वर्धन राजवंश : (इ.स. ५०० - ६४६).
स्थानेश्र्वर, थानेसर वा स्थाण्वीश्र्वर हांगा राज्य करपी एक वंश बाणाच्या हर्ष चरिताप्रमाण श्रीकंठ नांवाच्या वाठारांत स्थाणीश्र्वर नांवाचो एक भाग आशिल्लो आनी त्याच नांवाचें एक नगरय आशिल्लें. थंय वर्धन वंशांतल्या पुष्पपती नांवाच्या मनशान आपल्या राज्याची स्थापना केली.ताच्या उपरांतच्या राजांचीं नांवां बाणान दिवंक ना. पूण ताचे कथेक प्रभाकरवर्धना सावन सुरू जाता. राजमुद्रा आनी अभिलेखांत नरवर्धन आनी आदित्यवर्धन ह्या तीन राजांक फकत महाराज ही उपाधी आशुल्ली, जाल्यार प्रभाकरवर्धनाक मात महाराजधिराज ही उपाधी आशिल्ली. प्रभाकर वर्धनान इ.स. ६०४ च्या सुमाराक ताका मरण आयलें.
प्रभाकरवर्धनाच्या आदले राजा गुप्ताचे वा मौखरींचे सामंत आसुंये. प्रभाकर वर्धनान मात आपलें राज्य स्वतंत्र केलें आसूंक जाय. ताणें आपल्या राज्याचो बरोच विस्तार केल्लो. पुराय पंजाब आनी माळव्याचो कांय भाग ताणें आपले सत्तेखाल हाडिल्लो.
प्रभाकरवर्धनाक राज्यवर्धन आनी हर्षवर्धन हे दोन पूत आनी राज्यश्री नांवाची एक धूव आशिल्ली. मौखरी राजा ग्रहवर्मा हाचेकडेन राज्यश्रीचें लग्न जालें. प्रभाकरवर्धनाउपरांत राज्यवर्धन राज्य करूंक लागलो.
त्यावेळार बंगालचो राजा शशांक बरोच बळिश्ट जाल्लो. ताणें माळव्याच्या राजाकडे मेळ साधलो. राज्यवर्धन राज्यार येतकच माळव्याच्या राजान कनौजाचेर घुरी घालून मौखरी राजा ग्रहवर्मा हाका जिवेशीं मारलो आनी राणी राज्यश्री हिका बंदी केली. स्थानेश्र्वराचेरय घुरी घालपाचो ताचो बेत आशिल्लो. तें कळतकच राज्यवर्धन १०,००० घोडदळ घेवन ताचेर चाल करून गेलो. ताणें माळव्याच्या राजाक सहज हारयलो आनी उपरांत तो कनौजाक गेलो. पूण वंगाधिपती शशांक हाणें वाटेरच कपटान ताका जिवेशीं मारलो अशें म्हण्टात. पूण ताच्या मरणाविशीं निश्र्चित म्हायती मेळना.
तेउपरांत इ.स. ६०६ त हर्षवर्धनाक सिंहासनाचेर बसयलो. ताणें शशांकाचो सूड घेवपाखातीर कामरुपाचो राजा भास्करवर्मा हाचेकडेन इश्टागत केली. सुरवेक ताणें राज्यश्रीक सोडोवपाचें काम हातांत घेतलें. पूण शशांकान तिका मुक्त केल्ल्याची बातमी हर्षाक कळ्ळी. राज्यवर्धनाच्या मरणाची बातमी कळतकच तिका वायट दिसलें. दुखान तिणें विंध्यारण्यांत वचून लासून घेवपाचें थारायलें पूण योग्य वेळार हर्ष थंय पावन तो तिका घरा घेवन आयलो.
