Вĕри çĕлен/Тимкка мĕлки
| ←Пике | Вĕри çĕлен (1908) by Тимкка мĕлки |
| Хайланă дата: 1908, Пичетленĕ çул: 1908. Çăлкуç: Вула Чăвашла |
Ылттăн хĕвел тÿперен
Сăрт хыçне анса ларсан,
Тĕнче хăйне кичемрен
Тĕтрине карса ярсан,
Сывлăш, çынсем майĕпе,
Тÿлекленсе лăплансан,
Вăрман çемçе çулçипе
Шавламашкăн чарăнсан,
Ырлăх çинчен юрлакан
Кайăк йăвине кĕрсен,
Хĕвел хыççăн кусакан
Уйăх самай çĕкленсен,
Тухать вĕçме вĕри çĕлен –
Этем йăхĕн тăшманĕ,
Авалтанпа ĕмĕртен
Çутă тĕнчен ылханĕ.
Этем ĕмĕтне татса
Куççулĕпе йĕртсксн,
Типшĕмлемлетсе шуратса
Чĕре çуне ĕмекен.
Пĕрре тытнă çулĕнчен
Акăш-макăш пăрмасăр,
Тĕнче тăрăх вĕри çĕлен
Вĕçет, юхать çунатсăр,
Хăй çыпăçнă çимĕçĕн
Чунĕ çинчен шухăшлать;
Хăйĕн чарусăр çилли
Сăнĕ çинче палăрать:
Çăварĕпе хĕм тăкать.
Куçĕпе çиçĕм çиçтерет,
Картлăн-картлăн карăнать,
Çунатсăрах вĕçтерет.
Пĕрре тытнă шухăшне
Пĕрмай пуçĕнче усрать;
Хăйне мăшкăл гуиине
Тамăк хуранне сунать.
Лăкăр-лăкăр пăтранса
Вĕрет тамăк хуранĕ;
Хăй вăйĕпе мухтанса
Вĕçет тамăк тăванĕ.
Пĕр çÿреме тытăннă
Çимĕç патне вĕçтерет.
Катаранах хавшаннă
Çимĕçĕшĕн хĕпĕртет.
Вĕçет, каçать шыв урлă
Хĕрлĕ хĕмпе ÿкерсе –
Шыв пин те пĕр ункăллă
Пулать, каять вĕресе.
Вăрман çийĕн вĕçтерет
Çăварĕпе хĕм тăкса –
Симĕç вăрман типшĕрет
Унăн хĕмĕпе хăрса.
Вĕçсе иртет сăрт çийĕн
Вутăн-хсмсн явăнса –
Ванать, шăнать чул тăпри
Шăрт та шăртах çурăлса.
Улăх тăрăх чашкăрать
Кăварлă çил кăларса –
Ешĕл курăк хупăрлать
Вăл хăртнипе хуралса.
Ялсем çинчен ярăнать
Усал тĕлĕк тĕпленсе –
Сасартăк çын вăранать
Хăй ыйхинче шикленсе.
* * *
Çав вăхăтра Лапсарта
Ларать Пике пÿртĕнче,
Кĕтет ялти Тимккапа
Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче.
Сарă вăрăм çивĕтне
Ик еннелле салатнă.
Çÿçĕн кăтра хĕррине
Хăлха çийĕн устарнă.
Мачча çурăкĕ тĕлне
Тÿшек çине хăй ларнă,
Пĕчĕк çинçе урине
Минтер çине пустарнă.
Уйăх çутти хушăкран
Алли çийĕнче вылять:
Тутлă сехет çывăхран
Хăйĕн тутийĕ кулать.
Тĕнче çинчен пĕлмесĕр
Пĕр шухăшпа пурăнать;
Кун ырлăхне сисмесĕр
Каçа ытларах савать.
Тĕлĕкпеле пурнăçа
Уйăрма пĕлмен пирки.
Çур ĕмĕрне уйласа
Ирттересшĕн ун чĕри.
Тимккапа качча кайсан.
Епле пурăнассине
Пĕтĕм чĕререн-вартан
Шухăшлать вăл каçхине.
* * *
Систермесĕр ак Тимкка
Кĕче-тăчĕ ун умне,
Тартрĕ инçе, аякка
Малаллахи кунсене:
Пĕрре куçĕнчен пăхса
Ăна мухтаса илчĕ,
Унтан аллинчен тытса
Пĕрле сак çине ларчĕ.
Ăшă, пăчăх тĕттĕмре
Ялтăртатать ун куçĕ;
Ун çумĕнчи вĕрире
Çунать Пикен сăн-пуçĕ.
Пĕрле пулсан пурăнмалли,
Ашшĕ-амăш çииче мар,
Тăрăшмашкăн тумалли
Йывăр ĕç çинчен те мар,
Пĕрне-пĕри юратнă
Ырăлăхлă каç çинчен
Вĕсем халап шăратнă
Çапла пĕрле каçсерен.
