Veyvı u veyve

Vinayenı u waştena keynekı

Ürf, Edet u Kültürê ma Zaza-Dımıliyan zahf dewlemendo. Tay çi ürf, edet u kültürdê ma miyan dı estê kı, tı inan bê şardê ma Zaza-Dımıliyan şarna miyan dı nêvinenê.

Nê ürf, edet u kültürandê ma ra jew zi vinayena ketnekı, waştena cı, nişan pakerdenı u veyveyo.

Ê kı qeçê (Domanê) cı resayê u ameyê wextê jewjınayenı, vanê inan bıjewjınê (zewac). En bolki wêrê lacekan (yanê may u piyê cı) qaxuy nê çi gênê. Ê meraqdê qeçandê xo yê jewjınayışi dı manenê. May u pi keynekan zi qayılê qederê keynerda cı abıyo u ay ser bıkerê. Labırê ê inan inan destı niyo. Qederê cı abıyo jewdo biro kêberê cı bıcıno, qısmet bo do bıdê, qısmet nêbo do vındanê. May u piyê keynekan, zey may u pidê lacekan nêşenê şırê keynerda xo rê waşte bıvinê u ay beser kerê. Nêşenê şırê jewi rê vajê keyna ma esta bêrê xo rê bıwazê. Nêşenê cayê dı qalê keynerda xo bıkerê (rınd ya xırab). Ancax dost u sınasnayey pê rê vajê, keyna fılan kesi esta u resaya.

Ê kı lacê cı estê, resayê u ameyê wextê jewjınayenı, heme cadı qal kenê u vanê ma yê cı rê geyrenê waşti. Veri çorşmandê xo ra, merdımandê xo ra, sınasnayandê xo ra, dost u enbazandê xo ra dest pey kenê, wınênê u pers kenê. Eger keyney merdımandê (berda, eşirda) cı çınêbê, no fın wınênê çorşmey dostandê xo, sınasnayandê xo. enbaz u enbıryanandê xo. Eger wıjanan dı zi nêvinê, yan zi peyda nêkerê, no fın merdım, sınasnaye, dost u enbazanê xo tembe kenê qandê vinayenda keynekı.

Ju-ju fını beno bê may u pi lacek xo rê vineno, pa qayıl beno u şıno may u pêrdê xo rê mesela vano. Ê zi sıfte çorşman ra pers kenê. Kok u asnasê cı sınasnenê, hele kamiyê kami niyê, ey a tepey a danê pıro u şınê wazenê. Pêya bıkerê, Umışê pê bê, pê dı razibê u wırna beri pê dı qayıl bê, gırwey cı beno u danê cı. Eger nêbo xo rê geyrenê qapına (kêberna). Ju-ju fını lacek vineno, labırê nêbeno u ser nêkewnê. Tay cay, may u piyê laceki pa qayıl nêbeno, tay cay ninê hesabdê cı kı, şırê u bıwazê, ê tay cayan merdımê keynekı (Deza yan zi xalzay) cı vero benê, qandê coy nêdanê. Tay cay may u piyê keynekı laceki yan zi bera cı qayıl nêbenê u keynera xo nêdanê. Welhasıl meseley, zor u zahmetey boliyê. Zahf çi vıjêno ninan verni u cı vero beno bend. Karandê zahmetan u mesuletan ra jewzi ser-ber kerdena qeçana.

Heqê hergı may u pi esto kı, lacdê xo rê cayêdo belli ra, cayêdo sınasnaye ra keynekı bıwazo u biyaro. Heqê hergı may u piyo zi kı, keynera xo bıdo cado belli, sınasnaye, namdar u camêrdi. Wırna heti zi geyrenê wêrê eşirı u cayo sınasnaye.

Şarê ma verê xasekeyda keynekı wınênê keydê cı ra, ber u eşirda cı ra, hüner u pakeyda keynekı ra, karkerey u kewaniyeyda cı ra, bêvengey u terbıyedê cı ra. Vanê keyna keyeyêdê belli, namdar u sınasnayi bo. Kışta namusi ra terbıye u bıahlaqı bo. Cı dest ra heme karê keyi biro. Bışo meyman bıheweyno u hewado. Keyna yan zi waya camêrdan bo. Key cı bışo dest bero xo u kesi rê mıl nêrono. Bızano werzo, roşo u qısanê xo bıkero. Vêşi cılqı, vıtvıtokı, fêsatı u gerekerdoxı nêbo. Bışo sır bınımno. Yanê bı herhawaya vanê mükemelı bo u biro cemeat. Vanê gandê xo ra rehatı, kor, seqet u nêweşı nêbo. Karkerdenı rê u dest xo berdenı rê zahf metinı bo. Wexto kı merdê cı , camêrdê keydê cı çınê bo, bışo keydê xo rê wêrey u camêrdey bıkero. En bahdo wınênê xasekey, bejn u baldê cı. Nê heme wasıfi vanê keynekı dı bıbê kı, qederê cı rew abıyo u şar cı bıwazo. Wıni nêbo keye dı manena u kes cı nêwazeno.

