Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga/Kavanyisa ka 6
| ←Kavanyisa ka 5 | Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga (1996) Kavanyisa ka 6: Swifundzankulu |
Kavanyisa ka 7→ |
103. Swifundzankulu
1. Riphabliki ri na Swifundzankulu leswi landzelaka -
a. Kapa-Vuxa;
b. Free State;
c. Gauteng;
d. Kwazulu-Natal;
e. Limpopo;
f. Mpumalanga;
g. Kapa N’walungu;
h. N’walungu-Vupeladyambu;
i. Kapa-Vupeladyambu.
[Xiyengentsongo xa (1) xi siviwe hi x. 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume n’we wa 2003 na x. 1 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume mbirhi wa 2005.]
2. Mindzilekano ya Swifundzankulu ya hari swiphemu swa nhlayo ya mindzilekano leyi nga kombisiwa leyi nga kona eka mimepe yo hambana leyi hlamuseriwaka eka Xitiviso lexi xaxametiweke eka Xedulu xa 1A.
[Xiyengentsongo xa s (1) xi siviwile hi xa s 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume n’we wa 2003 na ku siviwa hi s 1 wa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume mbirhi wa 2005.]
3. a. Hambiloko ndzilekano wa xifundzankulu wu hlamuseriwa ra vumbirhi hi ku hundzuluxiwa eka Vumbiwa, Nawu wa Palamende wu nga nyika magoza yo lawula, hi nkarhi lowu nga ringanela, nawu, maendlelo na mimbuyelo yihi na yihi ya ku hlamusela ra vumbirhi.
b. Nawu wa Palamende lowu hlamuseriwaka eka ndzimana ya (a) wu nga pfumeleriwa na ku simekiwa vuhundzuluxi eka Vumbiwa byi nga se sungulaku tirha, kambe mitirho yihi na yihi ya xifundzankulu, nhundzu,timfanelo, mitirho, mitirho na mindzhwalo swi nga hundziseriwa ntsena hiku landza Nawu walowo endzhaku ka loko vuhundzuluxi byebyo bya Vumbiwabyi sungurile ku tirha.
[S. 103 wu siviwile hi s. 1 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume mbirhi wa 2005.Tipalamende ta Swifundzankulu.]
104. Matimba yo endla milawu ya Swifundzankulu
1. Matimba yo endla milawu ya Swifundzankulu ya haverisiwile mimfumo ya swona yo endla milawu, naswona ya nyika Tipalamende ta Swifundzankulu matimba –
a. yo pasisa vumbiwa bya xifundzankulu xa wona kumbe ku hundzuluxa Vumbiwa byihi na byihi lebyi pasisiweke hi xona hi ku landza swiyenge swa 142 na 143;
b. yo pasisa milawu leyi vekiweke endzeni ka na ku endlela xifundzankulu xa wona hi tlhelo ra –
i. mhaka yihi na yihi leyi welaka eka tindhawu ta mitirho leti longoloxiweke eka Xedulu xa 4;
ii. mhaka yihi na yihi leyi welaka eka tindhawu ta mitirho leti longoloxiweke eka Xedulu xa 5; na
iii. mhaka yihi na yihi leyi nga handle ka tindhawu teto ta mitirho, naswano leyi yi nyikiweke hi swikongomelo swa xifundzankulu xelexo hi milawu ya tiko; na
iv. mhaka yihi na yihi leyi eka Vumbiwa yi kombisaka ku tirhisa milawu ya Swifundzankulu; na
c. ku nyika wahi na wahi ya matimba ya wona yo endla milawu eka Huvo ya Masipala eka xifundzankulu xelexo.
2. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, hi xiboho lexi tirhisiweke hi nseketelo wa vhoti ku sukela eka mbirhi-xa-nharhu eka swirho swa wona, wu nga kombela Palamende ku cinca vito ra xifundzankulu xelexo.
3. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi bohiwa ntsena hi Vumbiwa leri naswona, loko wu pasisile vumbiwa ra xifundzankulu xa wona, hi vumbiwa rolero, kutani wu fanele ku tirha hi ku ya hi, na hi le ndzeni ka swipimelo swa Vumbiwa leri na vumbiwa rolero ra xifundzankulu.
4. Milawu leyi vekiweke ya xifundzankulu hi mayelana na mhaka leyi lavekaka hi ndlela yo twala ku endlela, kumbe hi ku yelana na, ku tirhisiwa hi ku nyawula ka matimba ya wona hi tlhelo ra mhaka leyi welaka eka ndhawu ya mitirho leyi longoloxiweke eka Xedulu xa4, hi swikongomelo hinkwaswo i milawu leyi tirhelanaka na mhaka leyi welaka eka Xedulu xa 4.
5. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga ha bumabumela eka Palamende ya Rixaka milawu leyi vekiweke yi khumbhaka mhaka yihi na yihi yi nga handle ka vulawuri bya mfumo wolowo wa milawu, kumbe leri hi tlhelo ra wona Nawu wa Palamende wu nga na matimba ku tlula nawu wa xifundzankulu.
105. Mavumbiwelo na nhlawulo wa Tihuvo to endla milawu ta Swifundzankulu
1. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi vumbiwa hi vavasati na vavanuna lava va hlawuriweke ku va swirho hi ku landza endlelo ra nhlawulo leri –
a. vekiweke hi milawu ya tiko;
b. simekiweke ehenhla ka xiphemu xa xifundzankulu xelexo xa nongoloko wun’we wa vavhoti;
c. endlaka makungu ya le hansi ya vukhale byo vhota bya 18 wa malembe; na
d. endlaka leswaku mbuyelo, hi ku angarhela, byi va vuyimeri byo landza mpimo.
[Xiyengentsongo (1) xi hundzuluxiwile hi x 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume wa 2003.]
2. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi vumbiwa hi swirho swa le xikarhi ka 30 na 80. Nhlayo ya swirho, leyi nga hambanaka hi ku ya hi Swifundzankulu, yi fanele ku vekiwa hi ku landza milawu leyi vekiweke ya tiko.
106. Vuxirho
1. Muaka-tiko un’wana na un’wana la enetaka swilaveko swo vhotela Palamende ya Rixaka yo endla Milawu u na mfanelo yo va xirho xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu handle ka –
a. munhu wihi na wihi la thoriweke hi, kumbe la nga eka vutirheri bya mfumo naswona a kumaka muholo wo thoriwa kwaloko kumbe vutirheri byelebyo,handle ka –
i. Holobyenkulu na swirho leswin’wana swa Huvonkulu ya xifundzankulu xelexo; na
ii. vakhomi va mitirho van’wana lava mitirho ya vona yi fambelanaka na mitirho ya xirho xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, naswona yi va yi vuriweke ku va yi fambelana na mitirho yeleyo hi milawu ya tiko;
b. Swirho swa Palamende ya Rixaka, varhumiwa va nkarhi hinkwawo va Huvo ya Tiko ya Swifundzankulu kumbe swirho swa Huvo ya Masipala;
c. vanhu lava nga ringanelangiki hi vutshunguri
d. munhu wihi na wihi la vuriweke ku va a nga pfukangi ebyongweni hi khoto ya iphabliki; kumbe
e. munhu wihi na wihi loyi, endzhaku ka loko xiyenge lexi xi sungurile ku tirha, a boheriwile nandzu no gweviwa pfaleriwa ekhotsweni ku tlula 12 wa tin’hweti handle ka ku tihlawulela ndziho, hambi ku ri laha Riphabliki kumbe ehandle ka Riphabliki loko matikhomelo lama ya vumbaka nandzu a ma ta va ma ve nandzu laha Riphabliki; kambe, ku hava munhu la nga tekiwaka tanihi loko a gweviwile ku kondza xivilelo ehenhla ka ku bohiwa koloko kumbe xigwevo yi tsemiwile, kumbe ku kondza nkarhi wo endla xikombelo kumbe ku kombela wu herile. Ku va ku nga ha enetiwi swilaveko ku ya hi ndzimana leyi ku hela endzhaku ka ntlhanu wa malembe endzhaku ka loko xigwevo xi herile.
