S. preventivo. — Vorto necesa en la medicinal senco ed en l’analoga vulgara senco ; to esas nek anticipar, nek evitar ; to esas impedar o remedyar ula evento (malbona) ante sa aparo. « Preferinda esas priventar kam kuracar ». On distingos la remedyili priventiva e le kuraciva (o resanigiva, quankam ica vorto esas poke… optimista !)
Latenta [DEFIS] D. verborgen, latent ; E. F. latent ; I. S. latente. — Ta vorto esas necesa en la ciencala linguo (ol esis uzata da So Lorenz, Progreso no 10, p. 625) ; ol ne povas vicesar da celita, nam ol aplikesas a kozi quin nulu « celas », sed qui ne (o ne ja) aparas extere. Ex. difekto latenta (en mashino, en animalo) povas esar tute ne celita, sed absolute ne konocita.
Sterila [DEFIRS] D. unfruchtbar, steril ; E. sterile ; F. stérile ; I. sterile ; S. estéril. — Steril-eso D. Unfruchtbarkeit ; E. sterility ; F. stérilité ; I. sterilità ; S. esterilidad. — Steril‑igar D. sterilisieren ; E. sterilize ; F. stériliser ; I. sterilizzare ; S. esterilizar. — Ta vorto esas necesa, unesme ed adminime en la ciencala senco (steriligar aquo, filtro, vazo, e. c.) ; duesme anke en la vulgara senco, nam ex. femina ento povas esar ne-fekunda (ex. se ol ne esis « fekundigita ») sen esar sterila. (Rimarkez, ke Esperanto, verko di medicinisto, ne havis mem la vorto fekunda, nek sa derivajo fekundigar !). La rusa ipsa havas la vorti sterilizirovaty, sterilizaciya[5].
[ 21 ]Ruko [DEIS] D. (Spinn)-rocken, Wocken ; E. rock, distaff ; F. quenouille ; I. conocchia, rocca ; S. rueca. — Ta vorto semblas necesa, nam on trovas trovar nula perifrazo exakta e klara (Esp. : stupofasko, bobenstango !) E la radiko DEIS esas plu internaciona kam la radiko FI. On devas nur modifikar ol por evikar roko.
Fremis-ar [FI] D. schauern, schaudern ; E. to shudder, shiver ; F. frémir, frissonner ; I. fremere, tremare ; S. temblar, estremecerse. — Ta vorto esas necesa, e ne povas vicesar da tremetar, nam on trovas ex. en Evangelyo : fremisanta de hororo e tremanta de pavoro. On fremisas de kolero, de nepacienteso, de multa pasioni ; on tremas o tremetas de malvarmeso, sed on fremisas de febro.
Kontagio [EFIS] D. Ansteckung, Seuche ; E. F. contagion ; I. S. contagio.
Kontagi-a, ‑oza, ‑ema : D. ansteckend, kontagiös ; E. contagious ; F. contagieux ; I. S. contagioso.
Disipar [EFIS] . vergeuden, verschleudern, verschwenden ; E. to dissipate ; F. dissiper, gaspiller ; I. dissipare ; S. disipar. Rimarkez, ke ta vorto ne havas la senco dissemar o dispersar (quankam ta senco esas etimologie sa primitiva senco).
Disip-ema, ‑emo D. Verschwender (-isch), E. waster, prodigal, spendthrift ; F. prodigue, gaspilleur ; I. dissipatore, scialacquatore, prodigo ; S. derrochador, disipador, prodigo.
Vicio [EFIS] D. Laster, E. F. vice, I. vizio, S. vicio. — Vici-oza D. lasterhaft ; E. vicious ; F. vicieux ; I. vizioso ; S. vicioso. — Vici-izar D. verderben ; E. vitiate ; F. vicier ; I. viziare ; S. viciar. Ta radiko semblas necesa ; 1e pro ke, en la senco morala, on povas dubar, kad vicio esas vere kontrajo di vertuo, e kad ol povas do expresesar per malvertuo (la stranjeso ipsa di ca vorto semblas montrar, ke ol ne esas tute justa) ; 2e pro ke en sa metafora senci ol tute ne povas vicesar per malvertuo nek per difekto. Same, viciizar ne esas exakte la samo kam koruptar ; ex. legal akto povas esar viciizata, ol ne esas koruptata ; 3e, pro ke ta vorto semblas esar necesa en tradicionala expresuri o frazeti, quale : vicioza cirklo (maljusta rezono, o kulpo en rezono).
Embarkar [EFIS] D. einschiffen, E. to embark, F. embarquer, I. imbarcare, S. embarcar. — Embark-eyo D. Einschiffungsplatz ; E. wharf ; F. embarcadère ; I. imbarco ; S. embarcadero. — Mal-embarkar D. ausschiffen ; E. to disembark ; F. débarquer ; I. sbarcare ; S. desembarcar. Kompreneble, la verbi embarkar e mal-embarkar esus mixita (tranzitiva e netranzitiva). Ni ne kredas utila dicar pro quo li semblas necesa, ed adminime plu bona kam la Esp. verbi enshipigi, enshipighi, elshipigi, elshipighi[6].
[ 22 ]Gafrar [DE] D. gaffen ; E. to gap at ; F. badauder ; I. balloccare ; S. embobarse. — Gafr-o, ‑emeso D. Gafferei, Maulafferei ; E. cockneyism ; F. badauderie ; I. balloccagine ; S. tonteria, patochada. — Gafr-anta, ‑ema, ‑anto, ‑emo D. Maulaffe ; E. simpleton, cockney ; F. badaud ; I. allocco, babbaccio ; S. pazguato, bodoque. Ta verbo signifikas : spektar od admirar naive, malsaje, ulo quo ne meritas serioza atenco. Ta ideo tre komplexa ne povas tradukesar exakte per derivajo o kompozajo. — La radiko gaf semblas rezervenda a D. Gaffel, E, gaf, F, gaffe (naval o batelal instrumento).
Fular [EFI] D. walken, pressen ; E. to full ; F. fouler ; I. follare, gualcare ; S. abatanar.
Ful-isto D. Walkmüller ; E. fuller ; F. foulon ; I. follone, gualchieraio ; S. batanero.
N. B. — On esas pregata komparar nia metodo a ta di la « Zamenhofaj vortoj », por konvinkesar, ke la du metodi tute diferas, mem kande hazarde lia rezultaji esas simila.
- ↑ Rimarkez ke la rusa deformas generale la diftongi au, eu, en av, ev, en la vorti internaciona, e ke Esperanto kompreneble imitas olu.
- ↑ Videz Progreso, no 6, p. 244.
- ↑ La sama autoro uzis altra bona neologismi, quale aspekti, rezisti, heziti, indiki, invadi, torpori, kulmeno, abismo, grameno, surfaco, transpara ; altri min felica, sed anke necesa, konkeri (konquestar), anksio (angoro), pario (parieto). Sed sa exemplo ne esis sequata da la « fideli ». Ni devas pagar ta homajo a nia preiranto !
- ↑ En ta seryo on vidas aparar la radiko turb (L. Turbare). Ni adoptis ja trublar en senco precipue mentala.
- ↑ Ta exemplo ankore pruvas quante maljusta esas la « cienculi », qui akuzas ni latinigar la linguo. Lia riprocho devus su turnar a la cienco ipsa : nam ne esas nia kulpo, se tanta latina radiki divenis internaciona en la ciencala linguo !
- ↑ Quin famoza Esp. autoro imitis tre injenioze, forjante la verbo : elhejmighi por dicar… ekirar de hemo !