Wext esto bı sayedê enbazandê xo ya kes xo rê waşti vineno. Qal qali akeno, qalkerdenı dı jew vano, keyna fılan kesi esta u resaya. Jew vano keyna enbıryandê ma wına wınaya. Jew vano keyna kerwadê ma zahf xasek u bıterbıyeya u herwına.

Laceki en bol ki keynan roşanan dı, veyvan dı, cadê mesiran dı, iniyan sero, rayda erdan ra, rayda kar u bari ra, cadê kari dı, wendexanan dı u herwına cayan dı xo rê keyneki vinenê u yenê may u pêrdê xo rê vanê. Ê zi razi bê, ray bıdê danê pıro u şınê wazenê. Bi bi, nêbi nêbi. Gozê dara bo herkes do siya xo çekero cı, kê kı şa xo rê bıfino. En bolki zi way, bırayandê xo rê keyneki (waşti) vinenê. Qandê kı keyneki dıha zahf şınê pê hetı, pê vinenê u sınasnenê. Veyvan dı, şewandê şahiyan dı, şênayiyan dı, heneyê veyvan dı, cadê leyli u roşanan dı, bir u iniyan sero, ezayandê (şinandê) cıniyan dı u herwına keynekanê xasekan u resayan vinenê u yenê bırayandê xo rê vanê. Ê zi rayê cı rê vinenê u şınê inan vinenê. Pa qayıl bê, pilandê xo rê vanê şırê mı rê bıwazê.

Tabi bol rayê vinayenda keynekan, yan zi peyhesyayena cı esta, ka keyna kê esta u keyna kê resaya u ameya çaxê (demê) jewjınayenı.

Lacdê xo rê keynekı di tepey a vanê şırê ay wêrandê ay ra bıwazê. May u pi yan zi pilê keye u berda laceki may u pêrdê keynekı rê, yan zi pilandê cı rê xeberı rışenê u vanê: "Fılan rojı, fılan seatı qandê gırweyêdê xeyri ma do birê sereyê şıma ro dê u çayêda şıma bışımê. Qelw da pê tepey a, wêrê laceki şınê topê qümaş, qütiyê şirane u herwına çiyê gênê u şınê key keynekerı. (Tabi pilê keydê laceki, yan zi pilê ber ya eşirda cı). Pili şınê kı, siya kı ê ronê fına nêwerzo. Pilê ma Zaza-Dımıliyan xerantiyê heme çidê ma yê. Qısey pilandê ma qıseyo. Siya kı ê ronê, bê inan kes nêşeno a si herunı ra bıluno, hewado. Ìtıbarê pilandê ma zahf ma hetı esto. Rew rewi ma nêşenê hemver pilandê xo bıvıziyê u qısanê inan nêtepşê.

Key keynekı dı çayê yan zi qahweyê şımıt tepey a, yenê mesela ser, mesela akenê u vanê: "Ma wazenê pêdı dostey u merdımey bıkerê, ma wazenê merdımê pê yê rojdê teng u heray bê. Qandê nê semedi ma ameyê bı emırdê Homaya (Ellaya), bı qewldê Pêxenberiya keyna şıma lajdê xo rê bıwazê, şıma se vanê"?. Ìnan zi rızayey mısnê u qebul kerd tepey a, vanê: "Ma zi bı emırdê Homaya, bı qewldê Pêxenberiya keyna xo dê lajdê şıma. Sozê keynerı da tepey a mesela yena şert u şurtan ser, bırnayenda qalıni u herinayenda çidê keyi u pakerdena altun (zêr) u çidê wınasini. Nê şert u şurtan, bırnayenda qelıni u çiyandê binan sero piya kerd tepey a, werzenê şınê keyandê xo.

Bahdê heftena yan zi çendna rojan tepey a, keynekı rê çiyê do bıqimet herinenê, gıştenanê cı yê nişani danê vıraştenı, dost u merdımanê xo arêkenê pêser u danê pıro yenê key keynekı. Tabi pêranê keynekı zi bı o hesab a dost u merdımanê xo arêkenê pêser u raya amyayenda key laceki pawenê. Nê yenê şiraneya (şerbetê) xo şımenê, nişanê veyvıda xo kenê pa u qewlê xo yê rojda berdenı ronanê. (Tabi wexto kı şerbet şımenê u nişan kenê pa, lacek u keyneka anê pê hetı. Kes şeno wajo fına sıfteyênı bena lacek u keyneka pê nezdi ra vinenê). Wexto kı ninan nişan kenê, pêranê laceki altun yan zi çiyê do zahf bıqimet kenê veyvıda xo ya. Nişan rona tepey a, a dıha veyva inan a. Çıçi cı rê bıherinê u çıçi pa kerê heme ê veyvo. Tay wextê nişankerdenı veyvda xo rê topê qümaşi, çınayo herirın a bıqimet, qondırey, qorê hebandê altunınan, çiyo sêmın, altun u herwına anê veyvda xo rê. (Tabi ê kı hal u wextê cı zahf weşo nê çiyan kenê. Ê bini gorey qüwetê xo cı rê çiyo şenık herinenê). Taydê cı zi bahdê nişankerdenı, tay bı tay çiyê veyvinı, çiyê keydê veyvı, altun u herwına herinenê u heme çi veyvı u ê veyvi kenê temam.

