भीम आनी मधवाचार्य हे वायूचे तीन अवतार मानल्यात. महाभारतांतल्या भीमाच्या वेगवेगळ्या पराक्रमांपैकीं मणिमत् राकेसाक मारपाची कथा संप्रदायांत सगळ्यांत म्हत्वाची अशें मानतात. मणिमत् राकेस मोहशास्त्रां निर्माण करपी शंकराचार्याच्या रुपान अवतरलो , तर भीम मध्वाचार्याच्या रुपान, अशें सांप्रदायिक मानतात.
उपनिशदां , ब्रह्मसूत्रां , गीता, मध्वाचार्याचे 37 ग्रंथ, ताच्या ग्रंथावयल्यो जयतीर्थ, व्यासतीर्थ आदी टिका हे ग्रंथ संप्रजायाचे प्रमाणग्रंथ आसात. नारायणीय उपनिषदाक खास म्हत्व आसा. पद्मनाभतीर्थ, नरहरीतीर्थ, माधवतीर्थ आनी अक्षोभ्यतीर्थ हे मध्वाचार्याचे नामनेचे शिश्य आशिल्ले.
मध्ययुगांतल्या भारताच्या धर्मीक आनी समाजीक जिविताचेर माध्य संप्रदायाचो व्हडलो प्रभाव पडिल्लो. शंकराचार्याच्या मायावादाक विरोध करन मध्वाचार्यान जी वास्तव भुमिका घेतली, तिका लागून सामान्य मनशाचो आसावाद वाडलो आनी फुडें विजयनगरचें सामराज्य उबें रावपाक ताचेपसून प्रेरणा मेळ्ळी, अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. चैतन्याचे गुरू माध्व संप्रदायी आशिल्ल्यान चैतन संप्रदायाचेरय माध्व संप्रदायाचो प्रभाव आशिल्लो. कर्नाटकांतलो दांसकूट नांवाचो हरिदास संप्रदाय मध्वानुयायी आशिल्लो. माध्व संप्रदायान देवदासींचे प्रथेक विरोध केला, हें ताचे एक खाशेलपण. तशेंच ताणें यज्ञांत पशूबळी दिवपासुवातेर पिश्टपशू अर्पण कपाचो पुरस्कार केला.
पूरक नोंदः 1) द्दैतवाद. 2) शंकराचार्य. 3) राघवेंद्रतीर्थ.
-कों.वि.सं.मं.
मानगें: कूळ (Family): अलीगेटोरिडे (Alligatoridae) ) ,क्रोकोडीलिडे (crocodylidae ), ग्राव्हीयालीड (Gravialidae), गण (order): क्रोकोडीलीया , प्रकार (class): रेपटीलीया (Reptikia): उदकांत तशेंच जमनीर रावपी हो प्राणी सुमार १.५ मी. ते. लांब आसात. भायल्या देशांत मेळपी मानगीं खूब व्हड आसतात. नर मानगें बायल मानग्यांपरस व्हड आसता. ताचें तोंड सुमाराभायर लांब आसून तें चपटें, त्रिकोनी वा वाटकुळें आसता. मानग्याक व्हड जाबडो आसता आनी दोनय जबड्यांर घटमूट, तक्ष्ण आनी आकारान ल्हान व्हड दांत आसतात. फाट सोडून मानग्यांचें सगळें शरीर घट आसता. ताच्या आंगार खापां आसून तीं घट फातरासारकीं आसतात. मानेकडल्यान शेंपडेमेरेन ताचेर घट्ट कांट्यांचे पटे आसतात. ताची शेंपडी दोनयवाटेन चेपटी आसता. शेंपडेचो उपेक ताका पेंवपाखातीर जाता. ताका चार पांय आसतात आनी फाटल्या पांयांचीं बोटां पातळ कातडेन जोडिल्लीं आसतात. उदकाच्या वयर पेंवता आसतना तें तकलेचो कांय भाग वयर काडून दोळे आनी नाक पुडयो उदकाभायर दवरता. जमनीचेर सादारमपमान तें फरफटत वता.
