Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Cherson

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Cheptyńce

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Cherson

Chersonez→

[ 571 ]Cherson, miasto gubernialne, z fortecą, portem wojennym i warsztatami statków do żeglugi wzdłuż brzegów, leży pod 46°38′ sz. płn. i 50°71′ dł. wsch., o 30 w. od początku limanu, na prawym brzegu Dniepru przy ujściu Koszewy. Założone w r. 1778. Nikołajew i Odesa, szczęśliwsze co do położenia, rywalizować z nim rychło poczęły; z czasem handel wszystek przeniósł się do Odessy, gdzie też i warsztaty statków kupieckich założone zostały. W roku 1803 Cherson do rzędu miast gubernialnych wyniesiony. Dla ożywienia handlu nowy port w nim urządzono. Obecnie w Chersonie mieszkańców liczą około 48000, cerkwi 10, kościół katolicki 1 pod wezwaniem św. Piusa i Mikołaja, wzniesiony 1787 kosztem księcia Szaca (parafian 1348); 2 synagogi, 23 fabryk i zakładów przemysłowych. Z gmachów publicznych na uwagę zasługują: sobór prawosławny przez Katarzynę II założony, w którym zwłoki księcia Potomkina spoczywają; obserwatoryum i dawna mennica, gdzie za czasów tego księcia bito monetę. Na jednym z placów, drzewami obsadzonym, wznosi się pomnik na cześć jego wystawiony. W bliskości Chersonu znajduje się miejsce wiecznego spoczynku przyjaciela ludzkości, Howarda, którego pamięć Aleksander I uczcił pomnikiem. Mieszkańcy Chersonu składają się z małorusów, greków i żydów. Grecy prowadzą drobny handel po małych sklepikach; trudnią się lekkiemi rzemiosłami, faktorstwem; utrzymują szynki i traktyernie. Jest prócz tego dość znaczna liczba wielkorosyan, szczególniej starowierców, niemniej też i innych narodowości. Dnia 8 września 1878 r. Ch. obchodził stuletni jubileusz swego istnienia. Jest to po Czernihowie najuboższe może miasto gubernialne w Rossyi. Takie miasta powiatowe jak Kremenczug i Elizawetgrad są daleko piękniejsze, czystsze i bogatsze od Ch. Niekiedy na Wielkiej Sobornej ulicy tego miasta nie widać nawet w południe żywej duszy. We dnie kurz, wieczorem komary trapią przechodniów. Całe życie i działalność miasta skupia się na wybrzeżu (Nabereżnaja). Są tu 4 przystanie. Parostatki snują się w górę i na dół; koło przystani tłoczą się łodzie, barki, berlinki, szalandy z jarzynami, rybami i t. d. Na rz. Koszewej ruchliwa reparacya statków. Na wyspie Kwarantanowej, w kącie zbiegu dwóch rzek, cały szereg pralni wełny i tartaków. Po drugiej stronie miasta nad Dnieprem cytadela.

Chersoński powiat ma przestrzeni 16,849 w. kw., ziemi uprawnej 219,000 dzies., łąk 208,000 dzies. i lasu 7800 dzies. Większą część pozostałej przestrzeni zajmują stepy i bagniska. Mieszkańców liczy około 150,000. Powierzchnia cała przedstawia w ogólności nieprzejrzany i równy step, pozbawiony ochrony lasu, a ztąd podlegający silnej i długiej suszy. Grunt nad rzekami Dnieprem, Ingulcem i innemi, składa się z suchych i piaszczystych stepów, to też mało urodzajny a szczególniej część południowa powiatu. Sieją najwięcej pszenicy i prosa. Hodowanie bydła stanowi najgłówniejsze bogactwo powiatu; na obszernych stepach pasą się trzody owiec, koni i bydła rogatego.