Qewlê berdeno kı dabı heta a rojı vanê heme şertê cı birê ca, çiyê veyvı u ê veyvi temam bo kı bışê veyva xo berê. Qewl seni roneyayo, vanê wıni zi biro ca. Verê berdenı u veyvi heme hadreyeya xo vinenê u roja berdenda veyvı u veyvekerdenı pawenê.

Ê kı neçariyê ê xo miyan dı, bêteqı-reqı şahiyê vırazenê u bêveng destê veyvıda xo tepşenê u gênê benê key xo. Ê kı hal u wextê cı weşo u şenê veyve bıkerê u şami bıdê, ê hadreyeya xo ya hıngılmi, veyvi, nıqara u zırna kenê. Herkeye gorey qüwet u qüdretê xo, xo rê veyve keno. Kes lınga xo werxandê xo ra dergı nêkeno u lınga xo teber a nêverdano u nêqefılneno.

Gorey qüwetê xo tay helê, tay rojê, tay di-rê rozi, tay hefteyê u tay zi Beg u Axleri estê heta dıheftan zi nıqara u zırna cınenê, dewar u çarwey cıkenê, şamiyê weşi vırazenê u meymanandê xo rê danê werdenı. (Tabi o mabên dı qeçê neçaran, sêkür u bêwahêran, ê qereçi u aşıqan zi yenê u mırdiya xo nanê xo wenê. Sırfey keydê veyvi tım u tım herkesi rê, sêkür u feqiran rê akerdeyo).

Key lacek u keynekı hefteyê verê coy hadreyeya xo ya veyvi vinenê. Key laceki dost u sınasnayandê xo rê, enbaz u nezdiyandê xo rê topê qümaşi rışenê u inan dewetê veyvi kenê. Ê kı dawetê veyvi biyê u yenê veyve, ê zi gorey qüwet , qüdret u tunıkda xo, xo dı çiyê anê key veyvi rê. Tay çıwalê rız yan zi çıwalê şeker u çend paketi çay, tay Mi yan zi Bızê, tay viştıra u herwına, taydê cı zi yardımeya peran kenê. Tabi tay wêrê eşirı yan zi zengini, qandê kı namey cı bıvaziyo, qandê payekerdenı, qandê şan u şerefdê xo çiyo zahf vay u bıqimet anê key veyvi. Kes nêwazeno kes kesi ser kewo yan zi o kesi ra ca bımano.

Roja kı veyve do dest peykero, a rojı heme dawetdari (dawetkerdoxi) key veyvi dı hazır benê. Taydê cı rayda duri ra yenê. Ê kı rayda duri ra yenê, ê rojê dırozi verê destpeykerdenda veyvi yenê. Ê kı rayda duri ra yenê, ê key sınasnayandê xo dı, key wêrandê veyvi u merdımandê inan dı, key enbıryanandê wêrdê veyvi dı, key dost u enbazandê xo dı ca benê u şewı wıjanan dı rakewnê. (Veyvan dı heme dost, sınasnayey, merdım u enbazi qandê yarmetey u dest tepıştenı seferber benê. Herkes xo kıştı ra wêrandê keydê veyvi rê yardım keno. Kes barê veyvi erdo nêverdano. Ma miyan dı qıseyê esta, vanê: "O kı lajê xo jewjıneno, o kı ban vırazeno Homa ey rê yardım keno" O zi yeno nê mani, qandê kı şarê ma destê pê tepşeno u pê rê paşti vıjêno. (Wardê mali u ekonomi dı).

Roja destpeykerdenı şewra rewê veng kewno a nıqara u zırna. Şar zi vengdê nıqara u zırnaya xo gırêdano u yeno. Ê kı cı rê topê qümaşi şiyê u dawetê veyvi biyê, mazeretê nêbo, çiyê niro cı u merdımandê cı sere dı u nêweş nêbê, ref bı ref (gürüb bı gürüb) tewrdê merdımandê xo ya yenê veyve.

Ê kı yenê en gırdê inan, nezdi keydê veyvi dest erzeno dabançerda xo, verê cı keno vera cor u cercuri veng keno. Ey dımı merdımê cı yê bini jew bı jew (Ê kı dabançey cı estê) dabançera xo anceno u carcurê keno veng.

Ê kı yenê veyve seni veng fênê dabança, nêfênê (Teqnenê, nêteqnenê), wêrê veyvi tewrdê aşıqana, nıqara u zırna cınayena yenê vera ninan. Wexto kı aşıqi yenê resenê ninan ver, nıqara xo xo seri sero berz kenê u çend cı dı esto danê pıro u cınenê. Nıqarevan lıngê ser, nıqara hewara ninan vero kaykeno, çerx beno, şıno u yeno. Seni resena ê kı yenê veyve inan ver, gırdê inan dest erzeno xo tunıkı u bı demetana perey werdi yan zi gırdi vejeno u erzeno nıqara ser. Wexto kı perey zahf erzênê nıqara ser, aşıqi kenê xo burê, çend cı dı esto veng fênê nıqara u zırna ser u koçeki kaykenê. Bı nıqara u zırnaya meymani yenê key veyvi, yan zi cayo kı şar kombiyo u veyveyo tey beno ê cay. yenê resenê cadê veyvi nêresenê, kewnê govendı. Fına en gırdê inan serê govendı anceno. Bı merdımandê xo ya çend dafi day xo tepey a serê govendı vıradano u yeno cayo kı cı rê abırıyayo u kışta wêrandê veyvi ra mısneyêno cı o ca dı roşeno. Tay estê dabançandê cı rê vınderdış çınêbeno, ha piyê mı ha teqnenê. Merdımê cı hetan edızênê, betılênê u hêlera benê govenda xo ramenê. Demê kaykerdenı dı ju-ju fını yenê galyan, dabançanê xo xo vera ancenê u teqnenê, gümini, toz u duman fênê dınyay ser.