2. Munhu la nga riki na mfanelo yo va xirho xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu hi ku landza xiyengentsongo xa (1)(a) kumbe (b) a nga va muyimela-ku-langwa wa mfumo wa milawu ku ya hi swipimelo swihi na swihi kumbe matshamelo ya timhaka lama ya simekiweke hi milawu leyi vekiweke ya tiko.
3. Munhu u lahlekeriwa hi vuxirho bya Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu loko munhu yoloye –
a. a va a nga ha ri na mfanelo; kumbe
b. a xwa eka mfumo wa milawu handle ka mpfumelelo eka matshamelo ya timhaka lama eka wona milawu ya mafambiselo ya mfumo wa milawu yi vekaka ku lahlekeriwa hi vuxirho.
c. yima ku va xirho xa vandla leri n’wi hlawuleke tanihi xirho xa palamendhe ya xifundzankulu.
[Xiyenge xa (3) xi siviwile hi x 4 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume wa 2003.]
4. Swivandla eka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu swi fanele ku siviwa hi ku landza milawu ya tiko.
107. Swihlambanyo kumbe ku tiyisisa
Loko swirho swa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu swi nga si sungula ku tirha mitirho ya swona eka mfumo wa milawu, swi fanele ku hlambanya kumbe ku tiyisisa ku tshembeka ka swona eka Riphabliki na ku xixima Vumbiwa, ku ya hi Xedulu xa 2.
108. Nkarhi wo tirha wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu
1. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi hlawuleriwa tirha nkarhi wa ntlhanu wa malembe.
2. Loko Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi herisiwa hi ku landza xiyenge xa 109, kumbe loko nkarhi wa wona wo tirha wu hela, Holobyenkulu wa xifundzankulu xelexo hi xitiviso, u vitana no veka masiku ya nhlawulo, leri wu faneleke ku va kona ku nga si hela 90 wa masiku ku sukela eka siku leri mfumo wa milawu wu herisiweke, kumbe ku herile nkarhi wa wona.Xitiviso xo vitana na ku veka masiku ya nhlawulo xi nga humesiwa nkarhi wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu wu nga se hela kumbe wu herile.
[Xiyengentsongo xa (2) xi siviwile hi x. 1 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumune wa 1999.]
3. Loko mbuyelo wa nhlawulo wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu byi nga tivisiwi ku nga si hela nkarhi lowu wu vekiweke hi ku landza xiyenge xa 190, kumbe loko nhlawulo wu bakanyiwa hi khoto, Presidente, hi xitiviso, u fanele ku vitana no veka masiku ya nhlawulo wun’wana, lowu wu fanelaka ku va kona ku nga si hela 90 wa masiku endzhaku ka ku hela ka nkarhi wolowo kumbe ka siku leri nhlawulo wu bakanyiweke harona.
4. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi tshama yi fanele ku tirha ku sukela eka nkarhi wo herisiwa ka wona, kumbe loko ku hela nkarhi wa wona wo tirha, ku fikela siku leri tlhandlamiwaka hi siku ro sungula ro vhotela mfumo wa milawu leri landzelaka.
109. Ku herisiwa ka Tipalamende ta Swifundzankulu ku nga si hela nkarhi wa yona wo tirha
1. Holobyenkulu wa xifundzankulu u fanele ku herisa mfumo wa milawu wa xifundzankulu loko –
a. mfumo wa milawu wolowo wu amukela xiboho xo wu herisa xi seketariwaka hi vhoti ya vunyingi bya swirho swa wona; na
b. loko ku hundze malembe manharhu ku sukela loko mfumo wa milawu wu hlawuriwile.
2. Holobyenkulu wo Khomela u fanele ku herisa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu loko –
a. ku ri na xivandla xa ntirho wa Holobyenkulu; na
b. loko mfumo wa milawu wu tsandzeka ku hlawula Holobyenkulu un’wana ku nga si hela masiku ya 30 endzhaku ka loko xivandla xelexo xi pfulekile.
110. Mitshamo na mikarhi yo wisa
1. Endzhaku ka nhlawulo, ntshamo wo sungula wa mfumo wa milawu wa xifundzankulu yi fanele ku va kona hi nkarhi na hi siku leri vekiweke muavanyisi la hlawuriweke hi Presidente wa Khoto ya Vumbiwa, kambe ku nga si hela masiku ya 14 endzhaku ka loko ku tivisiwile mbuyelo wa nhlawulo. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga ha veka nkarhi na ku leha ka nkarhi wa mintshamo ya wona leyin’wana na minkarhi ya wona yo wisa.
[Xiyengentsongo xa (1) xi siviwile hi x 8 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]
2. Holobyenkulu wa xifundzankulu a nga ha vitana Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu eka ntshamo wo hlawuleka hi nkarhi wihi na wihi ku endlela ku tirha mitirho yo hlawuleka.
3. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku veka ndhawu leyi hi ntolovelo wu nga ta hlangana kona.
111. Swipikara na Swandla swa Swipikira
1. Eka ntshamo wo sungula endzhaku ko hlawuriwa ka wona, kumbe loko swi laveka ku endlela ku siva xivandla, Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku hlawula Xipikara na Xandla xa Xipikara vo huma exikarhi ka swirho swa wona.
2. Muavanyisi la vekiweke hi Presidente wa Khoto ya Vumbiwa u fanele ku va mufambisi eku hlawuriweni ka Xipikara. Xipikara u va mufambisi eku hlawuriweni ka Xandla xa Xipikara.
[Xiyengentsongo xa (2) xi siviwile hi x 9 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]
3. Endlelo leri ri hlamuseriwaka eka Xiyenge xa A eka Xedulu xa 3 ra tirha eku hlawuriweni ka Swipikara na Swandla swa Swipikara.
4. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga ha susa Xipikara kumbe Xandla xa Xipikara entirhweni hi xiboho. Vunyingi bya swirho swa mfumo wa milawu swi fanele ku va kona loko xiboho xelexo xi amukeriwa.
5. Hi ku landza milawu ya wona ya mafambiselo, Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga ha hlawula eka swirho swa wona vatirhela-tiko van’wana vo fambisa ku pfuneta Xipikara na Xandla xa Xipikara.
112. Swiboho
1. Handle ka laha Vumbiwa byi hlamusela hi ndlela yin’wana –
a. vunyingi bya swirho swa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu swi fanele ku va kona loko ku nga si tekiwa vhoti ehenhla ka Nawumbisi kumbe hundzuluxo ehenhla ka Nawumbisi;
b. swirho swa n’we-xa-nharhu kumbe ku tlula swi fanele ku va kona loko ku nga si tekiwa vhoti ehenhla ka mfumo wa milawu; naswona
c. timhaka hinkwato leti nga mahlweni ka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu ti tsemiwa hi vunyingi bya tivhoti leti hoxiweke.
