Utschellin Verdolin

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Utschellin Verdolin
by Anton Filip Ganzoni


Dal temp che la crappa cun la quala nossas baselgias las pli veglias èn vegnidas bajegiadas n’era betg anc chavada or da la terra, viveva en ina vischnanca ina povra vaiva cun num Lisabetta. Ses bab era stà in um ritg e stimà ed aveva, murind, laschà enavos ina chasa cun bler funs, in mulin, in furn e stallas cun blers chavals, cun bella muaglia ed ina gronda scossa da nursas, senza quintar victualias, mobiglia e bler auter pli.

Ma ils frars da Lisabetta l’han dischavantagià en la partiziun. Il pli vegl ha prendì la chasa cun las stallas, il funs e las vatgas; il segund ha vulì il mulin cun ils chavals ed il terz ha tegnì per sai ils bovs, las nursas ed il furn da pasterner. Uschia n’è restà a Lisabetta nagut auter ch’ina stalla veglia e nauscha, fabritgada dador vischnanca sin in plaun magher e setg, nua ch’il bab tegneva pli baud la muaglia malsauna.

Cur ch’ella ha vulì transportar ora là sias paucas mobiglias, l’ha ditg il frar pli giuven: «Guarda, mia sora, jau vi che ti vesas che jau hai in bun cor envers tai. Jau hai qua ina vatgetta naira, la prenda cun tai, jau ta regal quella. Spinalva la po dalunga manar davent cun sai!» Spinalva era la figlia da la vaiva, in uffant da diesch onns, brav e servetschaivel en tut.

Lisabetta è partida cun sia figlia e cun la pitschna vatga naira ed è ida a star en sia stalla. Spinalva pasculava durant il di la vatga sin quest plaun setg e passentava entant ses temp cun cleger flurs e far puschels ch’ella implantava alura en il terren.

In di ch’ella aveva puspè mess ensemen ed implantà in pèr matgs da bellas margarittas, è vegnì natiers in pitschen utschè, è sa platgà sin in da quels ed è sa mess a sgiargiattar ed a mover vi e nà ses chauet, sco sch’el discurriss cun Spinalva. Questa è stada fitg surpraisa, è ida plaun plaunin pli datiers, ha tegnì vi l’ureglia sco per tadlar pli bain, ma chapir na chapiva ella nagut. L’utschellin pudeva sgiargiattar quant dad aut ch’el vuleva, batter cun las alas e sigliottar vi e nà – Spinalva na chapiva gnanc zic. Ma i la fascheva tuttina plaschair da vesair ed udir quest animalet. Uschia è ella sa cumblidada e n’è betg s’accurschida ch’igl era entant vegnì stgira notg. L’utschè è la finala sgulà davent, e pir cun al guardar suenter, ha ella vis las stailas vi dal tschiel.

Alura è ella ida a tschertgar sia vatgina naira, ma ella na l’ha betg chattà. Ella ha clamà a tut pudair, è currida dapertut enturn, ma adumbatten! La vatga era svanida. Uss ha Spinalva udì la vusch da sia mamma che la clamava. Ella è turnada trista ed abattida vers lur chamona ed ha chattà pauc dalunsch da quella sia mamma e là datiers – sia chara vatgina, sdrappada dals lufs!

Sin quai è Spinalva sa messa a planscher e cridar pitramain. La vaiva l’ha piglià per in maun e l’ha consolà: «Betg planscher tant, mia figlia, sco sch’i sa tractass d’in uman. Nauscha glieud ed ils lufs èn cunter nus, ma il tschiel è segir cun nus. Ve nà e ma gida a prender si mes fasch da pissun, sche giain nus a chasa.»

La figlia ha obedì. – Ma tar mintga pass ch’ella fascheva suspirava ella e las larmas la culavan giu per sias vistas. «Povra Naira!», pensava ella, «povra Naira! Ti eras tant tgunscha, ta cuntentavas cun mintga sort da pavel e vegnivas tuttina mintga di pli grassa.» Da tschaina n’ha ella pudì mangiar nagut e la notg è ella savens sa dasdada, crajend d’avair udì che sia Naira migiss sper l’isch.

L’autra damaun è ella lavada avant di e currida senza vestgì e cun ils pes nivs or sin il plaun setg. Là ha ella puspè chattà l’utschellin ch’era sa platgà sco il di avant sin in matg da flurs che Spinalva aveva implantà e chantava sco sch’el la vuless clamar. Ma disfortunadamain na chapiva ella puspè nagut e vuleva gist ir davent cuntracor cur ch’ella ha observà per terra insatge glischant sco ina munaida d’aur. Ella ha vieut quai cun il pe. Ma quai n’era nagut auter ch’ina flur son Gion. Apaina che Spinalva l’ha gì tutgà cun il pè, sche ha ella chapì la lingua dal pitschen utschè. Pertge che quella persuna innocenta che tutga en u rumpa giu la flur son Gion, stond là be a pe niv, en chamischa e senza duvrar latiers in instrument tagliant, enclegia da là envi la lingua dals animals.