Şıma zanê, qandê eşirtey, qandê payekerdenı u forsdayenı veyvan dı xeylê mesref beno. Kes nêwazeno kesi ra peyra bımano. O vano ez ez a, o bin vano ez ez a u pêdı qerez kenê. Nê meselan u qerezkerdenı dı ê kı karli vıjênê aşıqiyê. Bı qerezkerdena pereyo kı erzêno nıqara ser, şıno destandê aşıqan.

Vanê ma na juwerı zi biyarê şıma viri. Veyvandê ma Zaza-Dımıliyan dı, bolki dınıqarey u dızırney cıneyênê. Ju nıqara u zırnaya qandê cıni u keynekan, ju zi qandê camêrd u xortan. Ma Zaza-Dımıliyan miyan dı, ma hetı cıni u camêrdi nêkewnê pê dest u piya kay kaynêkenê. Cıniyê kı ju ju fını yenê kewnê govenda camêrdan, ê zi en nezdiyê laceko kı jewjıyêno yan zi key wêrandê veyviyê. Mesela pirıkê laceki, maya cı, waya cı ya gırda jewjınayê, em u xalê cı, niyaz u xalcıniyê cı u herwına yenê kewnê govenda camêrdan miyan u solıxê bı inan a kay kaykenê.

Şamiyê zahf weş, terwendey u bı tamıni veyvandê ma Zaza-Dımıliyan dı vırazênê u yenê werdenı. Şamiyandê ma yê milliyandê veyvi ra ju zi keşkeka. Veyveyo kı tey keşkekı nêvıraziyo, o veyve çiyê rê nêbeno. Heme veyvandê ma dı keşkekı yena vıraştenı u werdenı. Xeylê dewar u çarwey veyvandê ma dı yenê serebırnayenı (cıkerdenı) u cı ra şamiyê babet-babeti, weş u terwendey vırazênê u yenê werdenı.

Veyvandê ma Zaza-Dımıliyan dı xeylê silah yeno eştenı u bı erdosana perey yenê rıjnayenı.

Eger veyvı cayê do duri ra biyarê, vanê bı Estor, Bergir u Qatırana şırê biyarê. Eger miyandê Dewda xo ra, yan zi Sukda xo ra biyarê bı lıngana şınê anê (tabi veyvı bı surıkda ci ya nanê estorı ser). Eger sukê ra biyarê sukna, veri a veyva xo bı qamyon, texsi yan zi bı otoboza anê a sukda xo dı key sınasnayandê ay dı, yan zi key merdımandê xo dı bıca kenê u bahdo bı şêlıga, şêneya (Şêlıgdê veyviya) şınê çiyê cı yê veyvi danê pıra surıka cı ancenê cı ser, cı rê veyve kenê u anê.

Nıka ez do bira veyvedê miyandê sukı. Ju sukı miyan dı keyeyê ra berdena jewna keyi. (Yanê key pêrandê veyvı ra berdena key pêrandê laceki).

Roja kı do şırê veyva xo biyarê, o şewra heme xort u keyney çınayê xo yê namnetewi (Milli), cınayê xo yê pak u newi, herirın u xaşêlıni, yan zi qatlıxê xo yê şahi, şênayi u roşanan danê xo ra u xo zey vıllıkda wesariya xemılnenê. Camêrd u cıniyê kı şınê veyve, ê zi bı o hesaba çınayê xo yê weş u newi danê xo ra u xo kenê hadre.

Heme hadreyeya xo di tepey a, bı nıqara u zırnaya u bı estorêda venga kewnê ray u şınê key veyvı. Tabi a şiyayenı dı ca bı ca, meydan bı meydan küçe u qolanandê sukı dı vınderênê, nıqara u zırna xo sur kenê u govendanê xo ancenê. Kayvan u koçekvani kenê xo burê, cı rê vınderdış çınêbeno, kay kenê u çalımê xo roşenê şardê çorşmi. Key laceki ra heta key keynekı xort u kaywanan rê vınderdış çınêbeno. Dısmali cı destı nıqara vera şınê u yenê.

