Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom II/Dobrzyń

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 87 ]Dobrzyń nad Drwęcą, os., dawniej mko, pow. rypiński, gm. Dobrzyń, par. Dulsk. Leży na lewym brzegu rzeki Drwęcy, stanowiącej tu granicę od Prus, naprzeciw miasta Golubia. Odl. od Rypina 25 w., od Lipna 33 w., od Kowalewa st. dr. żel. toruńsko–wystruckiej 12 w. Posiada kościół katolicki murowany, kościół par. ewangelicki, synagogę, komorę celną II klasy, sąd gminny, urząd gminny, szkołę pocztową, stacyą pocztową, kasę wkładowo zaliczkową. W 1827 r. liczył 117 dm. i 1837 mk.; obecnie ma 201 dm. i 3665 mk., w tej liczbie 2359 żydów, 94 niem. Gruntów miejskich 652 mg. i wspólnych 266 mg. Do połowy XVII w. D. stanowił i zwał się przedmieściem golubskiem. W 1684 r. 22 lipca, posiadacz jego ówczesny, Zygmunt Działyński, obdarzył je przywilejem, który był potwierdzany w 1721 r. 15 czerwca przez Jakóba Działyńskiego, a w 1740 r. 6 sierpnia przez Marcina Działyńskiego. W 1789 r. Ignacy Działyński przedmieście to wyniósł do stopnia miasta, chociaż już daleko wcześniej w aktach kościelnych zwane było oppidum, i nadał mu swój herb rodowy. Przywileje przechowują się w archiwum akt dawnych w Płocku pod Nr. 24 i 25. Obecnie cały handel D. znajduje się w ręku żydów, rzemiosła i rolnictwo chrześcian. Kupców gildyjnych 10, cząstkowych 30, dystrybucyj 18, straganów 20, szynków 7, szewców 80, krawców 55, rzeźników 20, stolarzy 12, kołodziejów 2, przekupniów świń 10, tokarz 1, rymarzy 2, blacharzy 2, powroźników 2, introligator 1, kowali 3, ślusarzy 3, kapelusznik 1, tkaczy 2, mularzy 6, cieśli 2, piekarzy 6, farbiarz 1, kuśnierzy 2, czapników 4, zdunów 6, bednarzy 2, szklarzy 6, traczy 4, malarz 1, szwaczek 4. Wyroby sprzedają się na jarmarkach, których jest 6 do roku, tudzież na targach odbywających się we wtorki i piątki. Trzy garbarnie, na niskim znajdują się stopniu; fabryka świec i mydła; przerabiają razem surowych materyałów za 6,000 rs. Kościół katolicki murowany, wzniesiony przez dawnego dziedzica Wybranieckiego w r. 1823. Bóżnica murowana, przerobiona z fabryki sukien. Komora celna II klasy, przez którą w 1876 r. wywieziono za granicę surowych produktów za 650,639 rs., wwieziono towarów za 112,941 rs., za co pobrano cła 39,544 rs. Kasa pożyczkowo-oszczędnościowa ma kapitału zakładowego 1,653 r. 99 i pół kop. (Por. Koresp. Płocki r. 1877 Nr. 11 do 36). A. P.

