Wocućenje, bjeznadźijnosć a wobrot k lěpšemu w Delnjej Łužicy (1848-84)
Nowe narodne hibanje w Hornjej Łužicy njeskutkowaše na Delnju Łužicu. Štyristalětne braniborske knježenje a prócowanje němskich a němcowatych duchownych a wučerjow bě serbskeho ducha moriło. Młodźina njekhwataše na studije do Lipska, hdźež by so zahorić mohła, ale do Berlina a Halle. Němscy ryćerjokublerjo nježadachu pozběhnjenje ludoweho rozwučenja, ale jenož přeněmčenje. Boži dom bu arena za swětne požadanki, z pomocu němskich prědowani a modlitwow dyrbješe so serbski lud do němskeho přestworić. W khoćebuzskim a hródkowskim wokrjesu běchu hišće na spočatku tuteje doby serbscy prědarjo, ale w kalawskim a žarowskim běchii městna z Němcami wobsadźene, abo prědowaše so jara z rědka po serbsku. W lěće 1848 bě w Delnich Serbach hišće 36 serbskich prědarjow w 33 cyrkwjach; po casu su hišće woteběrali. W šulach so z mocu přeněmčowaše. Serbska rěč zahanješe so tarn z pukami a pjenježnym khostanjom! Tak njemóžeše žadne wopřijeće wo samsnej narodnej dostojnosći w ludźe nastać abo so wobkhować.
Zadźěwk pózdnjeho wocućenja a zcyła słabosće Delnjeho Serbstwa je njedostatk widźomeho centra w měsće Khoćebuzu, njedostatk staršeho pismowstwa abo spisowaŕskeje tradicije a njewaženje narodnostneje ideje.
Wocućenje wozjewješe preni a jenički časopis "Bramborski serbski Casnik" 1848 pod redakciju fararja Nowki; ale wón chcyše bóle přećiwo němskim demokratam skutkować dyžli za Serbstwo.
Tohodla zańdźe 1852 dla njedostatka woteběrarjow na poł leta potom pak so dale wudawaše wot fararja Pauka z Dešna a wot 1867 wot wučerja Šwjele. W tym času nasta prěnje towaŕstwo serbskich gymnasiastow pod J. F. Tešnarjom w Khoćebuzu. W lěće 1859 załoži so "serbske towarišstwo nižneje Łužicy" ale zemjanskeho naměrjenja swojeho patrona v. Werdecka zańdźe po wudaću małych brožurkow.
Sami duchowni wodźićerjo ludu njemějachu tehdy nadźěje, zo lud wot poněmčenja wotwobaraju. Widźachu, zo je mało delnjoserbskich knihow a sami njemějachu ani wědomosće ani srědkow, zo by chudosć trěbnych nowych knihow wudali. Někbtři duchowni kaž Štempel a wučeŕ Grys wobstarachu někotre knižki, ale za lud bě lo přemało.
Najpilniši spisowarjo běchu slědowacy: J. F. Tešnaŕ, serbski duchowny w Khoćebuzu (1857-63) porjedźi prawopis, wuda nowy zakoń (1862) a někotre druhe nabožne ("prjatkaŕske") a šulske knihi. Wučeŕ Šwjela doby sej zasłužbu z tym, zo 1863 redakciju "Bramborskeho serbskeho casnika" na so wza a arije za šule wuda. Wučeŕ Grys wozjewi "kjarliže" a "spiwanja" za lud, mjez tym zo běchu orjginalne a z Phaedra a Theokrita přełožowane kruchi fararja Štempela jenož pokazki delnjoserbskeje rěče za wučenych. Faraŕ Pawoł Broniš wudawaše nabožne knižki a spěwy. Wučeŕ Hendrich Jordan zběraše wot l. 1873 ludowe pěsnje, wuda wjacore knihi a słuša do najpilnišich serbskich spisowarjow. Němc dr. Sauerwein z Hanoverskeje wuzwoli sebi Delnju Łužicu za druhu wótčinu a serbsku rěč nawuknywši pěsnješe w njej a wozjewi "serbske stucki" (1877). Mato Kósyk z Wjeŕbna poča pilnje serbski pisać a pěsnić, wozjewi idylu "Serbska swaźba w Błótach", syłu pěsni w časopisu a w nowinach. Někotři druzy wozjewjachu mjeńše literarne wudźełki.
Tola wšitke prócowanja jednotliwych přećelow serbskeho ludu njedosahachu. Lud sam hišće přemało wažnosće na swoju rěč kładźeše, wjesni hospodarjo sćelechu mało synow na gymnasium w Khoćebuzu, hač runje bě tam dr. Tschirner serbšćinu jako dobrowólny předmjet postajił. Zdźěla maja tam Serbja mało srědkow, zo bychu synam studować dali a zdźěla so přewulkich wudawkow boja.
We wšitkim tym nasta wobrót k lěpšemu w lěće 1880. Tehdy wuda nazymu Alfons Parczewski ze swojim nakładom prěnju serbsku pratyju. Na jeho narnjet załoži so "delnjołužiski wotrjad" při Maćicy Serbskej w Budyšinje a poča 27. meje 1880 z prěnjej zhromadźiznu swoju dźěławósć za serbski lud. Do předsydstwa słušeja Tešnaŕ, Rocha, Jordan, Šwjela a Latk. Tak nasta literarne zjednoćenje mjez přećelemi Serbow, kiž chcychu serbskemu ludej duchownu žiwnosć poskićeć, a pódla tež "Towaŕstwo Pomocy", kotrež studowacych podpěrać poća podobnje jako w Hornjej Łužicy. Spomnjeny wotrjad wuda wottal někotre wužjtne knihi, pódla wozjewi parczewski hišće druhu a třeću pratyju, potom wotrjadej přepodatu. W decembru 1880 přeměni Casnik swoje mjeno na "Bramborske Nowiny", kotrež wottam Šwjela, Jordan a Kósyk redigowachu. Poslědni z nich bórzy z redakcije wustupi, hdyž so do Ameriki na studije přesydli. Přez pratyju, Nowiny a druhe spisy, kiž so nětko pilnišo roznošowachu, nawukny lud lěpje serbscy čjtać. W tym zaměrje spisa H. Jordan na pohnuwanje A. Parczewskeho wosebitu "Cytanku" (1883). Hdyž so lud bóle do serbskeho čitanja zalubuje, budźe tež w Delnjej Łužicy móc serbskeje narodnosće přiběrać.
Mjez tym pak dyrbi za Serbstwo w cyrkwi a šuli so hišće wjele stać. W politiskim nastupanju su Serbjo kraloswěrni, plahuja wosebje wojeŕske a někotre spěwaŕske towaŕstwa. Na swoje prawa při wobsadźowanju duchownskich městnow hišće přemało kedźbuja, při wólbach na sejmy su hišće jara indiferentni a njemějachu dotal ženje žadnoho serbskeho zapósłanca.
Historija serbskeho ludu w tymaj provincijomaj, hźež wón dotal traje, ma we woběmaj při wšej rozdźělnosću wjele podobneho. Tohodla je nětko trjeba, zo sebi Horni a Delni Serbjo z radu a skutkom blizcy wostanu po přikładźe lubosćiweju sotrow.
- Author: Wilhelm Bogusławski and Michał Hórnik (public domain)
- Source: http://texty.citanka.cz/pata/sc1-162.html
- Note: Stary prawopis