2. Xirho lexi xi fambisaka nhlengeletano ya milawu ya xifundzankulu xi hava vhoti yo kanela, kambe –
a. xi fanele ku hoxa vhoti yo tsema timhaka loko ku ri na nhlayo yo ringanana ya tivhoti eka matlhelo havumbirhi ya mhaka leyi kaneriwaka; naswona
b. xi nga ha hoxa vhoti yo kanela loko mhaka yi fanele ku tsemiwa hi ku seketela ka vhoti ya mbirhi-xa-nharhu kumbe ku tlula ya swirho swa mfumo wa milawu.
113. Timfanelo ta varhumiwa va nkarhi hinkwawo eka Tihuvo to endla milawu ta palamende ta Swifundzankulu
Varhumiwa va nkarhi hinkwawo va xifundzankulu eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu va nga ha va kona, naswona va nga vulavula eka, Tipalamende ta Swifundzankulu swa vona na tikomiti ta wona, kambe a va fanelanga ku vhota. Mfumo wa milawu wu nga ha lava leswaku murhumiwa wa nkarhi hinkwawo a va kona eka mfumo wa milawu kumbe tikomiti ta wona.
114. Matimba ya Tipalamende ta Swifundzankulu
1. Eku tirhiseni ka wona ka matimba ya wona yo endla milawu, mfumo wa milawu wa xifundzankulu yi fanele –
a. ku kambisisa, ku pasisa, ku hundzuluxa kumbe ku ala Nawumbisi wihi na wihi leri vekiweke emahlweni ka mfumo wa milawu; na
b. ku sungula kumbe ku lulamisa milawu, handle ka Milawumbisi ya timali.
2. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku endla makungu ya switirhisiwa–
a. swo vonisisa leswaku swirho hinkwaswo swa mfumo swo tirha makungu eka xifundzankulu swi na vutihlamuleri eka wona; na
b. ku hlayisa vulanguteri ehenhla ka –
i. ku tirhisiwa ka matimba ya ku tirha makungu eka xifundzankulu ku katsa na ku endla leswaku milawu yi tirhisiwa; na
ii. xirho xihi na xihi xa mfumo.
115. Vumbhoni kumbe mahungu lama nga mahlweni ka Tihuvo to endla milawu ta Swifundzankulu
1. Huvo yo endla milawu ya xifundzankulu kumbe yihi na yihi ya tikomiti ta wona, wu nga ha –
a. vitana munhu wihi na wihi ku tivonakisa emahlweni ka wona ku nyika vumbhoni byo hlambanyiwa byi tiyisisiweke kumbe ku humesa matsalwa;
b. lava leswaku munhu wihi na wihi kumbe vandla ra xifundzankulu ri tivonakisa eka wona;
c. hi ku landza milawu leyi vekiweke ya xifundzankulu kumbe milawu ya mafambiselo, ku sindzisa munhu wihi na wihi kumbe vandla ku landzelela samanisi kumbe xilaveko hi ku landza ndzimana ya (a) kumbe ya (b); na
d. ku amukela swivilelo, vuyimeri kumbe swikombelo swo huma eka vanhu vahi na vahi lava swi tsakelaka kumbe mavandla.
116. Malulamiselo ya le ndzeni, mafambiselo na maendlelo ya mimfumo ya Swifundzankulu
1. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga –
a. veka no lawula mindzulamiso ya wona ya mafambiselo ya le ndzeni, maendlelo na nkanelo; na
b. ku endla milawu ya mafambiselo leyi khumbhaka ntirho wa wona, ku karhi ku tekeriwa nhlokweni Xidemokrasi xa vuyimeri na ku nghenela eka ku veka milawu, vutihlamuleri, ku tirhela rivaleni na ku nghenisa vanhu va tiko.
2. Milawu ya mafambiselo ya Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku endla makungu ya –
a. ku simekiwa, ku vumbiwa, matimba, mitirho, maendlelo na ku leha ka nkarhi wo tirha ka tikomiti ta wona;
b. ku nghenela eka makanelwa ya mfumo wa milawu ka hinkwayo Minhlangano ya vuntsongo ya tipolitiki leyi yimeriweke ePalamende, hi ndlela leyi fambisanaka na xidemokrasi
c. ku pfuniwa hi timali na mafambiselo eka ntlawa wun’wana na wun’wana wa tipolitiki leri wu yimeriweke eka mfumo wa milawu, ku ya hi mpimo wa ndzinganelano wa wona, ku endlela leswaku ntlawa wun’wana na wun’wana na murhangeri wa wona va kota ku tirha mitirho ya wona eka mfumo wa milawu; na
d. ku amukeriwa ka murhangeri wa Nhlangano lowukulu wa vuntsongo eka mfumo wa milawu, tanihi Murhangeri wa Vukaneti.
117. Xifundzho
1. Swirho swa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu na varhumiwa va nkarhi hinkwawo eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu –
a. va na ntshunxeko wo vulavula eka mfumo wa milawu na le ka tikomiti ta wona, ku ya hi milawu ya wona ya mafambiselo; naswona
b. a va tengiseriwi milandzu ya mbangisano kumbe ya vugevenga, ku khomiwa, ku pfaleriwa ekhotsweni kumbe ku riha ku onhakeriwa ka van’wana hikwalaho ka –
i. nchumu wihi na wihi leri va wu vuleka eka, va wu humeseke emahlweni ka, kumbe va wu yiseke emahlweni ka mfumo wa milawu kumbe yihi na yihi ya tikomiti ta wona; kumbe
ii. nchumu wihi na wihi leri wu paluxiweke hikwalaho ka leswi va swi vuleke eka, va swi humeseke emahlweni ka, kumbe va swi yiseke eka mfumo wa milawu kumbe yihi na yihi ya tikomiti ta wona.
2. Swifundzho swin’wana na minsirhelelo ya Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu na swirho swa wona swi nga ha vekiwa hi milawu ya tiko.
3. Miholo, mali ya mpfuneto na ya swikhenso leswi hakeriwaka swirho swa mfumo wa milawu wa xifundzankulu i xikweleti lexi rhwariwaka hi Nkwama wa Timali ta Tiko ta Xifundzankulu.
118. Ku fikelela ka vaaki no nghenelela ka vona eka Tipalamende ta Swifundzankulu
1. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele –
a. wu nghenisa vanhu eka milawu ya tiko na maendlelo ma’wana ya milawu na tikomiti ta kona; na
b. fambisa mitirho ya yona hi ndlela ya nka-vuciva, na ku khoma mintshamo ya yona, na leyi ya tikomiti ta yona, evanhwini, kambe magoza laya nga ringanela yata tekiwa -
i. lawula mfikelelo wa vanhu, ku katsa na mfikelelo wa mahungu, eka Palamende na tikomiti ta yona; na
ii. ku tirha mitirho ya wona yo lava munhu wihi komba wihi, na ku endla makungu yo va u sechiwa munhu wihi na wihi naswona, laha swi faneleke, ku arisiwa ka ku nghena ka munhu wihi na wihi kumbe ku humeseriwa ehandle.
2. Mfumo wa milawu ya Swifundzankulu a wu fanelangi ku honisa vanhu, ku katsa na vahangelasi va mahungu, eka ntshamo wa Komiti handle ka loko swi kombisiwile kahle erivaleni na le ka vanhu va xidemokratiki.