Dobrzyń nad Wisłą, miasto na prawym wyniosłym brzegu Wisły, pod 52°38'2 szer. półn. i 37°3'2 dług. wschodniej, odl. od Płocka i Lipna po 28 w., połączone jest drogami bitymi z Płockiem i Lipnem. D. posiada kościół paraf. murowany, dom schronienia dla starców i kalek, szkołę początkową, magistrat, stacyą pocztową. Należy do sądu pokoju III okręgu w Lipnie. W 1827 r. liczono tu 213 dm. i 1890 mk. W 1861 r. było 206 dm. i 2221 mk.: w tej liczbie 486 żydów; obecnie liczy 2289 mk., w tej liczbie 681 żydów. Z zakładów fabrycznych istnieją tu: browar z produkcyą na 3834 rs.; fabryka octu wyrabiająca za 1,045 rs. rocznie, i cegielnia z produkcyą na 11,428 rs. D. stanowił prawdopodobnie najpierwszą osadę na obszarze, który od niego przybrał miano ziemi dobrzyńskiej. Obszerne nadrzeczne położenie przedstawiało wiele dogodności pierwszym osadnikom. Stąd powoli posuwała sie kolonizacya obszernych lesistych obszarów. To też w XI w. istnieje tu już zamek obszerny a zapewne i kościołek, koło których skupiają się domy pierwszych osadników, zmuszonych staczać walki z niepokojącymi brzegi Wisły Prusakami. Dla osłony przeciw ich napadom Konrad I Mazowiecki osadza w zamku dobrzyńskim niemieckich zakonnych rycerzy, którzy od naszej siedziby przyjmują miano braci Dobrzyńskich. Sprowadzoni w tym samym celu krzyżacy zajmują samowolnie D. w 1233 i trzymają go do 1235 r. Konrad, dzieląc Mazowsze między synów w 1236 r., oddał D. Bolesławowi kujawskiemu. Warowny ten zamek był celem częstych najazdów Prusaków, Litwinów a wreszcie i samych krzyżaków. Władysław ks. kujawski, nie mogąc podołać obronie, ustępuje D. Władysławowi Łokietkowi lecz dopiero od pokoju toruńskiego (1466 r.) D. stanowczo został wcielony w obręb ówczesnej Polski. Teraz dopiero mogło się rozwinąć tu miasto, jakkolwiek założone zostało jeszcze w XIII wieku, prawdopodobnie przy osadzaniu tu braci Dobrzyńskich, Zygmunt I 1519 r. potwierdził używanie prawa chełmińskiego i udzielił wiele nowych przywilei. Ustalone bezpieczeństwo zaludniło lesiste obszary i wywołało ożywiony handel z Gdańskiem. Dopiero wojny szwedzkie i klęski, jakie w skutek nich poniósł D. z całą okolicą, położyły kres pomyślności miasta. Z zamku nie pozostawało i śladu: fara spalona przed szwedami w 1656, powtórnie przez pożar 1767, została rozebraną. Znikł również przez spalenie, w zeszłym jeszcze wieku, drewniany kościołek ś-go Stanisława. Nabożeństwo do czasów pruskich od 1767 odprawiało się w kościołku ś-go Stanisława. Odtąd w kośc. franciszkanów, który założył 1316 Konrad ks. Mazowiecki, 1896 odnowionym. Par. D. liczy 2578 dusz. Świeżo odkryto pod D. kopalnię węgla kamiennego lignitu. Bogactwo to pierwszy spostrzegł poddany pruski, a na jego żądanie zesłany został inżenier górniczy z Petersburga, który kopalnię uznał za odpowiadającą celowi. Tęnże sam cudzoziemiec wziął kopalnię w dzierżawę, lecz miejscowi mieszczanie i okoliczni [ 88 ]obywatele, uznając kopalnię za swoją własność, wyrugowali go z niej. Folw. Dobrzyń-wójtostwo z attynencyą Wierzniczka, osadą młynarską wieczysto-czynszową w Wierzniczce i wsiami Sochaczewka v Soczewka, Wójtówka i Wierzniczka, podług opisu z r. 1866 rozl. wynosi mórg 313; wieś Sochaczewka v Soczewka osad 2; gruntu m. 47; kolonia Wójtówka osad 4, gruntu m. 116; wś Wierzniczka osad 7, gruntu m. 7. Starostwo dobrzyńskie w województwie inowrocławskiem ziemi dobrzyńskiej, podług lustracyi z r. 1662 składało się z m. Dobrzynia nad Wisłą z wójtowstwem i 2 wsi: Linie z fol. i wójtostwem i Skaszewa z folw. Od r. 1623 bez przerwy prawie było w posiadaniu rodziny Podowskich. W r. 1771 dzierżył je Tymoteusz Podowski, podkomorzy ziemi dobrzyńskiej, opłacając z niego kwarty złp. 1536 gr. 3 a hyberny złp. 746 gr. 26. Na sejmie warszawskim r. 1773 do 1775 stany rzeczypospolitej dały stwo na emfiteuzie Leonardowi Podowskiemu.