Bı o hesab a, bı govendı antena u kaykerdena, hêdi-hêdi raya xo gênê u şınê resenê key veyvı. Eger estıbo u herabo hewşdê key veyvı dı, eger çınêbo küçe yan zi meydanêdê a mahla dı vınderênê, komê pêser benê. Nıqara u zırna cıneyêna u kay benê. Key veyvi dı dıha vêşi gümini kewna nıqara ser u aşıqi kenê nıqara bıteqnê. Qeçê eş u Ewêşan, lacê may u piyan, xortandê zey Şêr u Keleşan rê vınderdış çınêbeno. Xortê wırna mahlan (taxan, qolanan) pê rê çalım kenê u çalım roşenê pê. Ê mahlada keynekı wazenê xo nişan bıdê, ê en rınd u camêrdiyê, ê mahlada laceki wazenê ê xo nişan bıdê. Bı no hesab a qılçıxi danê pê u pê dı qerez kenê. Xort u camêrdana teber dı kermanê xo rıjnenê. Keyne u cıniyê kı ameyê veyve, ê zi şınê key veyvı. Çınayê veyvê veyvinı danê pıra, surıka cı ya veyvinı ancenê cı sere. Dest u lınganê cı hene kenê, bı çit u xezana pêşenê u qandê berdenı ay kenê hadıre. (Eger cado duri ra yan zi rayda bol duri ra birê, key keynekerı inan rê şami kenê hadre). Verê vetenı u berdenda veyvı, vanê xelatê kı edetê ê birê dayenı. Mesela xelata xali. (Tabi eger xalê cı estı bo).

Çınayê veyvı da pıra u veyvı kerdı hadre tepey a, eger estbê veydanê bırayandê veyvı. Bıray cı yenê. Sıfte bıray ciyo gırd qorê mundiya veyvinı pêşeno warda xo ra u bahdo zi ê bini bı sıreyêna qor bı qor pêşenê cıra. Eger bıray cı jew bo, o mundiya veyvinı pêşeno cıra u gırêdano. (Bıray cı çınêbê ya piyê cı, ya Dedê cı, yan zi xalê cı mundiya veyvinı pêşeno veyvıra u gırêdano). Veyvı bı no hesaba kerdı hadre tepya veyndanê wêrandê lacek u şoşmanandê cı. Cıniya şoşmami u eger estıbê wayê laceki kewnê zeredê wededê veyvı. Şoşmamê cı yo jewjınayezi tebera kêberi vero hadıre paweno. Estora pa veyvı berdenı zi hadıre kêberi vero vınderdê bena. Nıqara u zırnaya zi yenê kêberi vero cıneyênê u sur benê. Vengê nıqara u zırnaya reseno qatê azminiyê hewtan, hendıkı pêta danê pıro. Bı tıliliyana veyvı zere ra wededê cı ra vejenê u anê kêberdê teberi ver. Kêberdê teberi vero may yan zi wayê keynekı verê kêberi gênê, ray bırnenê u nêverdanê veyvı vejê teber. Qandê kı xelata xo ya serdê kêberi wazenê. Heta xelata serdê kêberi niro dayenı, teber vetena veyvı çıniya. Xelatı deyê tepey a fına bı tıliliyana, bı xıngılmeyê do gırda, bı burı bura veyvı êşigı ra vejenê teber. Vetı teber tepey a gênê anê estorı ver. Kürsiyê yan zi sandıqê anê estorı ver, veyvı vıjêna inan ser, lınganê xo zengudê estorı ra war kena u nışena estorı. (Xeylê veyvi nêwazenê kes destê cı pero, yanzi inan hewado u estorı serno. Wazenê kı mezbuteya xo, camêrdey u zihateya xo nişanê şari bıkerê. Bı xo lınganê xo zengura war kenê u xo erzenê estorı ser). Wexto kı nanê estorı ser u benê, kışta laceki çepıki cınenê, tılili ancenê u estorı vero kay kenê. Şêlıgê keydê veyvı seranê xo cınenê xo ver, bermenê u şiyayenda cı rê hersê çımanê bermi rıjnenê.

Veyvı nê estorı ser u cayê cı kerd rıhat tepey a, şoşmamê laceki yo jewjınaye wesarê estorı kenê xo dest, bı tıliliyana, bı govend u burburana nê kewnê ray.

Çend çiyê veyvê keyi esto (o kı pêranê keynekı u pêranê laceki qandê keydê inan, qandê veyvi cı rê vıraşto yan zi herinaya) hemalê a sukı barkenê a xo u qefledê veyvi dımı yenê. Mesela wertiyê cı yê herirıni, lilıkê cı, qomıdinê cı, sandıq u dolabanê cı u herwına, yanê çı çiyê ci yê ceyızi esto hemını hemali vegênê u anê. Key laceki ra jewzi bı ê hemalana yeno kı, çiyê cı vıni nêbo, yan zi hemali, ya kesê bini nêtırê u nêberê. Ju ju fını qeçekê mahlan peyra, hemalan sera perenê çiyê u remenê şınê.

Tabi berdena çiyan, hemalana bı maneya. Şenê qamyonê tepêşê u çiyê cı barkerê u pa berê. (Tabi bolê cı wıni nêkenê. Mesela ê kı wêrê eşirê, ê kı xo ra şermayênê, ê kı çormey xo zanê, ê kı itıbarê cı şari miyan dı esto, ê çiyê xo bêveng barkenê qamyonê u benê keydê xo dı ronanê. Ê kı xo nêzanê, ê kı wazenê fors bıdê xo, ê kı dınya nêdiyo u ê kı kes qimet nêdano cı, bol ki ê wıni kenê. Bar kenê hemalan u benê). Çi akerde-akerde benê kı hemekes bıvino kı, hendayê çi veyvi rê kerdo u pa çalım bıkerê. Qandê coy bar kenê hemalan u benê.