119. Ku tivisa Milawumbisi
I swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu ntsena kumbe Komiti kumbe xirho xa mfumo wa milawu wa xifundzankulu xi fanelaka ku tivisa Nawumbisi eka mfumo wa milawu; kambe i xirho xa Huvonkulu ntsena lexi nga na vutihlamuleri bya timhaka ta timali ta xifundzankulu, xi nga ha tivisaka Nawumbisi wa timali eka mfumo wa milawu.
120. Milawumbisi ya Timali
1. Nawumbisi i Nawumbisi wa timali loko wu -
a. lulamisa timali;
b. lowu bohaka swibalo, mindzuvo kumbe swibalo swa nhundzu;
c. herisaka kumbe ku hunguta kumbe ku nyika mpfumelelo eka xibalo xihi na xihi xa xifundzha, mindzuvo kumbe swibalo swa nhundzu mali, kumbe
d. ku nyika mpfumelelo eka tihakelo to kongoma ehenhla ka Nkwama wa Timali ta Xifundzankulu.
2. Nawumbisi wa timali wu nge endliwi xikan’we na timhaka tin’wana handle ka loko-
a. ku ri na mhaka yintsongo leyi fambelanaka na timhaka ta mali;
b. ku nghenisiwa, ku herisiwa kumbe ku hungutiwa ka xibalo xa xifundzha;
c. ku nyikiwa ka ku ka ku nga katsiwi eka swibalo swa xifundzha; kumbe
d. mpfumelelo wa tihakelo to kongoma ehenhla ka nkwama wa Timali ta Xifundzankulu.
3. Nawu wa xifundzankulu wu fanele ku endla makungu ya maendlelo lawa hawona Mfumo wa milawu wa xifundzankulu wu nga hundzuluxaka Nawumbisi wa timali.
[X.120 xi siviwile hi x. 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]
121. Ku pfumelela Milawumbisi
1. Holobyenkulu wa xifundzankulu u fanele ku pfumelela no sayina Nawumbisi lowu pasisiweke hi Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu hi ku landza Kavanyisa loku kumbe, loko Holobyenkulu a ri na ku kanakana hi loko Nawumbisi wolowo wu landza Vumbiwa, u wu tlherisela endzhaku eka mfumo wa milawu leswaku wu kambisisiwa nakambe.
2. Loko, endzhaku ko kambisisiwa nakambe, Nawumbisi wu amukela hi ku hetiseka miehleketo ya Holobyenkulu, Holobyenkulu u fanele ku pfumelela no sayina Nawumbisi; handle ka swona Holobyenkulu u fanele a –
a. pfumelela no sayina Nawumbisi; kumbe
b. a wu hundzisela eKhoto ya Vumbiwa leswaku yi teka xiboho mayelana na loko wu landza vumbiwa.
3. Loko Khoto ya Vumbiwa yi boha leswaku Nawumbisi wu landza vumbiwa, Holobyenkulu u fanele ku wu pfumelela no wu sayina.
122. Swikombelo hi swirho eka Khoto ya Vumbiwa
1. Swirho swa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu swi nga ha endla xikombelo eka Khoto ya Vumbiwa xa xileriso xo hlamusela leswaku hinkwawo kumbe xiphemu xa Nawu, wa Swifundzankulu a wu landzi vumbiwa.
2. Xikombelo –
a. xi fanele ku seketeriwa hi 20 wa tiphesente wa swirho swa mfumo wa milawu; naswona
b. xi fanele ku endliwa nga si hela masiku ya 30 endzhaku ka loko Holobyenkulu se a pfumelerile no sayina Nawu wolowo.
3. Khoto ya Vumbiwa yi nga ha lerisa leswaku hinkwawo kumbe xiphemu xa Nawu lowu ku vulavuriwaka hi wona eka xikombelo xelexo hi ku landza xiyengentsongo xa (1) a wu tirhi ku kondza Khoto yi endla xiboho hi xikombelo loko –
a. ku tirha ka vululami swi lava swona; na
b. loko xikombelo xelexo xi ri na xitshembiso xo humelela.
4. Loko xikombelo xi nga humeleli nakona xi nga vanga na xivono xo nyawula xo humelela, Khoto ya Vumbiwa yi nga ha lerisa vakomberi ku ri va hakela tihakelelo.
123. Ku kandziyisiwa ka Milawu ya Swifundzankulu
Nawumbisi lowu pfumeleriweke no sayiniwa hi Holobyenkulu wu va Nawu wa xifundzankulu wu fanele ku tivisiwa hi ku hatlisa naswona wu sungula ku tirha hi siku leri tivisiweke kumbe endzhaku ka rona hi ku landza Nawu wolowo.
124. Ku hlayisiwa ka Milawu ya Swifundzankulu
Khopi leyi sayiniweke ya Nawu wa xifundzankulu i vumbhoni lebyi hetisekeke bya makungu ya Nawu wolowo kutani, endzhaku ko tivisiwa, wu fanele ku nyiketiwa eka vuhlayiselo bya Khoto ya Vumbiwa.
Swirho swa Tihuvonkulu ta Swifundzankulu
125. Swirho swa huvonkulu eka Swifundzankulu
1. Vulawuri bya huvonkulu eka xifundzankulu byi haverisiwile Holobyenkulu wa xifundzankulu xelexo.
2. Holobyenkulu u tirhisa matimba yo fambisa milawu, kun’we na swirho leswin’wana swa Huvonkulu, hi –
a. ku tirhisa milawu yo endliwa endzeni ka xifundzankulu;
b. ku fambisa milawu hinkwayo yo endliwa ya tiko hinkwaro endzeni ka tindhawu ta mitirho leti longoloxiweke eka Xedulu xa 4 kumbe 5 handle ka laha Vumbiwa kumbe Nawu wa Palamende wu hlamusela hi ndlela yin’wana;
c. ku fambisa endzeni ka xifundzankulu milawu hinkwayo ya tiko ehandle ka tindhawu ta mitirho leti longoloxiweke eka Xedulu xa 4 kumbe 5, lama mafambiselo ya kona ya nyikiweke eka vufambisi bya xifundzankulu hi ku landza Nawu wa Palamende;
d. ku aka no tirhisa mikhuva ya matirhelo ya xifundzankulu;
e. ku hlanganyeta mitirho ya tindzawulo ta Swifundzankulu;
f. ku lulamisa no sungula milawu ya xifundzankulu; na
g. ku tirha ntirho wihi na wihi wun’wana lowu wu nyikiweke wona eka vufambisi bya Swifundzankulu hi ku landza Vumbiwa kumbe Nawu wa Palamende.
3. Xifundzankulu xi na matimba yo fambisa milawu hi ku landza xiyengentsongo xa 2(b) ntsena ku fikela laha xifundzankulu xelexo xi nga na matimba ya vufambisi ku kota ku teka vutihlamuleri hi ndlela leyi tirhaka. Mfumo wa rixaka, hi milawu leyi vekiweke na hi magoza man’wana, wu fanele ku pfuneta Swifundzankulu ku hluvukisa vuswikoti bya mafambiselo lebyi lavekaka ku endlela ku tirhisa matimba ya swona hi ku nyawula na ku tirha mitirho ya swona leyi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (2).
4. Njhekanjhekisano wihi na wihi leri khumbhaka vuswikoti bya mafambiselo bya xifundzankulu mayelana na ntirho wihi na wihi, wu fanele ku hundziseriwa eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu leswaku ku tekiwa xiboho ku nga si hela masiku ya 30 wu hundziseriwile eka Huvo.
5. Ku ya hi xiyenge xa 100, matirhiselo ya milawu ya xifundzankulu eka xifundzankulu i matimba yo tirha lama ya vekeriweke xifundzankulu xelexo ntsena.