Chersońska gubernia, jedna z małoruskich, leży w południowo zachodniej stronie od Moskwy; graniczy na północ i zachód z guberniami podolską i kijowską, w kierunku rzek: Jahorlika, Kodymy, Siniuchy, Wysi, Irklejcy i Taśminy; na północ i wschód z gubernią połtawską w kierunku rzeki Dniepru; na południe w kierunku rzeki Dniepru z gubernią taurydzką i morzem Czarnem; na zachód z prowincyą bessarabską wzdłuż rzeki Dniestru. Pierwsze wiadomości historyczne o południowej części gubernii chersońskiej, sięgają odległej starożytności. Tu na brzegach morza Czarnego i wpadających do niego wielkich rzek, Grecy na sześć wieków przed narodzeniem Chrystusa założyli osady: Nikonion (gdzie dzisiaj Owidyopol), Isakion (o 2 mile prawie od Odessy, przy Suchym limanie), Skopelos (o 2 i pół mili od Odessy, przy limanie Małym Adżałyku), Odissos albo [ 572 ]Ordessos (o 6 mil od Odessy, przy limanie Tyligule) i Alektos (na miejscu Oczakowa). Pomiędzy osadami temi słynęła bogata Olbia, na prawym brzegu rzeki Bugu, starożytnego Hipanisa (gdzie dziś wieś Ilińskoje albo Parutyno). W miejscu teraźniejszej Odessy istniała przystań Istrion, z niewielką osadą. Na północ od greckich osad mieszkali Kallepidowie (mięszanina Scytów i Greków) i różne narody scytyjskie, które wyparowały Cymmeryanów, najstarożytniejszych mieszkańców tego kraju. Pisarze greccy, mianowicie Herodot, który Olbią zwiedzał, zostawili ciekawe wiadomości o tych osadach. Na miejscu Olbii i innych osad greckich dotąd odkrywają starożytności. W pierwszej połowie III wieku po narodzeniu Chrystusa greckie osady przez barbarzyńców zburzone zostały i po stepach chersońskich przechodzić zaczęły różne plemiona koczujące, które po sobie liczne kurhany zostawiły. Stepy chersońskie, będąc zajęte przez Tatarów nogajskich, pod władzą chanów krymskich zostających, stały się polem częstych walk pomiędzy Litwinami, Polakami, Zaporożeami i Tatarami. W połowie XVII wieku półn.-wschodni kraniec gubernii chersońskiej, między Bugiem i Dniestrem (ku granicy Małej Rusi, wzdłuż polskiej granicy, w kierunku rzek Taśminy, Wysi i Siniuchy), począł się zasiedlać przez wychodźców z Małej Rusi, którzy, unikając podatków, obrali sobie kraj do Tatarów należący i założyli w nim następne niewielkie osady: Kriukow nad Dnieprem, Tresagi na Wysi, Torgowicę nad Siniuchą, Olchowatkę, Glińsk, Cybulew, Nestorówkę, Stecówkę, Petroostrów, Andrusówkę, Kamienkę, Płachtejewkę, Petrykówkę, Taburyszcze i inne. Najdawniejszą i najznaczniejszą z tych osad był Kryłów nad Taśminą, na granicy pomiędzy Polską a Małą Rusią. O tej osadzie wspomina Beauplan w swoim opisie Ukrainy. Każda wieś miała niewielką warownię, dokąd się mieszkańcy chronili przy pierwszem niebezpieczeństwie; gdzie niegdzie pobudowane były cerkwie, a pod Czarnym lasem, na uroczysku Uchówka (w pobliżu dzisiejszej Dmitrówki), znajdował się monastyr, później przez hajdamaków albo rozbójników zaporoskich zburzony. Hetmani ukraińscy, mieniąc mieszkańców tych osad jako sobie podwładnych, zaliczyli ich do pobliskiego pułku mirgorodzkiego, do którego Kremieńczug także należał. Na początku zeszłego wieku na planie