Ziemia dobrzyńska obejmowała, z bardzo małemi pogranicznemi zmianami, powiat lipnowski gub. płockiej, w dawniejszych jego rozmiarach. Pod względem topograficznym, ziemia ta ma formę mniej więcej zbliżoną do trójkąta, za wierzchołek którego przyjąwszy ujście Drwęcy do Wisły około Złotoryi, jeden bok stanowi Wisła, oddzielająca tę ziemię od Kujaw, drugi rz. Drwęca i spływające do niej Rypienica i Pissa, oddzielające ją od ziemi chełmińskiej i michałowskiej, trzeci czyli podstawę, stanowi rz. Skrwa, o dwie mile poniżej Płocka do Wisły wpadająca, która całą długością swojego biegu oddzielała Ziemię Dobrzyńską od dawnego województwa płockiego i ziemi zawskrzyńskiej. Powierzchnia tej ziemi, znacznie nad poziom Wisły wzniesiona, obejmuje kilkadziesiąt jeziór, stanowiących naturalne wodozbiory licznych rzeczek i strumieni do Skrwy, Drwęcy i Wisły odplywających, a chociaż niektóre z nich przez osuszenie bagnisk i wytrzebienie lasów już dziś płynąć przestały, jednakże w czasie wiosennych roztopów, z powodu głębokich jarów, które sobie przez wioski wyzłobiły i które dawnem były ich łożyskiem, jeszcze chwilowo postać szerokich przybierają strumieni (por. niżej). Kraina ta do początku XII wieku na całej swej przestrzeni stanowiła jednę głuchą puszczę, poszczerbioną glębokiemi dolinami, która kilkadziesiąt jeziór i ogromne trzęsawice i moczary w łonie swojem obejmowała. Pierwsze osady tej ziemi powstały nad Wisłą w tem miejscu gdzie dziś Dobrzyń i jego okolice, a te gęstą ludnością musiały być osiadłe, bo nam ślad tego liczne wykopaliska wskazują. Znacznie później bo dopiero w czasach historycznych, wgłąb tych odwiecznych, siekierą nietkniętych lasów, wciskać się zaczęli pierwsi osadnicy, którzy, posuwając się w górę rz. Skrwy i Drwęcy, oraz do nich wsiąkających strumieni, po nad temi naturalnemi drogami dali początek najstarszym tutejszym osadom. Do czasów Konrada ks. mazowieckiego nie spotykamy w dziejach nazwiska Ziemia Dobrzyńska. Wspomina wprawdzie Długosz o zamkach na Dobrzyniu i Rypinie pod r. 1065 za Bolesława Śmiałego, kiedy ten monarcha benedyktynom mogilskim naznaczył dziewiąty denar, dziewiątego wołu i t. d. Z tej wzmianki atoli widzimy tylko, że Dobrzyń i Rypin do najdawniejszych miast należą, ale czy podówczas Rypin był częścią ziemi dobrzyńskiej na to nie ma dowodu. Właściwa jej historya rozpoczyna się dopiero, gdy biskup pruski Krystyan sprowadził z Inflant zakonników-rycerzy dla obrony przed Prusakami w r. 1222. Na ich utrzymanie ks. Konrad odbudował zamek w Dobrzyniu nad Wisłą i uposażyl ziemiami otaczającemi, to jest przestrzenią zawartą pomiędzy strugami Kamienicą i Chełmicą, Wisłą i rz. Mień, dodając do tego w Kujawach część wioski Kwercz i Sadłowice pod Inowrocławiem. Zaś kapituła płocka oddała im swoje posiadłości, jakie w okolicy Dobrzynia były położone. Konrad bowiem nie całą Z. D. darował zakonowi, ale