Bı nıqara u zırnaya, bı tılili u govendı antena qefley veyvi kewno ray u hetê keydê veyviya şıno. Tabi a şiyayenı u berdena veyvı dı ca bı ca kışta qeçkan u xortan ra raya cı yena bırnayenı u heqê erd paykerdenı yeno waştenı. (Nê rayan zi xort u qeçi ya destanê xo danê pê bırnenê, ya si, dar u ber anê ray sero ronanê yan zi nakışta ray ra resen ancenê a kışta ray u wırna seranê reseni tepşenê u nêverdanê veyvı ravêrnê. Bı no hesaba heqê erd paykerdenı wazenê. Her ray bırnayenı dı, vanê şoşmam yan zi wêrê veyvi çiyê heqê erd paykerdenı bıdê ê qeçkan. Jewbi nêverdanê şırê u sero benê perey werdi. (No çi bı zora niyo, edeto vanê çiyê bıdê, yan zi cı rê rayê bıvinê u veyvı ravêrnê. Ê kı zor nişan bıdê u bıwazê bê nêdanayenı ravêrê şar hüweno cı. Qandê coy gorey tunıkıda xo çiyê danê).

Bı hıngılmeya, bı tıliliyan u govendı antena veyva xo anê resnenê key veyvi. Tabi a şiyayenı u amyayenı dı bena gümı-güma dabançan u silehan. Xortan rê vınderdış çınêbeno, silehi teqnenê u çalım roşenê dormi.

Veyvı ardı resnê key veyvi tepey a, hewşdı estorı sero danê vındanayenı. Hewna kı veyvı niyarda u nêresnaya key veyvi, cınêkê sêniyê pırê eskıj, dendıkê vaman, dendıkê miyandê gozan, fıstıxi, nıhay pıraynayey, encilê wışki, şekero qülın, şekerê bini, tay perey werdi u herwınaya vıjêna bani ser, yan zi ortmi ser u pawena. Seni veyvı anê resnenê hewş, na cınêkı cora lep bı lep ê çi sêni sera gêna u erzena veyvı ser. Qeçekê mahla u ê enbıryanan zi zey vergana ê çi sero kom benê u çi erd ra arêdanê (arêkenê). Tabi a arêkerdenı dı pê küt kenê, kewnê estorı bın u bı çilo-wiloya, bı qirı-qira çi pê destan ra remnenê. Sêni sero çi nêmend tepey a, cınê kı yena war. Qeçkan çiyê xo erd ra arêkerd tepeya veyvı ra kewnê duri.

A sêniya kı çi sera kerdbı veng, jew do sınasnaye a sêni gêno, hewş dı estorda veyvı kışta vındeno, qijeno u vano: "Newe bırnayımê (çewresımê) yarmetey do dest pey kero". Bı no hesab a bırnayım dest pey keno (her ca nê bırnayım nêkeno yan zi tay xo nêronanê u nêkenê). Eger estıbo sıfte maya laceki yena çiyê yan zi altunê kena veyvda xo ya, yan zi perey erzena a sêni ser. Çıçi yan zi çend perey çekero ser, o kı a sêni tepışta o vengê do berza veyndano u vano: "Kışta marda laceki ra no çi yan zi hendayê perey". Ay dımı pi laceki, estıbê way u bıray cı, inan dımı sınasnayey lacekiyê en nezdi, inan dımı dost u enbazi u herwına jew bı jew bırnayımê xo erzeno a sêni ser. (Tabi kes mecbur niyo, yan zi kesi mecbur nêtepşenê kes bırnayım bıdo. Herkes herkes zi bırnayım nêvırazeno. Ê kı neçariyê, destê cı tengo, dost u enbazi nê bırnayımi qandê inan organize kenê kı, cı rê hebê pere kom bo kı, bışê pa derdêdê xo derman kerê. No zi babatêdê yarmetey u dest tepışteno. Zahf wêrê veyvan razi nêbenê, bırnayım vıraziyo. O pere u çiyo kı bırnayım dı kom beno, veyvı u zamay rê yo. Qandê rojandê verni, qandê rojandê teng u xıraban).

Eger estıbo maya laceki yan zi waya cı ya gırdı, eger çınêbo merdımandê cı ra cınêkêda pila bı emırı tay çi ana dana veyvı dest kı, ê çiyan erdro do yan zi dêsro do u bışıkno. Mesela henar anê danê dest, a zi ê henari dana dês yan zi erd ro. Şıknena u hergı hebê cı kıştêna vılla beno. Qondêz danê cı dest, a zi poça kondêzi zi tepşena kondêzi kefdê cı ser dana dêsro u kefê cı şıknena. Şuşa yan zi çiyo zey şuşayo camên yan zi qafê awê sereşıtenı (qafê küwan) danê cı dest, a zi dana erd ro u şıknena. Herwına zahf edet u çi estê kı kewtê kültürdê ma miyan u tey ca biyê. Şıktena henari, qandê kı zey dendıkandê ê henariya cı rê qeçi bıbê. Şıktena qaf yan zi kondêzi, qandê kı wexto kı ay u mêrdedê xo ya danê pê ro, merdey cı qaf yan zi kondêzi ay sere ro nêdo u nêşıkno. Herwına zahf mahney cı estê.

