Se j om, cm'as dis...

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Se j om, cm'as dis...  (1780) 
by Academia dla Baslætta

Academia dla Baslætta (XVIII sec.)

Se j om, cm'as dis...

Se j'om, cm'as dis, s'avissan da msurà a pertga, poudrevan fà cunt tutt quæi ch'son grand cmè un sold d'formag d'andass a scond; e anca mein coun la piva in tal sacch dovrev lot lot sghibiaman via, senza propov ne presentav oun novel accademich, al nos Ghidein, che par grazia vostra l'i miss, l'i azetà tra i membr'illustr e tra 'l consei, in tla scheula, in tla congregazion dla Baslætta: zà i fat væd con dagh la fava che vujaltr an guardè no alla grandæzza, an fè nò cas dal tai. Incorutissam giudas dal merit intrinsach, dal savè, dl'abilità ch'peun avè j om, s'agh dè domà anca oun'occiada in sbiess, savì cs'i pesan. E csa fa cas se a pesa da spinazz cræssan o calan oun'onza pù o men? E csa fa cas ch'oun om n'al peussa mangià nò i tajarén in testa a oun altr, purchè in finæzza n'al la zeda a nseuin? E csa fa cas... ma nò, andoum a bel bel. Fed foja in sta volta l'i indvinà mei che quan j azetà oun altr bozzarætt. L'è vera che anca lù al gh'iva merit, al saviva al dialætt paves e in povisia l'avrev seccà j organ di Frà Zocclott e di monagh dla Moustieula; ma quæst l'era majestr ancor da fieu, e 'l s'peu ciamà bastard di neuv Mus, dal Mont Barnass. Par vostr'onor e gloria, per sò riputazion, stè attent, ch'veui fav la storia dla sò vita, di sò abilità, di caregh, d'jimpiegh ch'l'ha vù e ch'al quatta con onor anca al dì d'incheu. Vdarì s'l'era giust d'azzetal in t'jaccademich, se oun altr dì n'al sarà al pilastr majestr, al sostegn, al cantir dl'accademia Baslættaria; e tì, o Ghidein, stà quiett, lassa che pr'oun moment, dasquattand nanca tri quart di tò virtù, mætta a ziment la tò umiltà da pattnass sù con la superbia.