L’utschè ha cumenzà a discurrer ed ha ditg: «Taidla, Spinalva, jau ta vi bain!»

«Sche tgi es ti?», ha ella dumandà tut surpraisa da chapir er auters essers vivents che be ils umans.

«Jau sun l’utschellin Verdolin», ha el respundì, «jau possed la forza da render mintg’onn fortunà in pover uffant da bun cor, e questa giada duajas ti esser quel.»

«È quai vair, utschellin Verdolin?», ha Spinalva exclamà plain legria, «alura vuless jau purtar ina chadaina d’argient enturn culiez e na vuless betg pli stuair ir a pe blut; jau vuless in per chalzers, er sch’i fissan be da lain!»

«Pelvaira, ti vegns ad avair ina chadaina d’aur e vegns a purtar chalzers da saida sco ina signura», ha fatg a savair l’utschelin Verdolin.

«E co duess jau pigliar quai per mauns, mes char utschellin?»

«Ve suenter nua che jau ta main», ha el ditg, ed è ì si e davent.

Spinalva è uss sa messa a currer spert spert suenter l’utschè. Igl è ì suravi plauns, munts e vals, champs e giondas fin a la mar, al lieu da las Set Inslas. Là è l’utschellin Verdolin sa fermà ed ha ditg a la matta: «Tge vesas ti davant tai sin il sablun?»

«Jau ves», ha respundì Spinalva, «in pèr chalzers novs da lain ed in matg verd d’arbaja.»

«Sche tira en ils chalzers, prenda en maun quest matg d’arbaja, alura vas ti fin tar l’emprima da las Set Inslas, fas il gir da sia riva, fin che ti vegns tar in grip, nua che crescha strom da palì. Cun da quel fas ti ina sua e battas cun il matg d’arbaja vi dal grip. Or da quel vegn alura a sortir ina vatga naira. Ti la lias enturn culiez la sua da strom e la mainas a chasa tar la mamma enstagl da la vatgetta che vus avais pers.»

Spinalva ha fatg tut quai che Verdolin aveva ditg. Ella ha tratg en ils chalzers ed è ida sin l’insla, ha fatg ina sua cun il strom da palì, ha battì il grip, dal qual è sortì ina pitschna vatga naira cun il sguard uschè amiaivel sco quel d’ina gazella e cun pail uschè glisch e fin sco quel da la talpa. Ses iver alv, plain tanscheva bunamain fin giun plaun. Ella l’ha manà tar la chamona, e mamma e figlia èn uss sa legradas tant pli che quai ch’ellas eran stadas avant tristas.

Ma co èn ellas stadas surpraisas cur ch’ellas han mulsch la vatgetta da mar sco che Spinalva l’aveva numnà: il latg culava tranter la detta ora senza pli chalar, adina vinavant, sco l’aua or da la funtauna! Lisabetta ha emplenì sias sadellas, meltras e sia bagnola, ma il latg n’ha betg chalà da currer.

«Segner char!», ha exclamà la mamma, «quai è vairamain in miracul!» E propi, la vatga da mar deva dapli latg che quai che la glieud dals conturns duvrava. En tut la vischnanca na vegniva betg discurrì auter che mo da questa chaussa extraordinaria. Blers vegnivan da pli lunsch a prender da quest latg, perquai ch’el era pli grass e pli gustus che tut l’auter. Ils pli ritgs purs vulevan cumprar la vatga a tut pretsch. In purscheva dapli che l’auter.

Igl è er arrivà il frar pli vegl da Lisabetta ed ha ditg: «Betg emblidar che jau sun tes frar, lascha a mai la vatgetta da mar pli tgunsch che da la ceder ad in ester. Ma dà tia vatgetta ed jau ta dun persuenter en barat tut las mias.» Lisabetta ha respundì: «Na, pertge che quella ha dapli valur che tut tias vatgas ensemen, gea, ella vala pli bler che las vatgas da noss’entira vischnanca, jau poss furnir latg per tut ils martgads dals conturns.»

«Lascha ella a mai, chara sora!», insistiva el, «jau ta dun per quella la chasa dal bun bab, nua che ti es naschida, cun tut il funs, stavels, chavals e chars.» Lisabetta ha acceptà quest’offerta. Ella ha l’emprim però sa fatg manar en ses nov possess, ha fatg fieu en platta, ha bavì aua or dal bigl da la chasa, ha taglià als chavals in puschel da pail or da la cua e vieut enturn in sultg en il terren, – quai sco segn che tut appartegneva uss ad ella. Pir alura ha ella dà la vatgetta da mar al frar, il qual è dalunga ì cun tut lunsch davent da là.