Nê çi bi temam tepey a zama yeno ay estorı sera ronano (nano) war, destê cı tepşeno u gêno beno zere wededê xo. Wexto kı êşigandê kêberi ra ravêrneno mıletı bısmila vana, tedbir u selawati ancena. Berdı zeredê wedi tepey a lacek peyser ageyreno u yeno teber. Kerdı zere tepey a deqeyê lacek nêşeno cı hetı vındero. Lacek wede ra vıjêno teber nêvıjêno, zerey wedi cıni u keynekan ra beno pırr. Ca çınêbeno veyvı nefes bıgiro.

Lacek ame teber tepey a hadreyeya taşıtenı dest pey kena. Eger pencera wededê veyvı wınêna hewş se, laceki hemver a pencera danê ronıştenı. Qandê kı veyvı pencera ra ey bıvino. Qandê taşıtenı laceki hewşdı iskeme yan zi kürsiyê sero danê ronıştenı. Ey kışta zi wırna şoşmananê cı danê ronıştenı. Şoşmamê cı yo jewjınaye kışta raştı dı, o ezeb kışta çepı dı roşeno. Vanê ma nay zi zelalı kerê. Şıma zanê ma hetı ekseriyetê cı dı şoşmami benê. Nê şoşmanan ra jew jewjınaye u jew zi ezeb beno. Nê şoşmami ze bekçiyê (pawıtoxê) zamayê. Ey heme çi ra, heme talukan ver pawenê u müqayetê cı benê. Tay estê qandê xelatı gırotenı çiyê zamay tırenê. Wexto kı çiyêdê cı bıtırê, qandê peydı gırotenı vanê ê şoşmamê cı cerime bıdê. Wırna şoşmami zamay kışta day ronıştenı tepey a, dest bı taşıtenı kenê. Wexto kı taşenê ya saz cıneyêno, yan jew zırna ver dêri keno yan zi nıqara u zırnaya cıneyênê. Tabi en bol ki nıqara u zırnaya cıneyênê. Demê taşıtenı dı aşıqan rê vınderdış çınêbeno. Çımkı pereyo en gırd taşıtenı dı arêbêno. Wexto kı zamay taşenê zey perandê darana perey varenê zama u nıqara ser. Gümini u teqini kewna dabança u silehandê binan ser. No pereyo kı taşıtenı dı arêbeno, beno dıbeşi. Beşo jew aşıqan rê o bin zi taşıtoxi (Berberi) rê yo. Tay tay wêrê veyvi aşıq u berberan dı bazarê xo kenê u peran kenê hirê beşi. Beşê wêrdê keyi rê, beşê taşıtoxi rê u beşê zi aşıqan rê. Tabi ê kı nê bazari kenê, zaf dost, enbaz u dormeyêdê cı yo hera u vılla beno. Zahf yenê sınasnayenı u heskerdenı. Qandê coy zanê zahf weş pere do taşıtenı dı kom bo. Co ra kenê hirê beşi kı mesrefê xo yê veyvi cı ra vejê.

Taşıtenı dı perey varenê zamay ser, esans, lewanta, qolonya u boyê weşiyê zey mısk u enberiya rıjneyênê zama u şoşmanan ser. Taşıtena zamay qedıyê tepey a, ê şoşmamdê jewjınayi u ey dıma zi ê ezebi dest pey kena. Jewjew veyvandı hirê hemını fınê ra, ju derbı dı taşenê. Tabi teniya, teniya taşıtenı dı dıha vêşi perey arêbenê. Çımkı hergı jew taşıtenı dı ca bı ca, dıfın-hirêfın perey erzeno cı ser. Jufını dı bo hemedo ju fını berzê cı ser.

Taşıtenı qedıyê tepey a, eger estıbê bırayê zamayê werdiyê sınet nêbıyayey, qeçê merdımandê cı, ê sınasnayan u enbıryanan sınet benê. (Tabi her veyve dı sınetkerdenı çıniya, nêbena). Labırê zahf veyvan dı sınetkerdenı esta. Tay wêrê veyvanê kı hal u wextê cı weşo, qandê xeyr u xeyrati qeçanê neçaran, ê sêkür u bêkesan anê veyvedê xo dı sınet kenê. Veyve u tey sınet kerdenı qandê keydê veyvi bol rında. Çımkı dı gırweyan, dı wezifan, dı baran fınê ra xo sera hewadanê.