tę tylko część, którą, podług przywileju donacyjnego, wyżej oznaczyliśmy; resztę zaś kraju bliższą Mazowsza, zawartą pomiędzy Skrwą i Kamienicą, pozostawił sobie. Dobrzyńcy zaraz po osiedleniu, spełniając swoje zadanie rozpoczęli działania przeciw Prusakom, ale te nie udawały im się szczególnie; nieszczęśliwą stoczyli bitwę w r. 1225 pod Brodnicą i wojska mazowszan poszły w rozsypkę a z rycerzy zaledwo kilku ocalało. Klęska ta otworzyła nanowo Mazowsze na wszystkie okropności wojny najezdniczej i wykazała niemożność obrony granic przez garstkę braci dobrzyńców. Wtedy ks. Konrad zdecydował się przywołać na pomoc krzyżaków. Ci, po swem przybyciu, osiedlili się zaraz za posiadłościami zakonu dobrzyńskiego, niedaleko ujścia Chełmicy, w wybudowanym dla nich zameczku Vogelsang, o 1 i pół mili od Dobrzynia odległym. Wkrótce porozumieli się z pierwszymi a w 1233 r. oba zakony połączyły się. Dobrzyńcy ustąpili wraz z zamkiem Dobrzyniem, nadane sobie posiadłości krzyżakom, które oni natychmiast swojemi hufcami osadzili. Wtenczas to Konrad dojrzał prawdziwy cel zakonu, sięgającego po zabór jego państwa; nie czekając więc dalszych skutków, naszedł ziemie dobrzyńcom udzielone, a zwyczajem swojego wieku zagrabił je i spustoszył. Ztąd wyrodziły się krwawe zatargi, które dopiero za wdaniem się stolicy apostolskiej ukończone zostały w r. 1235 w ten sposób, ze krzyżacy wrócili Dobrzyń ze [ 89 ]wszystkiemi przyległościami, a ks. zatwierdził im nanowo wszelkie zrobione gdzie indziej darowizny. Po załatwieniu tej sprawy, Konrad przywilejem udzielonym na zjeździe w Dankowie dnia 2 lipca w roku 1236 podzielił synów swoich Kazimierza i Bolesława, Kujawami i Mazowszem, i tę samą rz. Chełmicę, będącą przedtem granicą posiadłości dobrzyńców, za granicę Mazowsza i Kujaw naznaczył, a tem samem właściwą podówczas Ziemię Dobrzyńską, wraz z zamkiem Dobrzyń, Bolesławowi młodszemu synowi oddał w posiadanie. Odtąd ziemia ta przechodziła kolejno w dziedzictwo jego potomków, z których Władysław ks. dobrzyński, synowiec króla Łokietka, ustąpił mu prawem wieczystem Z. D., nie mogąc jej dalej bronić przeciwko chciwości krzyżaków. Krzyżacy jednak raz powzięty zamiar nie tak łatwo porzucali i, przy pomocy Jana króla czeskiego, opanowali w r. 1329 Z. D., którą tenże król, roszcząc sobie prawo po Wacławie, sprzedał im za sumę 4800 kóp groszy praskich. Dopiero wyznaczony przez papieża sąd r. 1339 w Warszawie, nakazał zakonowi zwrot nieprawego zaboru. Kazimierz Wielki, przenosząc pokój nad wojnę, zawarł z krzyżakami ugodę w 1343 r. w Kaliszu, mocą której Kujawy i Dobrzyńskie królowi nazad powrócone zostały. Król ten, umierając, zapisał Ziemię Dobrzyńską wnukowi swemu Kazimierzowi ks. szczecińskiemu. Umarł ten książę bezpotomnie w r. 1376 a Ziemia Dobrzyńska powtórnie puszczoną została w lenne posiadanie Władysławowi ks. Opolskiemu. Ale ponieważ nowy