pomiarowym pomiędzy Turcyą a Rossyą ułożonym (1705), granica tej ostatniej wytkniętą była od pogranicza Polski, rz. Bugu i Taszłyku przez rzeczkę Martwe Wody, rzekę Inguł przy ujściu jej do Bugu, rzekę Wisuń i Ingulec niedaleko brodu Bekeńskiego, aż do połączenia rzeki Kamienki z Dnieprem, o 4 mile powyżej Berysława; tym sposobem większa część stepów gubernii chersońskiej między Bugiem a Dnieprem przyłączoną do Rossyi została. Na mocy traktatów 1712, 1713 i 1720 roku, ziemie te Turcyi ustąpione były; lecz za cesarzowej Anny Iwanówny (traktat z r. 1737) znów na zachodniej stronie Dniepru aż do Polski, granice Rossyi podług planu pomiarowego z roku 1705 naznaczone były; traktat z roku 1741 rozszerzył je bardziej jeszcze od strony Krymu; ale zachodnie granice nie były ściśle oznaczone i w r. 1752 Rossya bez przeszkody założyła w gubernii chersońskiej osadę Serbów, którzy pod wodzą pułkownika Jana Chorwata przybyli z pogranicznych Turcyi posiadłości austryackich. Z Serbami połączyli się następnie wychodźcy z Multan, Wołoszczyzny i Bulgaryi; grunta dla nich wyznaczono wzdłuż rzek Taśminy, Wysi i Siniuchy, oraz stepy o 9 mil dalej ku południowi, pomiędzy Bugiem i Dnieprem. Jest to najżyzniejsza część gubernii chersońskiej. Osadę nazwano Nowo-Serbią. Dla bezpieczeństwa od napadów Tatarów i Zaporożców, Chorwat założył na granicy zaporoskiej mocną na owe czasy fortecę (dzisiaj Elizabetgrad). W Tresagach nad Wysią, na granicy polskiej, podobnież wybudowana była forteca niewielka, a pozostałe osady obwarowane były szańcami. Granica zaporoska przytykała do Bugu uroczyskiem Orlika (dziś Olwiopol), ciągnęła się około samego prawie Elizabetgradu, tak że z tej strony już Zaporożcy przedzielali granice rossyjskie od Tatarów. W stopach nad Bugiem i dalej na wschód, aż do siczy nad Dnieprem, mieli oni swe zimówki, to jest futory. Na wschód od Zaporożców stała forteca tatarska Kizykermej, dzisiejszy Berysław. Ziemie leżące na prawej stronie Bugu, między rzekami Dniestrem, Kodymą i Jahorlikiem, aż do morza Czarnego, mało zaludnione były; tam pobyt miała koczująca horda białogrodzkich Tatarów, podwładnych hanom krymskim. Wejścia do limanu dnieprowskiego broniła silna forteca Oczaków, w końcu XV wieku przez chana Mengli-Gireja założona. W Oczakowie odbywał się handel z Krymem i Konstantynopolem. Dalej ku zachodowi, na brzegach morza Czarnego, stał niewielki zamek turecki Chadżybej albo Kaczybej (dziś Odessa), w XV wieku założony. W północno-zachodniej stronie od Chadżybeja, w kącie, który tworzy zakręt Dniestru z granicami Polski, znajdowała się dosyć bogata prowincya dubossarska albo tombassarska, pod władzą chana krymskiego zostająca. Mieszkańcy jej Ormianie i Mołdawianie, rolnicy, prowadzili handel z Polską i Bessarabią. Na wschód między Kodymą a Bugiem, naprzeciw polskiego miasta Bohopola, leżała wieś Holta, a na poludnie o 143 mil od Holty, nad Bugiem, [ 573 ]znajdowała się niewielka forteca św. Andrzeja, przez feldmarszałka Münicha na rozwalinach jakiegoś miasta założona. Tym sposobem Nowoserbia, od północy i zachodu otoczona Polską, z południowo-zachodniej strony Tatarami, od