La vitta d'l'om, dis al proverbi, la sta attaccà pr'oun fil pù fazil a s'giangass che quæl ch'as druva par lazzà i polpætt. L'imbroj al sta a troval giust in tl'azza ingarbià di tanti passion, di vizend, di guai e dj alegrii, e dasvojal in manera che pr'al trop tirà n'al sa s'gianga præst. Oh quanti coss i fan tirà la goula pù ch'n'as peinsa e in tal pù bel in piantan là col cul par terra! Oh quanti oum vist in sal prinzip cantà i lezion com'al pater nostr e in tla composizion di post rastassn a l'àsan. Veui dì, ma spiegh: da ragazz mostrà talent cme oun Zizeron e peu gnù grand ess gnocch, fatt fatt cme 'l breud ad zucca. Oh quanti oum vist paccnein savj, divot, modest cme oun San Luis, che peu fatt om son stat scarpætt leger fatt aslis, marcadætt, malizios pù ch'ne ouna stria! Ma chì v'voriva appont par fav mirà al fil dal nos Ghidein, sempr l'istess, da ragazz, da giovan om ed anch in tla sò vgiaja. La sarev longa cuntà la rava e la fava dla sò stirpa, dla prosapia, e 'gh sarev prigol che S. Brunon e S. Martein tacassan lit pr'avel in tla sò razza. Via da chì lontan miara d'mia lù l'è nassù in t'oun pajes ch'an savarev nanch dì, al fat sta ch'l'è poch lontan dai Paiis Bass; al g'ha a fà ancora Basgnana par la dota ad sò madar, ch'la stava allora appress a la compagnia che sò padar, caporal o sargent, al comandava. J han fatt ad j alegrii quand l'è nassù; i soldà j han dasparà i mortalætt cargà d'salnitr, j ha fat la coursa dj'euv e par tri dì gh'è stat tiatr avert in tal quarter di Magatel. L'è stat batzà con l'acqua fræda dal Caplan Militar præst præst e senz'i zerimoni. Al l'ha balii ouna fraola e in cò di du an e tri mes l'han miss al cadarghin col libr dal jesùs a combinà i parol mez franzes e todæsch. N'al vdiva d'altr'eug allora d'arivà al ron e 'l buss par fà la paparota coi compagn. Ma cs'am fermia mai in sti pætt, ch'an cuntan oun figh in paragon d'iavanzament ch'l'ha fatt in ti scolætt. L'ha imparà in manch ad quindas dì l'amo, l'amas e 'l dozeo dozes, e l'ha tgnù tant in tla sò meint, che gnù in Italia l'ha vorù provà s'agh dan j istess declinazion e insc che meud as trovass al congiuntiv. Veui nò dì bousia. Al verb fastidì vrament al gh dava imbroi e par cavass d'impacc (guardè mò s'an l'era furb) l'ha strazzà la feuja pr'an ciapà nò i sardel. L'era gnù 'l temp che sò padar al gh'iva miss la tracolla al col col sò tamboran e 'l voriva fagh fà la scala dal soldà, e zert che oun altr dì l'avrissam vist fà prodæzz cme oun altr Orland e dvintà forsi General d'jolandes in tla battaja d'iarengh o di saracch; quand la providenzia, pr'an fagh bruttà i calzon e ch'al'iva distinà par coss pù alt ancora, l'ha fatt nass ouna guaja tra sò padar e 'l Guardian di Frà dla micca. La sarev longa a dilla tutta: al fatt el sta che dai parol son gnù ai fatt. Al Guardian col cordon al gh battiva la panza cm'as batt oun bast e tant al gh'na moulava ch'al fava trà pætt cme ouna mula orba; e lù, che par la rabbia al gh vdiva pù, l'ha rancà la mela nætta e guzza, e da ouna part a l'altra al g'ha sbusà 'l capuzz. Præst al Guardian l'ha fatt sonà Capitol e pianzend l'ha ingrandì 'l fatt, sicchè i Difinitor, senza nanca dipend dal Provinzial, l'han scomunicà con vos da cor; e zà l'Inquisizion l'aviva mandà feura i ciapa ciapa par mætal in t'oun leugh ch'an's paga fitt. Lù 'l stava intant col cul in tl'acqua santa in tla cesa dla Madonna da feura, che anca là la gh'è; e quand i ratavol son scapà dai solar mort pr'aspassass via in sla sira, e i zivætt e j'arloucch andavan sora i cà ad quæi ch'ivan da morì præst, l'ha miss al fieu pacnei in t'oun giarlætt e parend oun S. Cristoffa, lot lot coi gamb in spala, l'ha piantà la ciav sotta l'uss, l'è gnù in Italia, l'è gnù.

Mei passi sott i vos i prigol dal viag, i rozz ch'l'ha passà a sguazz, e i tanti nott che, pr'an ess cognossù, al s'è contintà da batt la cattolica e da dormì in sla paja. Arrivà in Lombardia, sintim e dem a trà, parchè vegn al pù bon. L'è andat al nos Ghidein ai scolætt bass dal fradel d'sò padar, ch'al stava appont sotta al voltón d'San Bastian in Strada Neuva; in t'oun ann l'ha fat mirabilia e peu passà a Milan, dop d'avè bvù in tla tazza d'S. Ambreus, par du ann ancora l'è stat scolar d'oun zert sur Motta, ch'l'insgnava fein d'allora a scriv i frontispizzi di gazzætt; in tal pù bel però di sò avanzament, andatt oun dì con di compagn a tirà la sghiareula feura del Mont Olivætt a Porta Neuva, l'è sghià col cul par terra e 'l s'è s'cincà ouna gamba, sicchè par la disgrazia l'è statt oun pezz in lett e peu l'andava anmà par cà coi scarànzol. Dasgustà cm'as peu ess in t'oun stat tal, l'ha fat vot a S. Tiodor da gnì a Pavia, da stà chì e da fass pret, s'al poudiva andà coi sò gamb, e taccagh i scarànzol al mur par mimoria dal miracoul.