मानगें आशिया, आफप्रका, अमेरिका . ऑस्ट्रेलिया , श्रीलंका आनी भारत ह्या देशांनी मेळटा. मानग्याच्यो जायत्यो जाती आसात आनी तातुंतल्यो दोनूच भारतांत मेळटात. पयलीं क्रोकोडिलस पॅल्युस्टिटस ही गोडया उदकांत रावपी आनी दुसरो क्रोकोडिलस पोरोसस ही खाऱ्या उदकांत रावपी . मानगीं चडकरून न्हंयच्या तशेंच खाऱ्या उदकांत रावतात आसलीं तरी तांकां उश्ण प्रदेश आनी चिखल दलदलीचो जागो मानवतात.
संवसारांत मानग्याच्यो जायत्यो जाती आसून तातुंतल्यो 13 जाती सांपडटात. नायल मानगे (crocodylus niloticus) सगळ्या आफ्रिका
खंडांत, सहारा वाळवंटांत, आनी मादागास्कर, सिसीलीस ह्या जुंव्यांनी मेळटा. आदल्या तेंपार 10मी. लांबायेचीं मानगीं मेळटाली. पूण आतां फक्त 4-6 मी. लांब मानगीं मध्य आनी अस्तंत आफ्रिका, तांगानीका हांगा मेळटात. आशिया खंडांत 4 मी. लांबांयेचीं मानगीं भारत, ब्रह्मदेश, श्रीलंका ह्या देशांत मेळटात. C.Siamensis जातीचीं 4 मी, लांब मानगीं थांयलंड, इंडोनेशिया , जावा, बोर्निया, मलाया, सुमात्रा, हांगा मेळटात. ऑस्ट्रेलिया तेचपरी अमेरिका खंडांतय मानगीं मेळटात.
राबित्याचो वाठारः भारतांत मानगीं गंगा, सिंधू, ब्रह्मपुत्रा ह्या न्हंयांनी मेळटात. ह्या मानग्यांक घडियाल (Grania lis gangeticus) म्हण्टात. ह्या मानग्यांचें तोंड लांब आसून जबडयांत ताका खरवती भशेन धारेचे दांत आसतात. गोंयांत न्हंयानी चिखलांत मानगीं दिसतात. सरकारान बोंडला फार्माचेरय मानगीं पोसल्यांत.
प्रजननः विणीच्या हंगामांत नर आनी मादी मानगीं आवाज आनी वास हांच्या आदारान एकामेकांचो माग काडटात. मादी आपलें प्रजोत्पादन तांतयां घालून करता. तांचीं तांतयां ४०-५० ग्राम वजनाचीं धवीं, घट्ट कवचाचीं आसतात. तांतयांपसून पिलां जावपाक देड-तीन म्हयने लागतात. तांतयांतल्यान भायर पडपाच्या अदमासाक तीं एकतेरेचो आवाज काडटात. पिलाच्या तोंडाच्या तोंकार एक अंडदंत आसता जो तांतयाचें दाट कट्टें फोडूंक उपेगी पडटा. उपरांत हो अंडदंत वता. सुरवेक पेट्याचो आवाज बारीक आसता. पूण फुडें फुडें जशे पेटे व्हड जातात तसो तसो तांचो आवाजय वाडटा. ल्हान पेटे जमनींत बिळांनी पांच पांच जाणाचो पंगड करून रावतात. अशें केल्ल्यान तांकां थंडी वाऱ्यापासून राखण मेळटा. चड गरमेंतय ते बिळांत वचून रावतात. तें पंगडांनीच भोंवतात आनी बायल- मानगें तांची राखण करता. केटफिश मानग्याच्या पेटयांक खाता. ताकालागून ते न्हंयेच्या देगांनी , तणासकयल , झिलींनी, चिखलांत लिपून रावतात. वाडीखातीर पिलांक उश्ण हवामान आनी सावळेची चड गरज आसता. जल्माच्या पयल्या सात वर्सांत तीं दर वर्सा सादारण २६.५ सेंमी.