6. Huvonkulu ya xifundzankulu yi fanele ku tirha hi ku landza –
a. Vumbiwa leri; na
b. vumbiwa bya xifundzankulu, loko ku pasisiwile vumbiwa ra xifundzankulu xelexo.
126. Ku phakeriwa mitirho
1. Xirho xa Huvonkulu ya xifundzankulu xi nga ha rhumisa ntirho wihi na wihi leri faneleke ku tirhiwa hi ku landza Nawu wa Palamende, kumbe Nawu wa xifundzankulu, eka Huvo ya Masipala. Ku rhwexa mitirho –
a. swi fanele ka landza ntwanano exikarhi ka xirho xa Huvonkulu lexi khumbekaka na Huvo ya Masipala;
b. swi fanele ku fambisana na Nawu wolowo leri hi ku landza wona ntirho leri khumbekaka wu tirhisiwaka xiswona; na
c. ku sungula ku tirha loko wu tivisiwile hi Holobyenkulu.
127. Matimba na mitirho ya Vaholobyenkulu
1. Holobyenkulu wa xifundzankulu u na matimba na mitirho leyi nyiketiweke evuhlayiselweni bya xiyimo xelexo xa ntirho hi Vumbiwa leri na milawu yihi na yihi yin’wana.
2. Holobyenkulu wa xifundzankulu u na vutihlamuleri byo –
a. pfumelela no sayina Milawumbisi;
b. tlherisela Nawumbisi endzhaku eka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu leswaku ku kambisisiwa nakambe loko Nawumbisi wolowo wu landza Vumbiwa;
c. byo hundzisela Nawumbisi eka Khoto ya Vumbiwa endlela xiboho xa loko wu landza vumbiwa;
d. byo vitana mfumo wa milawu eka nhlengeletano yo hlawuleka ku endlela ku tirha ntirho wo hlawuleka;
e. ku thola Tikhomixini ta ndzavisiso; na
f. ku vitana rheferandamu endzeni ka xifundzankulu xelexo ku ya hi milawu ya tiko.
128. Ku hlawuriwa ka Vaholobyenkulu
1. Eka ntshamo wo sungula endzhaku ka loko wu hlawuriwile, na loko swi laveka ku siva xivandla, Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku hlawula wansati kumbe wanuna eka swirho swa wona ku va Holobyenkulu wa xifundzankulu xelexo.
2. Muavanyisi la vekiweke hi Presidente wa Khoto ya Vumbiwa u fanele ku fambisa nhlawulo wa Holobyenkulu. Endlelo leri ri andlariweke eka Xirho A Xedulu xa3 ra tirha eku hlawuriweni ka Holobyenkulu.
[Xiyengentsongo xa (2) xi siviwile hi x. 10 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]
3. Nhlawulo wo siva xivandla xa ntirho wa Holobyenkulu wu fanele ku endliwa hi nkarhi na hi siku leri vekiweke hi Presidente wa Khoto ya Vumbiwa, kambe ku nga si hundza 30 wa masiku endzhaku ka loko ku pfuleke xivandla.
[Xiyengentsongo xa (3) xi siviwile hi xa 10 na Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vuntsevu wa 2001.]
129. Ku sungula ntirho ka Vaholobyenkulu
Munhu la ha ku hlawuriwaka ku va Holobyenkulu u fanele ku siva xivandla xa ntirho wa Holobyenkulu ku nga si hela masiku ya ntlhanu a hlawuriwile, hi ku hlambanya kumbe ku tiyisisa ku tshembeka eRiphabliki no xixima Vumbiwa, hi ku landza Xedulu xa 2.
130. Nkarhi wo tirha no susiwa Vaholobyenkulu
1. Nkarhi wo tirha wa Holobyenkulu wu sungula loko a sungula ku tirha no hela loko ku va na xivandla kumbe loko munhu la hlawuriweke ku va Holobyenkulu la landzelaka a sungula ku tirha.
2. Ku hava munhu la faneleke ku khoma ntirho wa Holobyenkulu ku tlula ka mbirhi; kambe, loko munhu a hlawuriwa siva xivandla xa ntirho wa Holobyenkulu, nkarhi lowu nga xikarhi ka nhlawulo wolowo na nhlawulo lowu landzelaka wa Holobyenkulu a wu tekiwi tanihi nkarhi wo tirha.
3. Milawu ya xifundzankulu, hi swiboho leswi vumbiweke hi ku seketeriwa hi vhoti leyi nga riki hansi ka mbirhi xa nharhu, yi nga ha susa Holobyenkulu entirhweni ntsena hi ku landza –
a. ku tlula nawu wa Vumbiwa hi ndlela yo nyawula;
b. matikhomelo yo biha swinene; kumbe
c. ku hluleka ku endla mitirho ya yena yo hofisi.
4. Munhu wihi kumbe wihi la susiweke eka hofisi ya ku va Holobyenkulu hi ku landza xiyengentsongo xa (3)(a) kumbe (b) a a nga amukeli nchumu swa hofisi yeleyo, nakona a nga ha tirhi eka hofisi yihi na yihi ya vanhu.
131. Vaholobyenkulu vo khomela
1. Loko Holobyenkulu a nga ri kona kumbe loko, hikokwalaho ka swin’wana, a nga swi koti ku hetisa mitirho ya Holobyenkulu, kumbe hi nkarhi lowu ku nga na xivandla xa ntirho wa Holobyenkulu, mukhomi un’wana wa ntirho hi ndzandzelelano leri nga laha hansi u tirha tanihi Holobyenkulu –
a. Xirho xa Huvonkulu lexi hlawuriweke hi Holobyenkulu.
b. Xirho xa Huvonkulu lexi hlawuriweke hi swirho leswin’wana swa Huvonkulu.
c. Xipikara, ku kondza mfumo wa milawu wu veka un’wana wa swirho swa wona.
2. Mukhomeri wa Holobyenkulu u na vutihlamuleri, matimba na mitirho ya Holobyenkulu.
3. Loko a nga si teka vutihlamuleri, matimba na mitirho ya Holobyenkulu, Holobyenkulu wo Khomela u fanele ku hlambanya kumbe ku tiyisisa vutshembeki eRiphabliki na ku xixima Vumbiwa hi ku landza Xedulu xa 2.
132. Tihuvonkulu
1. Huvonkulu ya xifundzankulu yi vumbiwa hi Holobyenkulu, tanihi nhloko ya Huvo, na swirho leswi nga riki hansi ka ntlhanu no va swi nga ri henhla ka khume leswi thoriweke hi Holobyenkulu swo huma eka swirho swa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu.
2. Holobyenkulu wa xifundzankulu u thola swirho swa Huvonkulu, a swi avela matimba na mitirho ya swona, naswona a nga ha swi hlongola.
133. Vutihlamuleri na mitirho
1. Swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu swi na vutihlamuleri bya mitirho ya huvonkulu leyi swi averiweke yona hi Holobyenkulu.
2. Swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu swi na vutihlamuleri swi hlanganale na hi xin’we-xin’we eka mfumo wa milawu, bya ku tirhisa matimba ya swona na mitirho.
Swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu swi fanele –
a. ku tirha hi ku landza Vumbiwa na, loko vumbiwa ra xifundzankulu ri pasisiwile, na loko vumbiwa; na
b. ku nyika mfumo wa milawu swiviko leswi hetisekeke swa nkarhi na nkarhi hi mayelana na timhaka leti welaka ehansi ka vutihlamuleri bya swona.