Bseugna dì ch'al l'abbia pregà ben ad cheur, parchè l'è stat esaudì e l'è tornà a pavia san e salav, l'è andatt vistì da vod par oun an e mez e peu l'ha tgnù parola matten al colarein. Am daspias ch'argordi adess oun dì, ch'in tla storia dla sò vitta sarà sempar memorabil, ma ch'al g'arneuva 'l magon di caragnad ch'l'ha fatt sò padar pr'oun vers, zioè par contintæzza figurandsal zà Parroch, Canonich ordinari, Prevost, Vescov o Cardinal, fors anca 'd pù, e i gran gotton ch'l'ha cavà d'jocc da tanti fieul (par l'altra part, da fà cor Caronna) parchè pardivan con quæst la spiranza d'avel oun dì par sò compagn. Ma zà l'ha datt al pè in tal fiasch, l'ha rinonzià altr che i red da ciapà i pæss, cme S. Pedar, e cm'as dis al mond l'ha sculatà la preda, l'ha fatt i ficch al diavol e par sempr alla caran l'ha brusà 'l pajon. Miss al colaren, lontan dai bagatel, dai compagnii brusch, l'era 'l sò spass couna pianeda 'd carta a canta i mæss, fà l'altarein, alzaz in pounta 'd pè par dà benedizion a brazz, di vespr, par imparà præst i zerimonj e ess a temp a sò leugh. Ma quæst n'al basta nò: chì vegn al bon. L'è andatt in tal colleg dal Papa. As peu dì che feina adess l'era quælla candilla scondù sotta 'l scupè, quælla preda preziosa quatà in tla schitta e senza lus. Par lù 'l colleg l'era 'l brandon ch'l'iva da fà spicà la lus di sò virtù pù ch'nè ouna torza da vent; par lù 'l colleg l'era l'incassadura da fà spicà la cornieulla dal sò taleint; l'era par lù 'l colleg quæl coran dla forteuina, c'al gh'iva da fà toccà 'l zel coi did.

Dsil vujaltr compagn par mei, fem fed vu Bobba, Casis, Ongaron, ch'l'i vist in ti prim dì in t'ouna compagnia sì numerosa, dova agh n'era d'tutti i sort, dova bseugnava avegh foudrà j oregg ad tartaruga pr'an sintì zerti discors, dove bseugnava arà drizz par n'ess pià par spia o tropp amis dal Caplan. Dsil vujaltr, se feina dai prim dì n'al mostrava nò da ess oun om dla barba grisa. Che oun om al faga di fior 'd virtù mangiand anmò di radis d'erb in ti brugher lontan dal mond; che oun om al biass patr nontr avi marii quand l'ha pers i dent, ne 'l g'ha pù fià pr la vgiaja da trà balandr, quæsta l'è cosa ordinaria e ch'la vegn ad sò pe; ma che vun con pein i busæcch ad zifotta, in mezz a tanti giovan tutt lughiv, al staga quiett; che veuin in tal pù bel dla gioventù sia savi e divott, umil e senza boria: ah quæst l'è oun fatt da mætt ai libr mastr e 'd n'asgordassan pù.

Capissi ben ch'i zà mangià la feuja, che tutt quæl ch'ho ditt l'è fatt a taj dal noss Ghidein. N'el nò vera fors che pr'an stà in ti fracass dal scaldatori e pr'an ciapà di pugn, l'andava tutt i sir dal Portinar? N'el nò vera fors ch'l'era rispettos col Parfet, coul Caplan e feina al Coeugh? Coi caporion n'al fiadava nanch, schivava tutt i guaj, e se in teimp dj'esercizj l'andava oun pò in giardei a spassass via, al stava tant raccolt e coun j occ bass, che in zinq an l'ha maj vist la sura Gramægna ch'l'era peu tant appress. I sò dilizzi eran i librætt, studià i lezion e passà dì e nott sora i pandætt; al s'è pià in corp anmà in t'oun an tutt al gius civil: ne 'l s'contintava di libr neuv, l'è andatt bombein di volt a spazzà la poulvra al Menoc, al Tiraquæll, ai Bartol e a tanti altr, che anmà a vdei tant gross e commentà i fan drizzà i cavj. Csa dirò dal gius canonich, ch'l'era peu quælla part ch'agh piasiva pussè: altr che Grazian, i Dicretal, i Stravagant; l'ha lzù tutt al corp dal gius canonich, e s'n'al fa præst a studià pr'aspassi al Digest, agh sarivan rastà in sal stomagh tutt quæi bon marcanzji d'Isidor, de fall stralunà part tutt sò vitta. Se peu parloum di collazion d'Dionis al piccolein, veui nò dì oun sproposit: guardegh in ciera, al s'l'è nò fatt anmò comeun, ma 's peu dì ch'l'è lù istess spudà spudà. I trattat di parson ecclesiastich al ja sa a fond, incominzand dal Papa feina ai ciargætt ch'veudan j orzeu e feina anch al busslè. Per quæl de bonis n'al s'è farmà nò zert in sl'uss, ma l'è andatt inanz mas'ciand insæmma la la tiorica coun la pratga. Di giudizj peu bseugnava sintil sul cadarghei di sò ripitizion e in ti rispost dal criminal ch'l'ha passà saran nanch du mes.