nabywca poddanych uciemiężał, więc Władysław Jagiełło postanowił poskromić lennika, co widząc, zastawił on w r. 1391 u krzyżaków całą Ziemię Dobrzyńską za 40000 czerwonych złotych. Krzyżacy zajęli się zaraz odbudowywaniem zamków i wzmocnieniem miejsc obronnych, jednocześnie opanowali Żmudź i pustoszyli Litwę. Na mocy traktatu raciąskiego w r. 1404 zakon Żmudź sobie pozostawił, a Ziemię Dobrzyńską oddał za zwrotem zastawowej sumy. Ale pomimo ugody krzyżacy nie poprzestali najeżdżać Dobrzynia, wojna więc była niezbędną, sam wielki mistrz ją rozpoczął w r. 1409 zniszczeniem Ziemi Dobrzyńskiej. Wojna ta trwała z przerwami przez lat 50. Początek jej pamiętny klęską krzyżaków pod Tannenbergiem w r. 1410; zakończył ją zaś rozejm w Toruniu w r. 1411, na mocy którego Ziemia Dobrzyńska na zawsze Polsce ustąpioną została. Dopiero ostateczny upadek zakonu i pokój w Toruniu w r. 1466 wcielił Ziemię D. do korony. Do pierwszej wojny szwedzkiej kraina ta używała błogich skutków pokoju, po której i ona uległa jednym losom z krajem całym. Do ostatnich dni dawnej Rzplitej, lubo uchwałą sejmu 1717 roku do województwa brzesko-kujawskiego, a następnie do inowrocławskiego była przyłączoną, nie przestała zupełnie odrębnie się rządzić. Herb Ziemi Dobrzyńskiej wyobraża głowę sędziwego człowieka z dwiema koronami, jedną na głowie, a drugą na szyi, z rogami bawolemi; głowa ta oznacza Władysława Łokietka, którego rycerstwo, wdzięczne za wydobycie ze szponów krzyżaków, uprosiło, że im za herb pozwolił swego wizerunku używać; dwie zaś korony są owe dwie części mazowiecka i kujawska, które się za przyczyną Łokietka zjednoczyły; rogi bawole znaczą leśną naturę tej ziemi. W roku 1770 dzieliła się na pow.: dobrzyński, rypiński i lipnowski. Sejmiki odbywały się w Lipnie, gdzie obierano dwóch posłów na sejm, deputata ną trybunał i komisarza na komisyą radomską. Popisy rycerstwa odbywały się na polach pod Lipnem. Dziś Ziemią Dobrzyńską zowią powiaty lipnowski i rypiński z dekanatem Górzno w kraju pruskim. Rzeka Drwęca tworzy jej granicę północno-zachodnią od Prus, Wisła stanowi granicę południowo-zachodnią, brzeg jej prawy wysoki; Skrwa rzeka wychodząca z jeziora Skrwilińskiego, milę od granicy pruskiej, tworzy granicę Ziemi Dobrzyńskiej od wschodu z powiatem sierpeckim i płockim. Inne mniejsze rzeki w Ziemi dobrzyńskiej są: Mień, wpada do Wisły pod wsią Nowogródkiem naprzeciw Nieszawy. Różec, wpada do Drwęcy blisko Dobrzynia. Pisa, wychodząca z jeziora Księte przy Swiedziebni i Gałkowie, uchodzi do Prus i łączy się z Drwęcą. Rypienica wpada do Drwęcy pod Łapinożem. Makownica wypływa z jeziora Chalińskiego, wpada Wisły. Chełmica rzeczka płynie z jeziór z Chełmicy i Tupadł, wpada do Wisły pod Zażyczewem. Kamienica, rzeczka, z jeziora Lenie wychodzi, wpada do Wisły; te rzeczki latem wysychają, lecz obracają kilka młynów. Jeziór jest do 60, nazwanych