południa Zaporożcami, wschodnim tylko kątem posiadłości rossyjskich dotykała. Zasiedlała się dosyć szybko: Mołdawianie, Wołosi i raskolnicy, niegdyś z Rossyi do Polski i Multan zbiegli, przenosili się do stepów, które zwolna postać prowincyi rossyjskiej przybierały. Tam budowano cerkwie, urządzano jarmarki, powstał handel z Krymem i Polską. W 1764 r. Nowoserbia przyłączona do gubernii noworossyjskiej została, którą w roku 1765 na trzy prowincye podzielono: elizabetyńską, ekateryneńską i bachmucką. Dwie ostatnie z dzisiejszej ekaterynosławskiej gubernii utworzono, a pierwszą z Nowoserbii; na miasto gubernialne przeznaczono Kremeńczug. Od tego czasu rozdawać poczęto grunta urzędnikom wojskowym i cywilnym. Z powodu małej mieszkańców miejscowych liczby, właściciele zwabiali do siebie włościan z za Wysi i Siniuchy (to jest z Polski), a rząd gubernialny w wydawanych od siebie rozporządzeniach oznaczał tylko, ile każdy urzędnik obowiązany był zasiedlić chat na danej sobie części gruntu. Tym sposobem powstały dobra ziemskie w gubernii chersońskiej. Stan nowych osadników, szczególniej z Zaporożcami w sąsiedztwie zostających, nie bardzo był zadawalniający; gdy ci ostatni, poczytując stepy za własność swoją, nieprzyjaznem okiem na osady rossyjskie spoglądali, częste czynili napady, zabierając bydło, paląc dwory i uprowadzając mieszkańców. Osadnicy, nie posiadając oręża, lękali się pracom rolniczym oddawać. Na kurhanach stały słomą okręcone żerdzie, które za najmniejszem niebezpieczeństwem natychmiast zapalano, szerząc trwogę po okolicach. Nad granicami urządzone były forpoczty, o 2 mile jedna od drugiej, strzegące poruszeń Zaporożców i Tatarów, którzy w razie zerwania stosunków przyjaznych między Rossyą a Turcyą, napadali na pograniczne osady. Po przyłączeniu do Rossyi całej pomiędzy Bugiem a Dnieprem przestrzeni (na mocy traktatu Kuczuk-Kajnardżyckiego, w r. 1774 zawartego) i po zniesieniu siczy zaporoskiej w roku 1775, spokojność i dobry byt mieszkańców kraju tego utrwalone zostały. W tym czasie oddzielono od gubernii noworossyjskiej część wschodnią i nazwano azowską. Miastem gubernialnem pozostał Kremieńczug, ale gubernia dzieliła się na dwie części: elizabetyńską i chersońską. Cherson w roku 1778 założony został. W 1782 gubernią noworossyjską na 6 powiatów podzielono. W roku 1783 połączono gubernie noworossyjską i azowską i utworzono z nich namiestnictwo ekaterynosławskie, od imienia miasta Ekaterynosławia, świeżo przeż księcia Potemkina założonego. Miastem gubernialnem pozostawiono Kremieńczug; namiestnictwo na 15 powiatów podzielono; z tych 4, chersoński, elizabetgradzki, olwiopolski i aleksandryjski (ze wsi Beczy utworzono miasto powiatowe Aleksandryą), należy do dzisiejszej gubernii chersońskiej. Ludność wzrastała ciągle; w r. 1787 liczono już 161,319 mk. W r. 1789 przy zbiegu rzek Ingułu i Bugu założono warsztaty okrętowe i przy nich miasto Nikołajew. W r. 1792 cała prowincya oczakowska, to jest cały kraj pomiędzy rzekami Bugiem, Dniestrem, Kodymą, Jahorlikiem i morzem Czarnem przyłączony został do Rossyi i linja pograniczna po nad Dniestrem wytknięta. Niezaludnione