म्हण्टात. वैश्य दादलो आनी शूद्र बायले पसून जाता ती 'करण' जात अशी अनुलोम संकराविशीं म्हायती मेळटा. क्षत्रिय दादल्यापसून ब्राह्मण बायलेक जाता ती 'सूत' जात. वैश्यापसून निर्माण जाल्ली 'वैदेहक' जात, ब्राह्मण बायलेक शूद्र दादल्यापसून जाता ती 'चंडाल' जात. ही सगळ्यांत नीच आनी बहिष्कृत जात मानताले. क्षत्रिय दादल्यापसून वैश्य बायलेक जाता ती 'माहिष्य' जात आनी वैश्य दादल्यापसून शूद्र बायलेक जाता ती 'करणी' जात. माहिष्य दादल्यापसून 'करणी' बायलेक जाता ती 'रथकार' जात.
क्षत्रियाचे पांचचे पिळगेक, कर्माक लागून उंचेल्या वर्णाची प्राप्ती जाता. वैश्याचे सातवे पिळगेक कर्माक लागून उंचेल्या वर्णाची प्राप्ती जाता. हें वर्णपरिवर्तन वर्णाचीं कर्मां म्हळ्यार कर्तव्यां बदलिल्ल्यान जाता, अशें याज्ञवल्क्य स्मृतींत म्हळां.
श्रेणीबध्द वर्णवेवस्था पुर्विल्ल्या काळांत कितल्या प्रमाणांत आनी खंयच्या स्वरुपांत समाजस्वास्थ्याक उपेगी थारली हाचेर खूब मतां आसात. पूण अशे चौकटींतले वर्णवेवस्थेक लागून सामाजिक विशमतेक खूब व्हड आदार मेळ्ळो. तशेंच हे वर्णवेवस्थेक फांटे फुटत गेल्ल्यान तातुंतल्यान खूब जाती निर्माण जाल्यो. पयलीं वर्णाविशीं विशमता आनी तचीच परिणती म्हणून वेगवेगळ्या जाती विशींचे आचार - विचार दृढ जायत गेले. ताकालागून वेगवेगळ्या वर्णांत लग्नसंबंद करपाची प्रथा निशिध्द मानूंक लागले. हाका कांय अपवाद आसले तरी ब्राह्मण, क्षत्रिय वैश्य आनी शूद्र हांच्यांत लग्नां जायना जालीं.
वर्णवेवस्था आनी जातवेवस्था आयजमेरेन वंशपरंपरेन चालू आसा. ह्या वेवस्थांनी वंशपरंपरेक म्हत्व दिवचें कांय गुणाक म्हत्व दिवचें हेविशीं स्मृतिकारांभितर एकमत नासलें तरी निमाणें वंशपरंपरेचो अभिमान चड घट जायत गेलो. वर्णाच्यो चवकटी जाल्यो. उपरांत ताचोच परिणाम असंख्य जातींच्यो चवकटी जाल्यो. चातुर्वणर्य समाजवेवस्थेंत जे चार वर्ण मानिल्ले त्या दर एका वर्णाचे अधिकार वेगळे आशिल्लें. तेखातीर दर एका वर्णाची उच्च - नीचताय वेगवेगळी थारावन दिल्ली. सकयल्या श्रेणींतल्या वर्णाची व्यक्ती क्षमताय आनी गूण आसल्यार लेगीत उंचेले श्रेणींत वचूंक शकनासली. तशेंच उंचेले श्रेणींतली व्यक्ती ताचेकडे गूण आसूं वा नासूं उंचेले श्रेणींतूच कायम उरताली. ताका लागून दर एका वर्णाचे लोक आपलेच श्रेणींत कायमचे बध्द जाले. पयल्या वर्णाचे लोक ज्ञानी आनी विद्यासंपन्न; दुसऱ्या वर्णाचे लोक शूर आनी योध्दे; तिसऱ्या वर्णांतले लोक वेपारी आनी वेव्हारचतूर अशें मानल्यार चवथ्या वर्णांतले लोक कायमचे सेवाच करीत रावले. हाचो परिणाम ज्ञानसंपादनाचें क्षेत्र मर्यादित जालें आनी सामाजिक विशमताय वाडत गेली.