od wsi do których należą; najznaczniejsze jeziora: Dłuskie, Orszulewskie, Ostrowickie, Żalskie, Kikolskie, Chalińskie, Skempskie. Gospodarstwo rolne ogólnie od lat 50 znacznie się podniosło, tak w budowlach jak w inwentarzach i roli; lepiej stoi niż przed pięciudziesięciu laty w Prusach zachodnich. Odznaczają się gospodarstwem w budowli, w uprawie roli, poprawnych inwentarzach, majątki następujące: Dobra Zbójno, własność niegdy Sumińskiego, dziś Dzierżanowskiego, płodozmian najdawniejszy bo jeszcze przed 1830 rokiem zaprowadzony; Skempe; własność Gustawa Zielińskiego, Okalewo własność Adolfa Chełmickiego; Skrwilno, własność Jeżewskiego, niegdy z dobrami Rościszewo w powiecie sierpeckim, gniazdo Rościszewskich; Kikoł, własność Mieczysława Nałęcza; Chełmica, własność Grabińskiego; Zembowo, [ 90 ]własność Antoniego Nałęcza; Rudomin, własność sukcesorów Tadeusza Rościszewskiego; Ugoszcz własność Borzewskiego; Rusinowo; Wąpielsk własność Siemiątkowskiego; Sadłowo, własność Józefa Rościszewskiego; Piorkowo niemca Reclifa; Bocheniec niemca Raykowskiego; Tomkowo własność Tomasza Cissowskiego; Dobre własność niemca Cylki; Osiek pod Brodnicą własność hr. Sierakowskiego; Wielgie, sukcesorów Miączyńskiego; Działyń, gniazdo familii Działyńskich, dziś własność Ciechomskiego; Radziki duże nad Drwęcą, własność Siemiątkowskiego. Inne miejscowości w dawnej ziemi Dobrzyńskiej są: Dobrzyń nad Wisłą, Rypin, Dobrzyń nad Drwęcą, Bobrowniki niegdy gród, dziś osada, ze śladami rozwalin zamku obronnego nad Wisłą, i Lipno. Gór wyniosłych niema, lecz nad Wisłą jest brzeg wyniosły na 150 łokci, w całej długości rzeki, po prawej stronie, porznięty parowami, pochodzącemi ze spadku wód. Powiat rypiński ma grunta mocniejsze, faliste, ze spadkami wód do pobliskich rzek i jeziór. Brak komunikacyi wewnętrznej utrudnia wywózkę produktów; służebności pastwiskowe i leśne włościan utrudniają gospodarstwo. Między właścicielami odwiecznie zasiedziałemi, szlachty jest mało; wielu przybyło z Prus lub z innych okolic. Przed laty 40 żadnego niemca obywatela nie było; dziś w rypińskiem niemców dobrze się mających jest 7 rodzin, w lipnowskiem 4. Włościanie niemcy mieszkają grupami około Bobrownik po nad Wisłą, pod Lipnem i Rypinem, razem około 6000. Czyt. W. Gawarecki „Opis topograficzno-historyczny ziemi dobrzyńskiej,“ Płock 1825. Gustaw Zieliński „O ziemi dobrzyńskiej, badania historyczne“ (Bibl. Warsz. z r. 1861. t. III). Ks. Maciej Smoleński „Cztery kościoły w ziemi dobrzyńskiej,“ Lwów, 1869. Gustaw Zieliński „Dobrzyńskie starożytności“ (Wiadomości archeologiczne, Warszawa 1874). J. N. Romanowski „Poszukiwania,“ (Biblioteka Warsz. 1856–57). Pod względem etnograficznym opisał te strony Al. Petrow w pracy „Lud ziemi dobrzyńskiej,“ uwieńczonej przez akad. umiejętności w Krakowie. Br. Ch. i N. R.

Dobrzyń, niem. Dobrzienen, wieś, pow. niborski, st. p. Nibork.