Eger sınet bıbo bahdê sıneti, eger çınêbo bahdê taşıtenı Memlit yeno wendenı u şerbetê Memlidi yeno şımıtenı. Bahdê wendenda Memliti, werdena şami dest peykena. Veri camêrd u xorti şamiya xo wenê. Bahdê inan qeç u qul u en bahdo zi cıni u keyney ca bı ca şamiya xo wenê. Şamiya kı werdenı ra vêşi manena, a şami zi neçar u enbıryanan ra kenê vılla. Şamiya xo werdı tepey a meymani benê vılla u şınê keyandê xo. Şewa sıfteyênı, şewa zifafi, şewa gerdegkewtenı şoşmamê laceki, merdım u enbazê cı a şewı nêrakewnê. Bano kı ê teyê çorşmey ê bani gênê kontıroldê xo bın u nobetı tepşenê. Nobetı tepşenê kı a şewı, eger estê dışmenê cı yan zi ê kı cı ra hesnêkenê (Hesnêkerdoxê cı) nirê veyvı u waşti hewn dı cay miyan dı xafılde nêkışê. Çımkı ê kı newe jewjênê a şewda sıfteyênı dı kewnê alem u xeyalna. Qandê coy çiyê cı viri nino u aqıl nêkewno. Merdımo kı zekı newe yeno dınya, a şewı wıni bêxeber benê. Ey ra tedbirê xo gênê kı, çiyê do xırab niro cı sere dı. Zahf dışmenê pê a şewı pawenê kı çiyê biyarê pê sere dı u ê kêfê inan, ê hewesê inan, a şêneya inan inan pize dı verdê. Welatê ma dı ê kı wêrê dışmeniyê, dışmenê cı estê a rojı u a şewı pawenê, qandê heyf u herfati. Yanê kılmê cı vanê hay merdımandê cı a şewı ra bıbo u tedbirê xo bıgirê.

Şewa zifafi şoşmamê laceki sêniyê pırr çi werdi, çerez veyvı u waşti rê keno hadre u benê wededê cı dı ronanê kı, xo rê çerez kerê kı a şewı nêrakewê. Çı çiyo terwende esto peyda kenê u benê sêni sero ronanê.

Cıni kışta laceki çaputê do sıpe cadê veyvı sero rakenê. Wexto kı lacek şıno kewno veyvı vırarı, veyvı xerpıneno u benê ê pê, bahdê ê pê biyayenı lacek ê çaputê sıpiyê gunıni (gonıni) vejeno teber u beno dano şoşmamdê xo. Cıniya şoşmami yena wınêna veyvı ra, ay qontrol kena u şına xeberı dana pêndê lacek u keynekerı. Xeberı dê inan tepeya şoşmam dabança xo xovera anceno u hirê desti hetê azminiya teqneno. Sebebê teqnayenda dabança, qandê kı heme şar başnawo biyê ê pê u keynekı bêqısur vıjyaya. (yanê keyneka u verê coy niyameya xerpınayenı). Wexto kı keynekı keynekı nêvıjiyo, yanê xerpınayê bo, hıma a şewı gênê benê erzenê wêrandê cı ser. Demo kı veror xerpınayê bo u lacek şıro cı vırarı kewo u ê pê bê cıra goni nina. Bahdo kı bi ê pê u xeberı deyê herkesi u sileh ame teqnayenı, herkes şıno cadê xoser u rehat rehat kewno hewn.

Bahdê jewjınayışi hefteyê miyan dı kışta key keynekerı, keyna xo u zamay xo dawetê keydê xo kenê. A dawetkerdenı dı xelatı danê zama u keynerda xo. Bahdê dawetkerdenda key pêran, no fın key xalandê keynekı êgana xo u waştey cı dawetê keydê xo kenê. Ê zi dı a dawetkerdenı dı xelatı danê ninan.

(Verê veyvkerdenda veyvı key laceki vanê xelata xalandê keynekı bıdê. No zi edetêdê kültürdê ma yo u vanê biro ca). Tay wêrê veyviyê dewlemendi, çend xalê veyvda cı estê hemını rê ca bı ca xelatı danê. Ê zi a xelata inan xo sero nêverdanê. Gorey qüwet u qüdretê xo, hemver a xelatı xelatê danê cı. Ê kı halê ciyê ekonomi zahf neweşo, ê teniya xaldê keynekê gırdi rê xelatı danê. Kes heta xelata serdê kêberi, xelata xalan nêdo rew rewi kes nêşeno keyne kı veyvı kero u bero.

Bahdê dawetkerdenda key pêran u xalan, no fın merdımê laceki, xal u apanê cı, em u xalê cı ninan dawetê keydê xo kenê u ê zi gorey xo xelatı danê cı. Çend mengê nê jewjınayan bı dawetan u xelatı gırotena ravêrena.

Bınnoti

Dı nê nuştedê xo dı kılm mı bahsê tay çiyandê veyvı u veyvi kerd. Ravey dı ma do dur u derg ca bı ca sukandê Zaza-Dımıliyan sero vınderê u jew bı jew ê edetanê inan şıma ya bıdê sınasnayenı. Nê kı mı no nuştedê xo dı nuşnayê teniya ê mıntiqada Sêwregı, Çermugı u ê Gergeriyo. Ê Sukandê ma yê binan dı dıha zahf edetê cure bı cureyê weş u heray estê. Nê zi nişanê zeygineyda kültür, edet u toreyandê ma yê. Ma dost u enbazan ra gazi kenê, ê kı nê ürf, edet, tore, folklor u derheqdê kültürdê ma dı çiyê zanê vanê ma rê bınuşnê kı ma inan kıtab, rojname u pêserokandê xo dı bınuşnê, bıweşeynê.

Çıme

http://www.zazaki.de/zazakide/zagon/adetutore.htm

Nuştekar:Author:Koyo Berz