134. Ku ya emahlweni ka Tihuvonkulu endzhaku ka minhlawulo
Loko ku khomiwa nhlawulo wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, Huvonkulu na swirho swa yona va tshama va ha fanele ku tirha ku kondza munhu la hlawuriweke ku va Holobyenkulu hi mfumo wa milawu leri landzelaka a sungula ku tirha.
135. Xihlambanyo kumbe xitiyisiso
Loko swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu swi nga si sungula ku tirha mitirho ya swona, swi fanele ku hlambanya kumbe ku tiyisisa ku tshembeka eka Riphabliki no xixima Vumbiwa, hi ku landza Xedulu xa 2.
136. Matikhomelo ya swirho swa Huvonkulu
1. Swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu va fanele ku tikhoma hi ku landza khodi ya matikhomelo leyi vekiweke hi milawu ya tiko.
2. Swirho swa Huvonkulu ya xifundzankulu a swi va fanelanga –
a. ku amukela ntirho wihi na wihi wun’wana lowu wu hakelaka;
b. ku tikhoma hi ndlela yihi na yihi leyi nga fambelanaki na swiyimo swa swona, kumbe swi tiveka eka xiyimo lexi xi swi vekaka ekhombyeni ra leswaku ku va na ku kwetlembetana exikarhi ka vutihlamuleri bya swona bya ximfumo na swilaveko swa vutomi bya swona bya le tlhelo; kumbe
c. ku tirhisa xiyimo xa swona kumbe mahungu wahi na wahi lama nyikiweke wona ku tifumisa kumbe ku pfuna munhu wihi na wihi un’wana hi ndlela leyi ngariki yinene.
137. Ku hundziseriwa ka mitirho
1. Holobyenkulu hi xitiviso a nga ha hundzisela eka xirho xa Huvonkulu –
a. mafambiselo ya milawu yihi na yihi leyi vekiweke eka xirho xin’wana; kumbe
b. matimba wahi na wahi kumbe mitirho leswi vekiweke hi milawu eka munhu un’wana.
138. Ku nyikiwa mitirho ka nkarhinyana
Holobyenkulu wa xifundzankulu a nga ha hundzisela eka xirho xa Huvonkulu matimba wahi na wahi kumbe ntirho wa xirho xin’wana lexi xi nga riki kona entirhweni kumbe lexi xi nga swi kotiki ku tirhisa matimba yalawo kumbe ku tirha mitirho yoloye.
139. Vungheneleri bya xifundzankulu eka mfumo wa muganga
1. Loko masipala a nga swi koti kumbe a nga enetisi xiboho xa ntirho wa huvonkulu hi ku landza milawu leyi vekiweke, huvonkulu ya xifundzankulu lexi khumbekaka yi nga ha nghenelela hi ku teka magoza wahi na wahi lama faneleke ku vonisisa ku enetisiwa ka swona ku katsa na –
a. ku humesa xiletelo xo ya eka Huvo ya Masipala, lexi hlamuselaka mpimo wo tsandzeka ku enetisa swiboho swa yona na ku hlamusela magoza wahi nawahi lama ya lavekaka ku eneta swiboho swa yona; na
b. ku teka vutihlamuleri bya xiboho lexi khumbekaka eka masipala yeleyo ku fikela ha swi lavekaka ku endlela –
i. ku hlayisa mimpimo ya swa rixaka leswi lavekaka kumbe ku simeka ya minimamu leswi vekiweke swo nyika vutirheri;
ii. ku sivela masipala yeleyo ku teka goza leri nga twaliki leri onhiselaka swilaveko swa masipala un’wana kumbe swa xifundzankulu hinkwaxo;
iii. ku hlayisa vun’we bya ikhonomi.
c. herisa Huvo ya Masipala na ku thola mufambisi ku kondza Huvo ya Masipala yintshwa leyi nga hlawuriwa yi hlambanyiwa ku va yi hlawuriwile, loko swiyimo leswi amukelekaka swi nyika magoza walawo.
2. Loko huvonkulu ya xifundzankulu yi nghenelela eka masipala hi ku landza xiyengentsongo xa (1)(b) –
a. yi fanele ku yisa xitiviso lexi tsariweke xa ku nghenelela eka -
i. xirho xa Khabinete lexi tirhanaka na timhaka ta Mfumo wa Muganga; na
ii. Palamende ya xifundzha na Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu, ku nga si hela 14 wa masiku endzhaku ko sunguriwa ka ku nghenelela;
b. ku nghenelela ku fanele ku hela loko -
i. xirho xa Khabinete lexi ngana vutihlamuleri bya timhaka ta mfumo wa muganga a nga nyiki mpfumelelo wo nghenelela ku nga si hela 28 wa masiku endzhaku ka ku sungula ka ku nghenelela kumbe hi nkarhi wa ku hela ka nkarhi wolowo a nga se nyika mpfumelelo wa ku nghenelela; kumbe
ii. Huvo yi nga nyiki mpfumelelo wo nghenelela ku nga si hela masiku ya 180 endzhaku ka loko ku nghenelela ku sungurile kumbe hi nkarhi wa ku hela ka nkarhi wolowo a nga se nyika mpfumelelo wo nghenelela; na
c. Huvo yi fanele yi, loko ku nghenelela ku ya emahlweni, langutisisa ku nghenelela nkarhi na nkarhi, naswona yi nga endla swibumabumelo swihi na swihi leswi nga fanela eka huvonkulu ya xifundzankulu.
3. Loko Huvo ya Masipala yi herisiwile hi ku landza xiyengentsongo xa (1)(c) -
a. huvonkulu ya xifundzankulu yi fanele hi xihatla yi yisa xitiviso xo tsariwa xa ku herisa eka-
i. xirho xa Khabinete lexi ngana vutihlamuleri eka timhaka ta mfumo wa miganga; na
ii. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu leyi nga fanela na Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu; na
b. ku herisa swi sungula 14 wa masiku ku suka eka siku ra ku kuma xitiviso hi Huvo handle ka loko xi bakanyeriwa etlhelo hi xirho xexo xa Khabinete kumbe Huvo ku nga si hela nkarhi wa 14 wa masiku.
4. Loko Masipala wu nga swi koti ku tirha ntirho wa wona hi ku landza Vumbiwa kumbe nawu wo nyika mpfumelelo wa mpimanyeto kumbe magoza wahi na wahi laya tlakusaka mali laya lavekaka leswaku mpimanyeto wu sungula ku tirha, huvonkulu ya xifundzankulu leyi nga fanela yi fanele yi nghenelela hi ku teka magoza laya nga fanela ku vona leswaku mpimanyeto kumbe magoza yalawo yo tlakusa mali ya nyikiwa mpfumelelo, ku katsa na ku herisa Huvo ya Masipala na -
a. ku thola mufambisi ku kondza Huvo ya Masipala leyintshwa leyi nga hlawuriwa yi hlambanyiwa leswaku yi hlawuriwile; na
b. nyika mpfumelelo wa mpimanyeto wa nkarhinyana kumbe magoza yo tlakusa mali ku nyika ku ya emahlweni ka masipala leswaku wu tirha.