उपरांत हर्ष दिग्वीजय करपाक भायर सरलो. सुरवेक ताणें उदेंत भारताचेर घुरी घालून कांय वाठार जिखले. पूण राजा शशांकाचेर मात तो जैत जोडूंक शकलो ना. तेचपरी दक्षिणेकडल्या दिग्वीजयांतूय ताका यश मेळूंक शकलें ना. चालुक्य राजा पुलकेशी हाणें ताका हारयल्ल्यान ताका नर्मदेचे दक्षिणेकडलो वाठार जिखूंक मेळ्ळो ना. इ.स. ६१२ च्या सुमाराक ताणें कनौज हांगा आपली राजधानी व्हेली.
वलभीचो मैत्रक राजा हो ताचो जांवय आनी कामरुपाचो भास्करवर्मा हो ताचो इश्ट आशिल्ल्यान ते दोगूय ताची सत्ता मानताले. तेचपरी ताच्या पराक्रमाक लागून उत्तर भारतांतले हेर राजेय ताका दबून आसताले. पूण उदेंत पंजाब, उत्तर प्रदेश, बिहार, अस्तंत बंगाल आनी ओडिसा ह्या वाठारांच्या भायर ताची सार्वभौम सत्ता पावंक नाशिल्ली.
आपले राजवटीचे निमाणें हर्षात उदेंत भारताचेर परत घुरी घाली. त्यावेळार राजा शशांकाक मरण आयिल्लें. भास्करवर्म्याच्या आदारान हर्षान मगध आनी अस्तंत बंगाल ह्या वाठारांचेर जैत मेळयलें.
इ.स. ६४६ च्या निमाणें हर्षवर्धनाक मरण आयलें. ताका कोणच वारस नाशिल्ल्यान ताचें सिंहासन ताचो मंत्री अर्जुनाश्र्व हाणें हस्तगत केलें.
हर्षवर्धन हो एक व्हड सम्राट, म्हान शासक आनी शूर सेनापती आशिल्लो. ताणें जायत्या विव्दानांक आपल्या राज्यांत आलशिरो दिल्लो. ताणें संस्कृत नाटकांय बरयल्लीं. नामणेचो संस्कृत लेखक बाणभट्ट हो ताच्या दरबारांत आशिल्लो. सुरवेक तो शिवभक्त आशिल्लो. पूण जिविताच्या निमाण्या काळांत तो बौध्द पंथाचो पक्षपती जाल्लो. ताणें जायते स्तूप आनी बौध्द मठ बांदले. तेचपरी दर वर्सा तो बौध्द परिशद भरयतालो.
- कों. वि. सं. मं.
वर्मा, धीरेंद्र : (जल्म : १७ मे १८९७, बरेली ; मरण: १९७३).
भाशाशास्त्रज्ञ, समीक्षक आनी हिंदी भाशेचो विव्दान प्राध्यापक. भुरगेपणांत ताचो बापूय खानचंद हाच्या संस्कारांतल्यान आर्यसमाजी वातावरणाचो आनी भारतीय संस्कृतीचो प्रभाव ताचेर पडलो. १९२१ वर्सा 'मयूर सेंट्रल कॅालेज' अलाहबाद हांगाच्यान संस्कृत घेवन तो एम्. ए. जालो. १९३४ वर्सा तो पॅरिसाक गेलो आनी नामनेचो फ्रेंच भाशाशास्त्रज्ञ झ्यूल ब्लॅाक हाच्या मार्गदर्शनाखाल ब्रज भाशा ह्या विशयाचेर १९३५ वर्सा शोधप्रबंध बरोवन ताणें डी. लिट्. पदवी मेळयली. अलाहाबाद विश्र्वविद्यालयांत हिंदीचो पयलो अध्यापक म्हूण १९२४ वर्सा ताची नेमणूक जाली. उपरांत थंय प्राध्यापक आनी हिंदी व्भागाचो मुखेली म्हूण ताणें काम पळयलें आनी थंयच्यानूच तो निवृत्त जालो. ते उपरांत सागर विद्यापिठांत भाशाशास्त्र विभागाचो मुखेल म्हूण ताणें काम केलें. १९२७ वर्सा सावन तो 'हिंदुस्थानी अॅकेडेमी' हे संस्थेचो वांगडी म्हूण आनी उपरांत चिटणीस म्हूण काम