Spinalva ha bragì cur ch’ella ha vis a manar davent sia chara vatgetta ed è stada l’entir di trista. La saira è ella ida en stalla a dar là in sguard, e visitond ils pantuns, ha ella ditg per sai, ma ad auta vusch: «Ah, pertge n’è qua betg er la vatgina da mar! Cura vegn jau mo a vesair ella puspè?» Apaina ditg quai, sche ha ella udì a migir davos sai, ed oramai ch’ella enconuscheva la lingua dals animals, sche ha ella chapì ils pleds: «Jau sun qua, mia chara Spinalva!» Questa è sa vieuta tut surpraisa ed ha vis la vatgetta da mar che steva davant ella. «O mia chara vatgetta», ha ella exclamà, «tgi t’ha manà enavos?»

«Jau n’hai betg pudì star pli ditg tar tes aug», ha quella declerà, «pertge che jau na vi betg appartegnair ad insatgi che n’ha betg in bun cor. Perquai sun jau turnada tar tai.»

«Alura vegnin nus er a stuair returnar a l’aug chasa, funs e muaglia», ha manegià Spinalva.

«Na», ha replitgà la vatgetta, «na, pertge ch’el ha prendì quai da vus a moda malgista.»

«Ma l’aug vegn a returnar qua e ta vegn ad enconuscher!»

«Va e tschertga trais nitscholas en flur e las porta a mai», ha cumandà la vatgetta. Spinalva las ha clegì e clamà, entant che la vatga las magliava, trais giadas: «Utschellin Verdolin!», sco che l’utschè aveva ditg da far, e sin il terz clom è la vatgetta da mar sa transfurmada en in bel chaval. La matta steva là tut stupefatga.

«Uss na vegn l’aug betg pli ad enconuscher tai», ha givlà la matta, «ed enstagl da vatgetta da mar vegnin nus uss a numnar tai chavalet da mar!»

Lisabetta è sa legrada fitg, cur ch’ella ha udì quai ch’era capità. Il di suenter ha ella vulì empruvar la forza dal chaval cun transportar graun sin fiera. Ma tge surpraisa! Il dies dal chavalet da mar vegniva pli e pli lartg e ferm tant pli ch’i chargiavan, uschia ch’il chavalet pudeva purtar dapli che tut ils auters chavals dal lieu. Quest fatg è vegnì bain enconuschent dapertut. Igl è arrivà il segund frar a rugar d’al ceder il chaval. Ma ella ha refusà quai, fin ch’el ha offert en barat ses mulin e tut ses chavals e portgs engraschads. Qua ha Lisabetta consentì e fatg il barat.

Ma la saira è quai ì sco l’emprima giada: il chaval è cumparì en stalla, e nossa Spinalva è puspè ida a cleger trais nitscholas en flur, las ha dà al chaval da magliar e suenter avair clamà trais giadas: «Utschellin Verdolin!», è il chaval sa transfurmà en ina nursa ch’ella ha numnà nursa da mar. Quella aveva launa uschè lunga sco chonv, alva sco il glin e fina sco saida.

Lisabetta è vegnida natiers a vesair la nursa mirvegliusa ed ha ditg a la figlia: «Va per la forsch da tunder, l’animal na po betg pli purtar la launa!»

Ma apaina ch’ella tundeva la nursa, creschiva la launa ed era puspè lunga sco avant. Sa chapescha che questa nursa aveva bler dapli valur che tut las nursas dals purs en vischnanca.

Qua è vegnì sperasvi per cas il terz frar da Lisabetta, ha guardà cun egls glischants sin la nursa mirvegliusa ed ha dà en barat per il tschanc straordinari ses furn da pasterner, tut sias nursas e sias chauras. Cur ch’els èn passads vi suenter la riva en fatscha a las Set Inslas, sch’è la nursa da mar andetgamain siglida en l’aua, è nudada vi sin ina da quellas inslas ed è sparida en il grip, il qual è s’avert e puspè sa serrà davos ella.

La saira ha Spinalva spetgà adumbatten sin il return da sia nursa.

Quella n’è cumparida ni la notg ni il di suenter. Alura è ella ida ora sin il plaun setg ed ha chattà là sco adina l’utschellin Verdolin che l’ha ditg: «Jau hai spetgà sin tai, mia chara. La nursa da mar è sparida e na vegn betg pli a sa mussar. Tes augs èn vegnids chastiads per lur engurdientscha ed avarizia, e ti es uss ritga avunda per pudair viver senza quitads e per purtar ina chadaina d’aur e chalzers da saida. Uss n’hai jau betg auter da far. Ta regorda che ti es stada povretta e sajas adina brava e misericordaivla.»

Cun quests pleds è l’utschellin Verdolin sgulà davent e n’è betg pli sa mussà. Spinalva è vegnida gronda e bella, ma ella è restada adina brava ed aveva cumpassiun cun ils basegnus. Ella aveva oravant tut quità d’uffants povers, e tut quels che l’enconuschevan avevan per ella stima ed amur!


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun putera cumparida en: Chasa Paterna nr. 81, 1963.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse