Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Chełmża

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Chełmy

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Chełmża

Chełpowo→

[ 569 ]Chełmźa, niem. Culmsee, Kulmsee, zwane też w niektórych rękopisach Chełmżyca lub Łoża, małe m. w pow. toruńskim, na bitym trakcie między Chełmnem a Toruniem, przeszło milę od Chełmna, 3 mile od Torunia; leży na półwyspie wielkiego jeziora, ciągnącego sie więcej niż milę od Chełmży do Zalesia. W pobliżu z drugiej północnej strony leży drugie jezioro przy Bielczynach, zwane Miałkusz; o tem jest podanie jeszcze u ludu, że św. Jutta, ilekroć musiała sobie skrócić drogę do Chełmży, szła prosto przez to jezioro i nic jej nie szkodziło; mówią także ludzie, że nad Miałkuszem kościół zapadł, a rybacy, zasadzając sieci na ryby, nieraz zahaczą o jego wieże. W obronnem tem z natury miejscu istniał oddawna gród warowny, Loza nazywany, który pogańscy Prusacy kusili się zdobyć, i nieraz dotkliwą klęskę ponieśli. Pierwsi chrześcianie, jak piszą stare wizytacye kościelne, pamiętali tu czasy Mieczysława. Darem księcia Konrada mazowieckiego posiadał Lozę biskup pruski Chrystyan, po którym przeszło to miasto na własność biskupów chełmińskich. R. 1251 biskup chełmiński Heidenryk, następca Chrystyana, przeniósł zapewne z Chełmna stolicę biskupstwa chełmińskiego do Chełmży, jak odtąd prastarą Lozę nazywano. Do swojej kapituły przybrał sobie około 40 kanoników reguły św. Augustyna, którzy jakoby zakonnicy wiedli życie wspólne. R. 1264 biskup Fryderyk von Hausen, sam krzyżak, zmusił kapitułę do przyjęcia reguły krzyżackiej, przyczem zmniejszył ich liczbę do 26. Chełmża, chociaż miasto biskupie, było od początku mocnymi murami obwarowane. R. 1268 najwaleczniejszy szczep pruski, pogańscy Sudawowie, napadli i oblegali Chełmżę; chełmżanie jednak, wypadłszy na nich, zabrali do niewoli najznakomitszego wodza, poczem Prusacy ustąpili. Także i w r. 1273 sławny wódz Sudawów, Skomand, daremnie oblegał Chełmżę. Roku 1410 po bitwie pod Grunwaldem na krótki czas poddała się, potem jednak znowu została utracona. R. 1422 oblegał m. król Jagiełło z wojskiem litewskiem i zdobył je, przyczem prawie całe wraz z katedrą zgorzało; król naprawił szybko mury, a kiedy świeże wojsko nadchodziło, bronił się z po za ruin dawniejszego kościoła. R 1454 przystąpiło ono do związku naprzeciwko krzyżakom; do Polski ostatecznie przyłączone pokojem toruńskim r. 1466. W Ch. przemieszkiwali zwykle przed reformacyą biskupi chełmińscy jako w swojej stolicy, kiedy jednak w czasach zaniedbania i wojen zamek ich podupadł, tylko z potrzeby tu przybywali na uroczyste święta albo w innym jakim obowiązku. Częściej też odprawiali w Ch. synody, na które duchowieństwo z całej dyecezyi się zjeżdżało, jak np. biskup Arnold odrawił synod między r. 1402 i 1416, w roku 1438 Jan Marienau, r. 1481 w grudniu Szczepan Maciej, r. 1577 i 1583 biskup Piotr Kostka, r. 1605 d. 21 czerwca bisk. Wawrzyniec Gębicki; bisk. Otto, zmarły 1349, także odprawił synod dyecezyalny w Ch., dekreta jednak tegoż synodu do nas nie przeszły. Po kilkakroć byli i królowie polscy w Ch., jako np. w r. 1552 d. 22 czerwca przybył tu Zygmunt August; ówczesny bisk. Łubodzieski powitał go u katedry łacińską przemową; w r. 1627 podczas wojny ze Szwedami przybył do Ch. król Zygmunt III z królewiczem najstarszym Władysławem, późniejszym królem, i wielu senatorami, żeby uczcić grób błog. Jutty, w chełmżyńskiej katedrze pochowanej. Za polskich czasów znajdowały się w Ch. 3 kościoły katol. Katedra, fundowana przez biskupa Heidenryka r. 1251, budowa zaczęta 1254; pogorzała r. 1422 we wojnie z krzyżakami i następnie daleko piękniej odbudowana, należy do największych i najokazalszych kościołów dyecezyi chełmińskiej; ma 2 kaplice po bokach, 3 nawy, wysokie sklepienie, wieżę wysmukłą. Spoczywa tu błog. Jutta, dawniej księżniczka w Sangershausen, a potem uboga pustelnica, żyła 4 lata około Ch., umarła roku 1264; teraz jest znowu zapomniana, ale przedtem bardzo czczona; grób jej cudami słynął, wierni liczne tu czynili pielgrzymki, osobliwsze nabożeństwo do tej świętej miał król Zygmunt III i małżonka jego Konstancya; w r. 1621 kiedy szedł na Turków, wprzód siebie i całe królestwo ofiarował tej świętej, czyniąc ślub, że odnowi ku niej nabożeństwo. Jakoż w 6 lat potem, gdy bawił w tych stronach na wojnie ze Szwedami, przybył tu wraz z synem swoim Władysławem, żeby grób jej uczcić; wybrał też uczonego jezuitę Fryderyka Szembeka, który żywot tej świętej dokładnie opisał; w kaplicy błog. Jutty, w której spoczywa, wisiały dawniej obrazy, które król oglądał, a które jej życie przedstawiały; na jednym był napis: „Prussia tam divos gaude observare patronos, Et sacra purpureis ossa reconde levis, Ne pestem ferrumque, famem patiaris et ignem, Quorum subsidio tuta sed esse queas!“ Z podpisem takim: „Erga beatos Prussiae Patronos devotus, eorum antiquas imagines, injuria temporum laesas, hisce similibus ab interitu vindicavit Gabriel Władysławski.“ Ma także katedra chełmżyńska wiele grobów i nagrobków biskupów chełmińskich i prałatów dawniejszej kapituły. Z pomiędzy ostatnich zasługuje na wspomnienie pochowany tu Gabryel Władysławski, rodem z Chełmży, z rodziców mieszczan; pierwotnie nazywał się Prowański, [ 570 ]kształcił się na akademii w Krakowie, gdzie uzyskał stopień doktora teologii; następnie był proboszczem kolegiaty warszawskiej, scholastykiem łęczyckim i kanonikiem płockim. Król Zygmunt polubił go, mianował swoim sekretarzem, nobilitował, powierzył mu do wychowania swoich synów, najbardziej Władysława najstarszego, późniejszego króla, po którym przyjął nową nazwę Władysławski; roku 1616 mianowany kanonikiem chełmińskim wrócił do Ch., r. 1624 w czasie wakansu był administratorem dyecezyi chełmińskiej, r. 1625 ufundował klasztór franciszkanów w Ch., w r. 1627 miał szczęście widzieć znowu po długim czasie króla Zygmunta i jego następcę Władysława, których po tutejszej katedrze oprowadzał. Przed śmiercią (umarł 13 lipca 1631) zapisał cały swój majątek akademii krakowskiej, który był wcale znaczny, bo zostawił po sobie gotówki 20,000 złp. i miasto Izbicę wraz z przyległemi dobrami: Sokołowo, Długie, Skaszewo, część Śmieszewa, Nową wieś i młyny Pasieka i Sokołówka; dobra te leżą w wojew. dawniejszem brzesko-kujawskiem. Kanonik Władysławski nabył je za 30,000 złp. od Jana Łowickiego, kasztelana łędzkiego, w r. 1630, przedtem ks. Władysławski ufundował był bursę przy akademii krakowskiej, w której mieli mieć wolne miejsce zdatni studenci, uczęszczający na akademią w Krakowie. Do św. relikwij trzeba zaliczyć t. z. klucz św. Huberta, który się znajdował w skarbcu katedralnym, słynąc naokół dziwnemi łaskami, mianowicie przeciwko wściekliźnie, tak u zwierząt jako i u ludzi; cała kapituła chełmińska poświadcza to w piśmie do regencyi kwidzyńskiej r. 1805, jako z całej okolicy dalej niż o 20 mil przychodzili tu ludzie i pewne uleczenie mieli, jak świadczą akta. Św. Hubert, bisk. w Leodyum, używał tego klucza, około połowy przeszłego wieku dostał go z Rzymu kanonik chełmiński Józef Rembowski, który go r. 1763 podarował na własność kapitule. Kiedy w r. 1825 przeniesiona została stolica biskupów chełmińskich do Pelplina, dotychczasową katedrę w Ch. zamieniono na kościół par. za który teraz służy. Drugi kościół św. Mikołaja podług wizytacyi bisk. Olszowskiego istniał za Mieczysława r. 979; był od dawna parafialny; dotacyi miał 12 włók i 4 włóki dla proboszcza; r. 1251 bisk. Heidenryk wcielił go do tutejszej kapituły; r. 1304 został nowo wzniesiony jak teraz jest, z cegły i kamienia; r. 1699 ufundował bisk. Tylicki na 12 włókach tego kościoła piątą kanonią t. z. doktorską; od r. 1827 posiadają go luteranie. Kościół oo. franciszkanów z tyt. św. Jerzego także zdawna istniał; r. 1260 stało w nim ciało błog. Jutty przed pochowaniem; r. 1348 bisk. Otto wcielił go do kapituły; podczas reformacyi zupełnie podupadł; znany Gabryel Władysławski odnowił go własnym kosztem i oo. franciszkanów przy nim ufundował w r. 1625; po kasacie klasztoru od r. 1800 mieszkali tu emeryci i chorzy duchowni; od r. 1820 mieli go luteranie, aż pogorzał roku 1827. Przez pierwszy podział Polski przeszło m. Ch. na. własność pruskiego rządu i zostało sekularyzowane r. 1772; podług statystyki z r. 1868 liczyło mieszkańców 2378, kat. 1342, ew. 800, domów w ogóle 410, mieszkań prywat. 180, areału 7515 m.; ma sąd okręgowy, pocztę, stacyą telegraficzną; wkrótce przybędzie dworzec kolei żelaznej, którą poprowadzili na prawym brzegu Wisły z Malborga do Torunia przez Sztum, Kwidzyn, Gardeję, Grudziądz i Chełmżę (do Chełmna pójdzie odnoga z Kruszyna); jest 1 browar, melkarnia; jarmarki kramne, na bydło i na konie odbywają się 4 razy w roku; w Ch. obiera się posłów z dwóch połączonych powiatów chełmińskiego i toruńskiego, tak do rejchstagu jak do sejmu pruskiego. W r. 1867 chodziło do tutejszej szkoły 3-klasowej 238 dzieci katolickich. Parafia chełmżyńska liczyła wtedy dusz 3078; do niej należą wioski prócz Chełmży: Warszewice, Franciszkowo, Kończewice, Głuchowo, Windak, Nowe i Stare Skąpe, Nowa i Stara Archidyakonka, Dziemiany, Lisnowo, Chrósty, Witkowo, Witkówko, Pluskowęsy, Obrąb, Aleksandrowo, Bielczyny i Kuchnia; szkoły par. mają Chełmża o 3 klasach, Kończewice, Pluskowęsy i Windak. Dekanat chełmżyński liczy 16,825 dusz; kościoły paraf. mają oprócz Ch. następujące wioski: Biskupice, filia Przeczno, Dźwierzno, Gronowo, Grzybno, fil. Trzebcz, Grzywna, Kiełbasin, fil. Srebrniki, Nawra, Biskupie Papowo, Unisław i Wielkałąka. Protestantów prawie żadnych nie było za polskich czasów; dopiero po okupacyi namnożyli się; w Ch. przeszło 800 dusz; r. 1820 zabrali kościół pofranciszkański św. Jerzego; od r. 1827 posiadają kościół św. Mikołaja. Jak wynika z akt hodowano dawniej w Ch. wiele chmielu, nawet wino dobrze się udawało. R. 1275 bisk. Werner ustąpił chmielnik i winnicę kapitule. Kś. F.