Кĕçĕр Тимкка Пикене
Ăшă кĕмеллех пăхать,
Унăн çемçе аллине
Ăсран ярсах чăмăртать.
Йăваш чунне тивретсе
Вăл Пикепе калаçать,
Акă çак сăмахсене
Çăварĕнчен кăларать:
– «Савни, итле савнине!
Эсĕ мана ман пекех
Хăвăн çамрăк чĕрÿпе
Юрататăн-и, Пике?»
Пике:
– Тимкка, эсе ухмах-тăр:
Кĕçĕр капла сăмахлан.
Манăн пуçăм çухалтăр
Эпĕ сана суйсассăн.
Кунĕпеле сан çинчен
Шухăш каймасть пуçăмра.
Ĕнер чуптуни çинчен
Астумастăн-им эсĕ вара?
Тимкка:
– Эх. Пике, чуптуни вăл
Мĕне питех пĕлтерет?
Манăн вĕçĕмсĕр кăмăл
Ăçтан унпах çемçелет?
Мана чăн чунтан-вартан
Эсĕ юратан пулсан.
Хăвăн иртнĕ кунсемпе,
Тĕттĕм çĕрĕн ырлăхпе,
Пуринчен те ытларах
Тÿшек таса çиттипе
Тупа ту-ха ман умра
Çемçе чĕлхÿ вĕçĕпе.
Пике (тупа тусан):
– Турăм. Мĕншĕн-ха капла?
Тимкка:
– Хăвăн ĕмĕрÿшĕн çапла!
Турăн: çитет ман чуна.
Кĕçĕр эпир санпала
Епле иккĕн ларатпăр,
Ĕмĕр çапла пурăнмалла
Сăмах татса хуратпăр. –
Тимкка çапла каласан,
Хăйĕн вĕри тутипе
Çÿхе хĕрлĕ тутаран
Чуптурĕ-илчĕ Пикене,
Пике ăшĕ вĕркесе
Юнĕ вĕрет чĕринче,
Юратнине итлесе
Тăнĕ çĕтст пуçĕнче…
* * *
Ир пулать те каç пулать,
Кунсем çаплах иртеççĕ.
Вуник уйăх çул тăвать:
Аликĕ эрне иртет.
Иртрĕç хĕлпе çуркунне,
Килчĕ каллех ăшă çу;
Каллех сăртсен питĕнче
Пиçет çырла: пыл та çу.
Анчах Лапсар ялĕнче
Сăнран ÿкет Пике хĕр,
Хура тĕтĕм ăшĕнче
Тĕксĕмленет чипер хĕр.
Пике шухăш хăртнине,
Юнлă куççуль тутлăхне
Пĕр çулталăк хушшинче
Пĕлсе çитрĕ ăшĕнче.
Анчах Тимкка мĕлкине
Халь те пулин пĕлеймен.
Ак кĕçĕр те ун патне
Вĕçсе килчĕ вăл çĕлен.
Пике суя Тимккаран
Пĕлесшĕн туй вăхăтне,
Çавăнпала пăртакран
Калать хăйĕн шухăшне.
Пике:
– Тимкка. Тимкка, итле-ха:
Хăçан пулать пирĕн туй?
Пĕлтĕрхи пекех акă
Иртсе кайĕ пирĕн çу,
Хăçан эпир иксĕмĕр
Пурăнăпăр пĕр пÿртре?
Хăçанччен ку яш ĕмĕр
Тăсăлĕ-ши венчетсĕр?
Тимкка:
– Итле эппин: кĕçĕрччен!
Кĕçĕр пирĕн туй пулать.
Кĕçĕр сана вĕри çĕлен
Чăнне уçма шухăшлать.
Итле, итле, Пикеçĕм,
Ăнсăр пулса ан хăрат.
Пăх, тухатмăш, чĕлхĕçĕм,
Анчах хама ан тухат! –
Тимкка çапла каласан.
Тăсрĕ кăларчĕ чĕлхине.
Çавна курсан, хăраса
Пике ÿкрĕ урайне.
– Тăр, тăр, Пике! Тăр, Пике!
Тепĕр тĕслĕ – Ăраман!
Эпĕ çын мар, эп мĕлке,
Кĕçĕр çавна пĕл, ăнлан!
Пике тăрать, пăхкалать,
Пуçне тытса макăрать,
– Хах, хах, хах, хех, хех, хах, хах!
Мĕнле пуçне ывăтать,
Пулас арăм аташать.
Йĕтем çинче пулнă ĕç
Кĕçĕр асна килчи-мĕн?
Иртнĕ кунсем чĕрĕлмĕç,
Вĕçĕ çитет ĕмĕрÿн!