दर एक व्यक्ती आपल्या पुर्वजांच्या गुणांचे संस्कार आनी वेवसायाचें कौशल्य घेवनूच जल्माक येता अशें एक गृहीत तत्व हे वर्णवेवस्थे फाटल्यान आशिल्ल्यान, ह्या गृहीत तत्वाक कर्म आनी पुनर्जल्म ह्या आनीक दोन कल्पनांची जोड मेळ्ळी. ताचो परिणाम म्हणून वर्णवेवस्था ही जल्माचेर आदारून आसा अशें मत सामाजिक वेव्हारांत रूढ जालें. ज्या वर्णांत जो जल्मला, त्याच वर्णांत ताचें स्थान आनी कार्य , अधिकार आनी कर्तव्य कायमचें निश्र्चित जालें. पुर्वजांचे वेवसाय आनी गुणधर्म वंशजांनी, म्हळ्यार फुडल्या पिळग्यांनी मुकाट्यान मान्य करप हो धर्मशास्त्राचो नेम जालो. त्या नेमाप्रमाण थारिल्लीं कामां आनी थारिल्लें स्थान हातूंत बदल करूंक पळोवपी मनशाक, धर्मशास्त्रान ख्यास्तूय थारायली. वर्णवेवस्थेंतलें आपलें स्थान आनी कर्तव्य पाळप ना हो अपराध थारलो. उपरांत ताका अणसरून प्रायश्र्चित्तासावन देहदंडामेरेन ख्यास्तूय जावपाक लागली.
हे सगळे वेवस्थेखातीर जीं गृहीत तत्त्वां मानिल्लीं तीं आर्विल्ल्या विज्ञानाचे कसवटीचेर तिगूंक शकना. देखून वर्णवेवस्थेचें समर्थन अशास्त्रीय मानचें पडटा.
आधुनिक अनुवंशशास्त्र, सुप्रजननशास्त्र हांच्या प्रयोगांचेर प्राचीन गृहीत तत्त्वां तिगूंक शकनात. शिक्षण, संस्कार, सहवास आनी परिस्थिती हाका लागून आनुवंशिकतेच्या गुणांत व्हडले बदल घडून येवंक शकतात हें बऱ्याचशा प्रयोगांनी सिध्द जालां. व्यक्तीविकासाक अनुकूल परिस्थिती अशें योग्य शिक्षण आनी संस्कार मेळ्ळ्यार आनी बऱ्या सहवासाची संद लाभल्यार हीन मानिल्ल्या समाजांतली व्यक्तीय गुणसंपन्न जावंक शकता. हाचे उरफाटे अशी परिस्थिती वा शिक्षण संस्कार मेळ्ळे नात जाल्यार उच्च म्हणून मानिल्ल्या वर्णांतली व्यक्तीय अवगुणांनी युक्त जावंक शकता. ह्यो गजाली शास्त्रान सिध्द जाल्यातूच पूण वेव्हारांतूय आमकां तसो पावला पावलाक अणभव येता. देखीक - ब्राह्मण घराण्यांत अडाणी आसात. क्षत्रिय म्हणून घेवपी दुर्बळ दिसतात, वैश्य जातींत अवेव्हारी आनी दिवाळखोर आसतात आनी शूद्र म्हणून बहिश्कृत मानिल्ल्या समाजांत शिक्षणाचे संस्कार जातकच विव्दान, सृजनशील लेखक, कलावंत आनी प्रशासक जावंक शकतात. हाचोच अरेथ असो की, इतिहासान आनी जीवशास्त्रान वर्णवेवस्थे फाटल्यान वंशपरंपरेन प्राप्त जावपी गुणधर्मांचें जें गृहीत तत्त्व मानला तें चुकीचें थारता, अवैज्ञानिक थारता.
चातुर्वण्याचेर विज्ञानाचे नदरेंतल्यान पळयल्यार ताची अशास्त्रीयता, असमर्थनीयता स्पश्ट जाता. भारताचे राज्यघटनेन वर्णवेवस्था आनी जातिभेद अशास्त्रीय मानल्या. जातीभेद नश्ट करपाक आदारभूत अशे कायदे केल्यात. पुरोगामी विचाराचो समाज वर्णभेद आनी जाती भेद अशा अशास्त्रीय संकल्पनांक जाणीव पूर्वक विरोध करीत आयला.
- कों. वि. सं. मं.