ziemie nowonabytej prowincyi rozdano urzędnikom rossyjskim, Arnautom, Mołdawianom i Wołochom, a wzdłuż nowej granicy tureckiej nad Dniestrem założono kilka fortec i miast: Owidyopol na miejscu wsi tureckiej Hadżydera, Tyraspol naprzeciw Benderów, Grygoryopol w dawnym obwodzie dubosarskim i Nowe Dubosary. Najważniejszym dla całego południowo-zachodniego kraju Rossyi wypadkiem było założenie Odessy na miejscu zamku tureckiego Chadżybeju. Nowe miasto handlowe przyciągnęło do siebie kapitały, utrwaliło odbyt płodów rolniczych i nadało wartość pustynnym dotąd stepom. W roku 1795 prowincya oczakowska weszła do składu nowej gubernii, do której zaliczono trzy powiaty namiestnictwa ekaterynosławskiego (elizabetgradzki, nowomirgorodzki czyli dawny olwiopolski i chersoński), przyłączono kilka sąsiednich województw polskich, przed dwu laty do Rossyi wcielonych. Z tych ostatnich utworzono powiaty bohopolski, jeleński (miasto powiatowe Bałta), ekaterynopolski (miasto powiatowe w miasteczku Kalnibłotach), uliański, czehryński i czerkaski. Prowincya oczakowska na dwie części podzielona została; większa stanowiła powiaty: woznesieński, tyraspolski; mniejsza do powiatów jeleńskiego i bohopolskiego zaliczona; nowa gubernia otrzymała nazwę woznesieńskiej, od imienia miasta gubernialnego, dla którego założenia generał-gubernator Zubow obrał wieś Sokoły (na lewym brzegu rzeki Bugu, o 10 mil poniżej Olwiopola). Ale plany Zubowa do skutku nie przyszły. Na przestrzeni, zajmowanej dziś przez gubernią chersońską, w ostatnim roku panowania Katarzyny II, było około 230,000 mieszkańców. W r. 1796 gubernią woznesieńską (z wyjątkiem ziem, do polskich województw należących), ekaterynosławską i taurycką połączono w jednę gubernią, która nazwę noworossyjskiej otrzymała. Podzielono ją na 12 powiatów: noworossyjski (dawny [ 574 ]ekaterynosławski), elizabetgradzki, olwiopolski, chersoński, tyraspolski, perekopski, symferopolski, marjupolski, rostowski, pawłogradzki, konstantynogradzki i bachmacki. W r. 1802 w kraju noworossyjskim 3 gubernie utworzono: nikołajewską, ekaterynosławską i taurycką. Nikołajewska, z miastem gubernialnem Nikołajewem, składała się z powiatów: nikołajewskiego (dawniej chersońskiego), tyraspolskiego, olwiopolskiego i elizabetgradzkiego. Na początku 1803 roku Odessa wyłączona z pod zarządu gubernialnego, utrzymała osobnego naczelnika miasta (gradonaczalnik). Z powodu drożyzny w Nikołajewie i dla rozległości zarządu morskiego, rząd gubernialny z Nikołajewa przeniesiono do Chersonu, i gubernia nikołajewska otrzymała nazwę chersońskiej. Obecnie gubernia chersońska ma 62637 w. kw. rozl., z tych ziemi uprawnej 1,300,000 dzies., łąk 1,440,000 dziesięcin i lasów 50,000. Dzieli się na 6 powiatów: chersoński, aleksandryjski, ananiewski, bobryniecki, odeski i tyraspolski. Powierzchnia gubernii, z wyjątkiem części do Podola należącej, przerzniętej odnogami gór karpackich i pagórkowatej miejscowości na prawym brzegu Dniestru, przedstawia obszerny step łąk, na którym rośnie trawa, wysokości człowieka, a drzew nie napotyka się wcale prawie. Pomimo znacznej ilości rzek, przez gubernią