Ma tornoum al colleg. Amis ad tutt e spezialment d'oun zert sur Dari, che par sornom al s'ciamava fifi, largh da spal e paccnein pussè ch'ne lù, l'era stimà da tutt, insichè 'l Zappa al l'iva zarnì par fal correttor d'oun'opera ch'al voriva stampà. Al Vari, che in quæl temp al stava an' lù in colleg, l'era solit a ciamal prim escrement di Papinin; e par finila ouna volta coun fatt ch'al passa tutt, l'ha merità d'ess miss cap ad lista in ti lod ad la ziffoutta insæmma al sò compagn con quæi paol: Dariusq[ue] Chettinus[que] quamvis sint corpore parvi/gridant ad zielum pro magna fame ziffotæ; e Peragh, pittor famos, al g'ha fatt oun quadrætt col carbon bianch in scaldatori, dov gh'era al sò ritratt con quæl dal Fiffi in att da tirà 'd spada: par fà væd appont ch'an gh'era anseuin che mritass in mez a tant virtù oun ritrat e oun attegiament, ch'al fava onor alla bravura e alla prodæzza, ch'al gh'iva in tutt i cas. Se peu vouriss parlà dl'onor ch'a s'è fatt in tla lauria, son 'd sentiment che alla lum mancarev olli e stoupein prima ch'finis. Av dirò anmà che lù l'ha ditt coun tantou spirit i rispost di sò parposizion, coun tant coragg, coun quanta vos ch'al gh'iva in corp, che j istess proffessor stralunà, sbalordì, incantà i 's son stoupà j orægg. Quanti dottor l'ha fatt peu dopp?, al gh'n'iva dì e nott a sintì la sò ripetizion! Al g'ha avù di nobil Paves e Milanes, di Lodsan, di Mantouvan ed anca di Trintein; bastava anmà ch'i disissan che l'era statt lù al sò ripetitor, pas passai seinza esam e fai dottor. Agh n'i son di miara in tutt i part ch'al consultan ancora al dì d'incheu: al spiega i dubj, al scassa i sproposit, al drizza i gamb ai parer fals, infeina al sò merit al l'ha pourtà a ess proprj lù al Parroch dla countrà, vera originaria majestra dla nostra leingua, veui dì a ess Parroch ad Varlæcca.

Tas tutt al rest. Agh n'è forsi oun altr ch'al merita pussè ch'nè lù d'ess miss in tl'academia?, che 'l poudrà spiegà mei i fras paves, se lù tutt al dì al sta insæmma ai birichin d'Piazza Piccoula? Ch'el ch'poudrà mei che lù zarcà i radis di parol, di vocabol, se par sò impiegh istess al tratta la coumà e la patera? Ch'el ch'poudreà mei sostegn al decor dla nostra congregazion, se lù istess al la peu pardicà in dottreina? Donca vdi ben quant'onor al sia par fav. Consoloumass insæmma d'avegh avù oun candidà da stou merit, foum pur baldoria pr'avel insæmma incheu, e mein pù dj'altr lassa, o Ghidein, che coui goutt aj eugg par la consolazion da væd oun mè compagn tant pourtà in palma 'd man da tutt, at brazza adess strætt strætt. Ve chì: guarda quæsta corona, l'è par ti; par tì l'è tutta sta fonzion, par tì l'è quæll'altr regalætt. E in sægn d'ess dottorà, par compiment basa la gran baslætta e fa giurament da parlan sempr bein, da loudalla par tutt e da insgnalla ansì in tla dottrinætta.