5. Loko masipala, hikwalaho ka mbuyelo wa mpfilumpfilu eka timhaka ta wona ta mali, wu ri eka xiyimo lexi nyanyaka xa ku tshova mitirho ya wona ku nyika vukorhokeri bya nkoka kumbe ku fikelela vutinyiketeri bya wona bya mali, kumbe ku amukela leswaku awu koti ku fikelela mitirho ya wona kumbe vutinyiketeri bya mali, huvonkulu leyi nga fanela ya xifundzankulu yi fanele -
a. bohelela kungu ro fikelela leri nga kongomisiwa eka vuswikoti bya masipala byo fikelela mitirho ya wona ku nyika vukorhokeri bya nkoka kumbe vutinyiketeri bya swa mali, leswi -
i. swi faneleke swi lulamisiwa hi ku landza milawu ya tiko; na
ii. boha masipala eka ku tirhisa milawu ya wona na huvonkulu ya vulawuri, kambe ntsena eka xiyimo lexi lavekaka ku lulamisa mpfilumpfilu eka timhaka leti ta mali; na
b. herisa Huvo ya Masipala, loko masipala wu nga swi koti ku nyika mpfumelelo wa magoza ya nawu, ku katsa mpimanyeto kumbe magoza wahi na wahi yo tlakusa mali, laya lavekaka ku nyika masungulo ya kungu ro kuma/vuyeriwa, na
i. thola mufambsi ku fikela loko Huvo yintshwa ya masipala yi hlawuriwa; na
ii. pasisa mpimanyeto wa nkarhinyana kumbe tindlela to tlakusa mali kumbe tindlela tin’wana to vuyisela mali ku endlela leswaku mitirho ya masipala yi ya emahlweni; kumbe
c. loko Huvo ya Masipala yi nga herisiwi hi ku landza ndzimana ya (b), yi sungula vutihlamuleri byo simeka kungu ro tlherisela endzhaku ku fikela laha masipala wu nga taka wu nga koti ku simeka kungu ro tlherisela endzhaku.
6. Loko huvonkulu ya xifundzha yi nghenelela eka masipala ku ya hi xiyengentsongo xa (4) kumbe (5), yi fanele ku yisa xitiviso lexi tsariweke xo nghenelela eka-
a. xirho xa Khabinete lexi tirhanaka na timhaka ta Mfumo wa Muganga; na
b. Palamende ya xifundzha na Huvoya Rixaka ya Swifundzankulu, ku nga si hela nkombo wa masiku ku nghenelela ku sungurile.
7. Loko huvonkulu ya xifundzha yi hluleka ku tirhisa matimba kumbe ku endla mitirho leyi bohiweke eka xiyengentsongo (4) kumbe (5), huvonkulu ya rixaka yi fanele ku nghenelela ku ya hi xiyengentsongo xa (4) kumbe (5) Ematshan’wini ya huvonkulu ya xifundzha leyi faneleke.
8. Milawu ya tiko yi nga lawula ku simekiwa ka xiyenge lexi, ku katsa maendlelo laya vumbiweke hi xiyenge lexi.
[X. 139 xi siviwile hi x. 4 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume n’we wa 2003.]
140. Swiboho swa huvonkulu
1. Xiboho xa Holobyenkulu xi fanele ku va xi tsariwile loko –
a. xi tekiwa hi swivangelo swa nhlengeletano wa milawu; kumbe
b. loko milawu yeleyo yi ri na mbuyelo lowu khumbhanaka na swa nawu.
2. Xiboho lexi nga tsariwa xa Holobyenkulu xi fanele xi sayiniwa hi xirho xin’wana xa Huvonkulu.
3. Switivisa-nawu, swinawana na switirhiswa swin’wana swa milawu ya xifundzankulu swi fanele ku fikeleriwa hi vanhu va tiko.
4. Milawu ya Xifundzankulu yi nga ha boxa ndlela leyi, na hi laha yi nga fikelelaka hakona, switirhiswa leswi vuriweke eka xiyengentsongo (3) swi fanele –
a. ku andlariwa eka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu; na
b. ku pfumeleriwa hi Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu.
141. Makungu yo kombisa ku pfumala ntshembho
1. Loko Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, hi xiboho lexi seketeriweke hi vunyingi bya swirho swa wona, wu pasisa kungu ra ku komba ku pfumala ku tshembha eka Huvonkulu ya xifundzankulu ku nga katsiwi na Holobyenkulu, Holobyenkulu u fanele ku vumba Huvo hi vuntshwa.
2. Loko Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, hi xiboho lexi seketeriweke hi vunyingi bya swirho swa wona, wu pasisa kungu ro komba ku pfumala ku tshembha eka Holobyenkulu, Holobyenkulu na swirho leswin’wana swa Huvonkulu va fanele ku lan’wa ntirho.
Mavumbiwa ya Swifundzankulu
142. Ku pasisiwa ka mavumbiwa ya Swifundzankulu
Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga pasisa vumbiwa ra xifundzankulu xelexo kumbe, laha swi tirhaka, ku hundzuluxa vumbiwa ra xona, loko mbirhi-xa-nharhu kumbe ku tlula eka swirho swa wona va vhota hi ku seketela Nawumbisi wolowo.
143. Vundzeni bya vumbiwa ra xifundzha
1. Vumbiwa ra xifundzankulu, kumbe hundzuluxo wa vumbiwa, a swi fanelanga ku va swi hambana na Vumbiwa leri, kambe swi nga endla makungu ya –
a. swivumbeko swo endla milawu swa xifundzankulu kumbe swo fambisa milawu na maendlelo lama ya hambanaka na lama ya nyikiweke eka Kavanyisa loku; kumbe
b. ku sunguriwa, ntirho, matimba ya vulawuri na xiyimo xa hosi ya ndzhavuko, laha swi tirhaka.
2. Makungu lama ya katsiweke eka vumbiwa ra xifundzankulu kumbe hundzuluxo wa vumbiwa hi ku landza tindzimana ta (a) kumbe (b) ta xiyengentsongo xa (1) –
a. ya fanele ku landzelela minsinya ya nkoka leyi nga eka xiyenge xa 1 na Kavanyisa ka 3; naswona
b. a ma fanelanga ku haverisa xifundzankulu matimba wahi na wahi lama ya welaka -
c. ehandle ka ndhawu ya mitirho hi ku landza Tixedulu xa ta 4 na 5; kumbe
d. ehandle ka matimba na mitirho leyi haverisiweke xifundzankulu hi swiyenge leswin’wana swa Vumbiwa leri.
144. Ku tiyisiwa ka vumbiwa ra Swifundzankulu
1. Loko Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi pasisile kumbe ku hundzuluxa vumbiwa, Xipikara wa mfumo wa milawu wolowo u fanele ku yisa tsalwa rolero ra vumbiwa kumbe hundzuluxo wa vumbiwa eka Khoto ya Vumbiwa leswaku ri tiyisisiwa.
2. Ku hava tsalwa ra vumbiwa ra xifundzankulu kumbe hundzuluxo wa vumbiwa leri nga va ka nawu ku kondza Khoto ya Vumbiwa yi tiyisisa –
a. leswaku tsalwa relero ri pasisiwile hi ku landza xiyenge xa 142; na
b. leswaku tsalwa hinkwaro ka rona ri landza xiyenge xa 143.
145. Ku sayiniwa, ku tivisiwa na ku hlayisiwa ka mavumbiwa ya Swifundzankulu
1. Holobyenkulu wa xifundzankulu u fanele ku pfumelela no sayina tsalwa ra vumbiwa ra xifundzankulu kumbe ku hundzuluxiwa ka vumbiwa lebyi tiyisisiweke hi Khoto ya Vumbiwa.