przepływających, daje się czuć w wielu miejscach brak wody rzecznej. Północna część gubernii chersońskiej, składająca się z powiatu aleksandryjskiego i większej części powiatu bobrynieckiego, tworzy pomiędzy Aleksandryą i Nowomirgorodem najwznioślejszą przestrzeń, gajami usianą, z której początek biorą liczne rzeki (Ingulec, Inguł i inne). Tu wszędzie prawie leży piękna czarna ziemia. Niemniej żyzną jest górna część powiatów tyraspolskiego i ananiewskiego, stanowiąca północną gubernii granicę, obfita w gaje nad Dniestrem, Jahorlikiem i Kodymą. Południowa część gubernii (cały prawie powiat chersoński, odeski i południowe krańce powiatów bobrynieckiego, ananiewskiego i tyraspolskiego), składająca się z równin stepowych, doświadcza silnej i długiej suszy. Najmniej żyzną jest południowo-wschodnia część powiatu chersońskiego. Wszystkie rzeki, przepływające przez gubernią chersońską, należą do kotliny morza Czarnego. Główniejsze z nich: Dniestr, Bug, Dniepr i 14 drugorzędnych, tworzą przy ujściu limany. Do żeglugi, oprócz głównych rzek, zdatne są: Jahorlik i Ingulec. Klimat gubernii chersońskiej, z powodu otwartej i równej miejscowości, jest niestały. W lecie skwarny, w zimie ostry. Gubernia chersońska nie jest bogatą w minerały. Jednym z główniejszych jest kamień wapienny, w powiatach południowych wydobywany. Grunt powiatów północnych ma kolor szarawy i czerwonawy. Gubernia chersońska obfituje w glinę rozmaitego gatunku; zwyczajna biała, dla braku wapna, używa się w powiecie aleksandryjskim i bobrynieckim, do bielenia chat. W wielu miejscach tychże powiatów znajduje się torf; miejscami dają się spostrzegać oznaki rudy miedzianej i żelaznej. W Bugu i rzekach z nim połączonych znajdują skamieniałości. Królestwo zwierzęce niegdyś było daleko bogatszem i rozmaitszem, aniżeli teraz. Były tam suhaki, to jest dzikie owce, których rogi stanowiły przedmiot znacznego handlu Oczakowa i Perekopu. Dziś rasa ich wyginęła zupełnie. Nad Dniestrem i Dnieprem żyły dziki, a w stepach pasły się tabuny dzikich koni. W tak zwanym Czarnym lesie, w powiecie aleksandryjskim, znajdowały się dzikie kozy, borsuki, i dotąd jeszcze poławiają się kuny i wiewiórki. Wilków, zajęcy i lisów, jest wielkie mnóstwo; w 1824 roku w powiecie odeskim złowiono czarnego wilka. Z ptaków w gubernii chersońskiej znajdują się: orły, dropie, cietrzewie, żórawie, bociany, kuropatwy, kuliki i wiele innych. Na limanach żyją łabędzie i pelikany. Z amfibiów pospolity jest w tych stronach żółw. W południowych powiatach pełno jest wężów. Owadów bardzo wiele; najokropniejszą z tych jest przylatująca szarańcza. Zjawia się ona w czasie nieoznaczonym i przez kilka lat wciąż pustoszy pola. Rzeki obfitują w ryby; w nich się poławiają: białuga, jesiotr, sterlet, sum, sądak, okuń, karp', karaś, szczupak i leszcz. Rybolówstwo stanowi znaczny puzemysł nadbrzeżnych mieszkańców. Flora jest bardzo rozmaitą i zawiera w sobie rośliny Austryi, Ukrainy i stepów z północy do morza Kaspijskiego przyległych. Mieszkańców w gubernii liczą około 1,000,000. Ludność stanowią Małorusy (plemię najliczniejsze), Mołdawianie, Bulgarowie, Wielkorosyanie, Niemcy (przybyli po większej części z Wirtembergii i wielkiego księstwa badeńskiego), Serbowie, Grecy i Żydzi (131,916). Miasta, z wyjątkiem Odessy, Nikołajewa i Chersonu, nieludne i ubogie. Liczba miasteczek niewielka, a te nie są jeszcze urządzone należycie. Do najlepszych należy Sewerynówka. Hodowanie bydła (szczególnie owiec), rolnictwo i handel stanowią główny przemysł mieszkańców. Rozwój rolnictwa, stosownie do własności gruntu, jest rozmaity. Na brzegach morza Czarnego aż do Dniestru, cała powierzchnia składa się z suchych i piaszczystych stepów, zupełnie do uprawy niezdatnych. Ale w miarę oddalania się od morza, żyzność się powiększa. W ogólności rolnictwo w powiatach północnych jest w stanie zadawalniającym, w części zaś południowej gubernii [ 575 ]bardzo wiele do życzenia pozostawia. Koloniści zagraniczni sieją wyborny tytuń. Ogrodnictwo znaczne przynosi korzyści. Drzewa owocowe, melony, kukurydza i różne warzywa rosną wszędzie prawie. Miejscami napotkać można drzewa morwowe (nad Dniestrem) i winogrona. Jedwab' wyrabia się w koloniach niemieckich, a winne latorośle hodują, szczególnie na futorach do Odesy należących i po niektórych koloniach niemieckich i bulgarskich, w powiatach odeskim i tyraspolskim. Lasy stanowią najubozszą gałąź gospodarstwa wiejskiego. Najpiękniejsze gaje znajdują się w powiecie aleksandryjskim (Czarny las). Hodowanie bydła stanowi najgłówniejsze bogactwo mieszkańców. Na otwartych stepach pasie się mnóstwo owiec, koni i bydła; ale gałąź ta gospodarstwa wiejskiego nie wszędzie do stanu kwitnącego jest doprowadzona. Stadniny dość znaczne, ale odbyt na konie rok od roku trudniejszym się staje, cena się zniża i bardzo często stadniny do upadku się chylą. Pochodzi to ztąd po części, że rozmnożenie koni nad Donem znaczne przybrało rozmiary i za nizką cenę są sprzedawane. Konie tutejsze są bardzo silne. Bydło w znacznej ilości utrzymują właściciele ziemscy i rolnicy; odbyt na nie pewny zawsze, a ceny są dosyć stałe. Rasa chersońska, w wielu miejscowościach zmięszana z rasą węgierską, w ogóle zaś wielka i silna. Po niektórych gospodarstwach obywatelskich znajdują się bawoły. Owce, szczególniej w powiatach południowych, w znacznej są liczbie: zwyczajne, cygajskie i hiszpańskie. Merynosów i metysów przeszlo 60,000 głów. Pszczolnictwo bardzo wielu zwolenników liczy w gubernii chersońskiej. Przemysł fabryczny małe uczynił postępy. Najwięcej ma powodzenia gorzelnictwo. Handel wewnętrzny skupia się na jarmarkach w Nowomirgorodzie, Elizabetgradzie, Wozniesieńsku, Chersonie i niektórych miasteczkach. Herb gubernii chersońskiej: w złotem polu czarny orzeł dwugłowy z koroną, w prawej nodze trzymający gałązkę laurową, a w lewej płomień; na piersiach jego w złotej tarczy u góry wystawiony krzyż złoty z czterema promieniami. Najlepszy opis gub. chersońskiej jest Szmita w „Materyałach dla geografii i statistiki Rossii“ (Pet. 1863). Biskupstwo chersońskie katolickie istniało od r. 1847 do 1852, poczem przeniesione do Tyraspola (ob.), zowie się dziś tyraspolskiem (Artykuł napisany na podstawie Enc. Orgelbranda i najnowszych danych urzędowych).