Хĕрлĕ çыран хĕрринче
Мĕнле пулчĕ асамат;
Таса хирĕн варринче
Мĕнле шăршлă хăямат;
Хĕрарăмсем хушшинче
Мĕнле сăмах çунатлă;
Çылăх тăвас тĕлшĕнче
Епле укçа хăватлă –
Манăн вăй та çавсем пек
Ĕмĕр вăйлă ирĕклĕ,
Эпĕ хамăн ÿтĕмре
Тамак вучĕ евĕрлĕ! –
Çапла Тимкканăн мĕлки
Сăмахсене каласан,
Тамăкри пек ахăрни
Кайрĕ çĕрле янратса.
Пĕгĕм Лапсăрти çынсем
Ыйхисснчсн вăранчĕç,
«Ку мĕн сасси-ши?» – тесе
Вырăнсем çинчен тăчĕç.
Анчах Пике хăрамасть,
Кĕлт те пулин тапранмасть.
Ун çилĕллĕ чĕринче
Вĕрет, сикет чĕрĕ юн.
– «Эпе елĕк вăйлăччĕ,
Анчах пĕтрĕ манăн кун
Асаматăн кĕперринчен
Хĕрлĕ çыран хĕрринче», –
Тесе тăрать халĕ вăл.
– «Юлашки хут тутупа
Калаçатăн манпала,
Юлашки хут тăнупа
Кĕçĕрхи каç шухăшлă!
Асамат мар – усал вăй,
Аскăн ĕçсен амăшĕ,
Йывăр çылăх пуçĕ хăй,
Тамăксенĕн таврашĕ,
Кунĕн-çĕрĕн çынсене
Хирĕçтерсе тăракан.
Вĕсен ăнсăр пуçсене
Выçă куçлă тăвакан,
Санпа халĕ пуплекен
Сана вăйсăр хĕр турĕ.
Сана çакă тĕнчене
Ырă тума çуратнă,
Анчах мана тĕттĕме
Мĕншĕн тата тунă тен?
Кĕтлĕх тăна кĕр каллех!»
Мăшкăл туса йĕлпĕрме
Вĕри çĕлен вăйĕпе
Юри пирĕн Пикене
Хăйĕн телейсĕр кунне
Кĕçĕр асне килтерчĕ,
Хăйпе хирĕç тавлашма
Ĕлĕкхи пек тăн пачĕ.
Анчах Пике тавлашмасть,
Çапла сăмахсем калать:
– «Ман пуçăма хуплакан,
Мĕн тăвас тен, ту часрах,
Ĕмĕтĕме татакан,
Çухал куçран хăвăртрах!»
Тимкка:
– Эпир çынсем ыйтнипе
Çухалмашкăн çуралман.
Кама йывăр, çавсемпе
Пĕрлешмешкĕн пĕлместĕп.
Çынсен вилĕмĕ пекки
Саншăн ытла сахал вăл,
Эсе епле пĕтесси
Ман ирĕкрен килет халь.
Сик те ташла ман умра!
Юрла, çухăр сассупа!
Унтан вара аташса
Кайса тирĕн çырмана! –
Пике хăй те сисмесĕр
Ташламашкăн тапратать,
Ниçта кайма пĕлмесĕр
Стена çине улăхать.
Пурçăн çÿçне салатса,
Тытăнчăксăр пĕлĕт пек.
Вĕçтерет вăл ташласа
Ăçта кирле унталла.
Качака пек макăрса
Çĕр варĕнче çухăрать:
«Пĕтеп, пĕтĕн пуçăмпа», –
Тесе пĕрмай кăшкăрать.
– «Ха-ха-ха та ха-ха-ха,
Епле таптать, пăхăр-ха!» –
Тесе шуйттан ахăрать.
Çав вăхăтра сарă хĕр
Тухрĕ шурĕ пÿртĕнчен,
Теттĕм пирки сисмесĕр,
Ÿкрĕ çыра сăрт çинчен.
* * *
Халĕ ĕнтĕ Лапсарти
Ăрамана манаççĕ.
Анчах пÿрчĕ патĕнчен
Иртес кайма хăраççĕ.
Пÿрчĕ аннă ишĕлсе;
Пуçĕсене çĕклесе.
Тараса пек çакăнса,
Пĕренесем тăраççĕ.
Унăн çийĕ айĕнче
Тăманисем пурнаççĕ,
Кĕркуннехи çĕрсенче
Пит тискеррĕн улаççĕ.
Хĕрлĕ çырта хĕлле те
Пĕр лакăмра шыв тăрать.
Тухатмăшăн куççульне
Çынна аса килтерет.
«Çулталăкра пĕрер хут
Пĕр хитре хĕр çав шывра
Шыва кĕрет каçпала», –
Тесе çÿрет пĕр халап.