2. Tsalwa leri pfumeleriweke no sayiniwa hi Holobyenkulu wu fanale ku tivisiwa eka Gazette ya Mfumo ya rixaka na ku sungula ku tirha loko wu tivisiweke hi siku ra le mahlweninyana ka siku leri vekiweke hi ku landza vumbiwa byebyo kumbe hundzuluxo.
3. Tsalwa leri sayiniweke ra vumbiwa ra xifundzankulu kumbe hundzuluxo wa vumbiwa i vumbhoni lebyi hetisekeke bya makungu ya rona naswona, endzhaku ko tivisiwa, ri fanele ku nyiketiwa evuhlayiselweni bya Khoto ya Vumbiwa.
Milawu leyi kwetlembetanaka
146. Mikwetlembetano exikarhi ka milawu ya rixaka na ya Swifundzankulu
1. Xiyenge lexi xi tirha eka ku kwetlembetana exikarhi ka milawu leyi endliweke ya tiko na ya xifundzankulu leyi welaka eka ndhawu ya mitirho leyi longoloxiweke eka Xedulu xa 4.
2. Milawu leyi endliweke ya tiko leyi tirhaka hi ndlela yo fana hi mayelana na tiko hinkwaro yi na matimba ku tlula milawu ya xifundzankulu leyi kanetanaka na yona loko ku enetisiwa xihi na xihi xa swipimelo leswi landzelaka -
a. Milawu ya tiko yi tirhanaka na mhaka leyi nga kotekeki ku va yi lawuriwa hi ku hetiseka hi milawu leyi vekiweke hi Swifundzankulu hi ku hambana ka swona haxin’we-xin’we.
b. Ku khumbeka ka tiko hinkwaro ka rona swi lavaka leswaku mhaka ku tirhaniwa na yona hi ndlela yo fana eka tiko hinkwaro ka rona, kutani milawu yi endla leswaku ku va na ku fanana koloko hi ku simeka –
i. mitolovelo na swiyimo;
ii. mapulanelo ya matirhelo; kumbe
iii. milawu ya matirhelo ya rixaka.
c. Milawu leyi endliweke ya tiko leyi laveriwaka –
i. ku hlayisiwa ka vuhlayiseki bya rixaka;
ii. ku hlayisiwa ka vun’we bya ikhonomi;
iii. ku sirheleriwa ka makete wa ntolovelo hi tlhelo ra ku fambafambisiwa ka tinhundzu, vutirheri, mali na mitirho;
iv. ku tlakusiwa ka xiyimo xa migingiriko ya ikhonomi loku tsemakanyaku mindzilekano ya Swifundzankulu;
v. ku tlakusiwa ka xiyimo xa ku kota ku endla swilo hi ku ringanana na ku fikelela Mitirho ya mfumo hi ku ringanana; kumbe
vi. ku sirheleriwa ka mbangu.
3. Milawu leyi endliweke ya tiko yi na matimba ku tlula milawu ya Swifundzankulu loko milawu ya tiko yi kongomisiwile eku siveriweni ka swiendlo leswi nga twaliki swa xifundzankulu leswaku -
a. swi onhiselaka swilaveko swa ikhonomi, Rihanyo kumbe vuhlayiseki bya xifundzankulu xin’wana kumbe tiko hinkwaro ka rona; kumbe
b. swi kavanyetaka ku tirhisiwa ka milawu ya tirhele ra ikhonomi ra rixaka.
4. Loko ko va na ku kaneta kumbe xisolo mayelana na milawu ya tiko leyi tirhanaka na mhaka yihi na yihi leyi vuriweke eka xiyengentsongo xa (2)(c) naswona ku sola koloko ko yisiwa ekhoto ku yi lulamisiwa, khoto yi fanele yi pfumelela kumbe ku alelana na milawu ya Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu.
5. Milawu leyi endliweke ya Xifundzankulu yi na matimba ku tlula milawu ya tiko loko xiyengentsongo xa (2) kumbe (3) xi nga tirhi.
6. Nawu lowu endliweke hi ku landza Nawu wa Palamende kumbe Nawu wa xifundzankulu ntsena loko nawu wolowo wu pfumeleriwile hi Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu.
7. Loko Huvo ya Rixaka ya SSwifundzankulu yi nga fikeleli xiboho ku nga si hela masiku ya 30, ya ntshamo wa yona wo sungula endzhaku ka loko nawu wolowo wu hundziseriwile eka yona, hi swikongomelo hinkwaswo yi fanele ku tekiwa yi pfumeleriwile hi Huvo.
8. Loko Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu yi nga pfumeleli nawu leri vuriwaka eka xiyengentsongo xa (6)(a), ku nga si hela masiku ya 30 ya xiboho xa yona, yi fanele ku rhumela swivangelo swo ala nawu koloko eka vulawuri lebyi hundziseleke nawu wolowo.
147. Mikwetlembetano yin’wana
1. Loko ku ri na ku kwetlembetana exikarhi ka milawu yo endliwa ya tiko na kungu ra vumbiwa ra xifundzankulu hi mayelana na –
a. mhaka, leyi hi tlhelo ra yona Vumbiwa leri ri lavaka hi ku kongoma kumbe ri langutelaka ku vekiwa ka nawu wa tiko, milawu yo endliwa ya tiko yina matimba ku tlula kungu leri khumbekaka ra vumbiwa ra xifundzankulu;
b. ku nghenelela ka milawu yo endliwa ya tiko hi ku landza xiyenge xa 44(2), milawu ya tiko yi na matimba ku tlula kungu ra vumbiwa ra xifundzankulu; kumbe
c. mhaka leyi welaka eka tindhawu ta mitirho leti longoloxiweke eka Xedulu xa 4, xiyenge xa 146 xa tirha tanihi loko kungu leri khumbekaka ra vumbiwa ra xifundzankulu ri ri milawu yo endliwa ya xifundzankulu leyi vuriwaka eka xiyenge xelexo.
2. Milawu leyi endliweke ya tiko leyi vuriwaka eka xiyenge xa 44(2) yi na matimba ku tlula milawu leyi endliweke ya xifundzankulu hi tlhelo ra timhaka leti vuriwaka eka tindhawu ta mitirho leti nga longoloxiwa ka Xedulu xa 5.
148. Mikwetlembetano leyi nga ololoxekiki
Loko njhekanjhekisano leri khumbhaka nkwetlembetano wu nga ololoxeki hi khoto, milawu yo endliwa ya tiko yi na matimba ku tlula milawu ya xifundzankulu kumbe Vumbiwa ra xifundzankulu.
149. Xiyimo xa milawu leyi nga tluriki leyin’wana
Xiboho xa khoto leswaku milawu yo endliwa yi na matimba ku tlula milawu leyin’wana a xi herisi matimba ya ku tirha ka milawu yeleyo leyin’wana, kambe milawu leyin’wana yona yo tshama yi nga tirhi nkarhi wolowo loko ka ha ri na nkwetlembetano.
150. Nhlamuselo ya mikwetlembetano
Loko ku karhi ku kambisisiwa nkwetlembetano lowu wu tikombaka wu ri kona exikarhi ka milawu ya tiko na milawu ya xifundzankulu, kumbe exikarhi ka milawu ya tiko na vumbiwa, ra xifundzankulu, khoto yin’wana na yin’wana yi fanele ku tilangela nhlamuselo yihi na yihi leyi twalaka ya milawu yeleyo kumbe ya vumbiwa leyi papalataka nkwetlembetano, ku tlula nhlamuselo yihi na yihi yo siva leyi vangaka nkwetlembetano.