Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bychawka

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 488 ]Bychawka, wś, pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Bychawka, odl. o 18 w. od Lublina na połud., graniczy z Bychawką. Leży w malowniczej i rozległej dolinie i piękny przedstawia widok śród ogrodów i łąk, które przerzyna rzeczka B. płynąca od Bychawy. B. posiada kościół parafialny. Według wizyt biskupich B. od 14 w. do końca 16 była w posiadaniu jednych dziedziców niepodzielną. R. 1332 r. właścicielem jej był Eliasz, fundator kościoła. W 1513 r. Jan Stanisław Przedbór zwany Bychawski, r. 1558 Jan Jakób i Stanisław Bychawscy dziedzice na Bychawce. Przy końcu wieku 16 B. podzieloną została na trzy części lit. A., B., C. i do dziś należy do trzech właścicieli. Część jednak największa lit. B., położona na południe i granicząca z Bychawą, jeszcze do połowy wieku 17 należała do Bychawskich. Roku 1629 był właścicielem Seweryn Bychawski; po nim ciągle się zmieniali właściciele. Od r. 1805 do 1834 posiadał B. hr. Karol Scypio, którego marnotrawne gospodarstwo dało powód do znanego epigramatu o dwóch Scypionach, z których „jeden zburzył Kartaginę a drugi Bychawę“. Po Scypionie B. była sprzedaną przez publiczną licytacyą. Ta część B., oznaczona lit. B., zajmuje obszaru ziemi ornej przeważnie gleby pszennej morg. 1100, łąk 50, lasu 200, liczy 29 dm. i 336 mk. Włościanie mają po 16 morg. ziemi i po jednej mordze łąki; należy do nich ziemi ornej gleby żytniej morg. 464, łąk 29. B. lit. A. (Radkowem także zwana) posiada młyn cylindrowy o dwóch kamieniach francuzkich, sadzawkę rybną, ziemi ornej gleby w połowie pszennej morg. 400, łąk 36, lasu 160. Włościanie, których dusz 147, domów 18, posiadają ziemi ornej morgów 175, łąki morg. 6. B. lit. C., położona na wschód a granicząca z Jabłonną, od r. 1613 do naszych czasów należała do Gruszeckich. Fol. lit. C. zajmuje ziemi ornej gleby w połowie pszennej morg. 180, łąk 17, lasu 30. Włościanie, których dusz 127, dm. 14, posiadają ziemi ornej morg. 139, łąk 12. W całej B. łąki przeważnie mokre, gospodarstwo prowadzone systemem dawnym, trzypolowym. Ogólna ludność B. wynosi 664 dusz, wszyscy wyznania rzymsko-katolickiego. Młyny arendują żydzi. Kościół parafialny murowany pod wezwaniem Wszystkich Swiętych był fundowany r. 1332 przez Eliasza, dziedzica na Bychawce, i przez tegoż uposażony. Kościół pierwotnej fundacyi został zniszczony. Roku 1781 już był kościół drewniany stary, chylący się do upadku a r. 1802 zapieczętowany z obawy zawalenia się. Nabożeństwo odprawiano w zakrystyi, nieco lepszej od zapieczętowanego kościoła. Kosztowności, jakie posiadał ówczesny kościół, mianowicie srebrna sukienka na obrazie Matki Boskiej i inne srebrne naczynia zostały zabrane w r. 1794. Roku 1797 kosztem Krystyny z Suchodolskich Gruszeckiej, Tomickiej, Babickiej i innych niewymienionych z nazwiska osób rozpoczęto [ 489 ]budować kościół nowy, murowany w połowie z cegły, długości łokci 36, szerokości łokci 18 mający a ukończono r 1816 staraniem ówczesnego proboszcza księdza Jakóba Żuczkowskiego i Kaspra Gruszeckiego kollatora, dziedzica wsi Wierciszów i Bychawka lit. C. Gdy r. 1840 został proboszczem śp. ks. Walenty Baranowski, późniejszy biskup lubelski, dla kościoła i parafii w Bychawce nastały świetniejsze czasy. Ks. Baranowski nader gorliwie zajął się restauracyą i upiększeniem kościoła, przy pomocy ówczesnych parafian, nadto cmentarze kościelny i grzebalny opodal stojący kamiennym murem otoczył. Dzwonnicę kamienną wystawił w miejsce dawnej drewnianej; nareszcie plebanią murowaną z kamienia z suterenami i szkółką także murowaną z kamienia wystawił. Szkoła ta uposażoną była przez Józefa Ciołek Poniatowskiego, właściciela wsi Tuszów, funduszem w Banku lokowanym w kwocie rs. 3802, od której procent rs. 152 pobiera nauczyciel. Roku 1857 ks. Baranowski, jako sufragan lubelski a proboszcz w Bychawce, kościół swój odnowiony we wszystkie potrzeby opatrzony poświęcił. Roku 1873 kościół w B., potrzebujący nowej restauracyi, staraniem obecnego proboszcza ks. Euzebiusza Warszawskiego a znacznym kosztem Romana Kozaryna, parafianina, dziedzica Jabłonny, z pomocą innych obywateli i włościan w parafii został wyrestaurowany, odświeżony, blachą żelazną pokryty i nową wieżą ozdobiony, Na cmentarzu grzebalnym znajduje się kaplica w stylu ostrołukowym, murowana r. 1848, hr. Stadnickich, w której sklepach są groby familii Stadnickich. Na cmentarzu tutejszym pochowany został Kajetan Kożmian, kasztelan, autor „Ziemiaństwa“ i „Stefana Czarnieckiego“, zmarły w 1856 r. Do par. B. oprócz Bychawki należą wsie: Wierciszów, Ossowa, Tuszów, Iżyce, Piotrowice, Bystrzyca i Jabłonna, na polach której są krzaczki, miejsce choinką zarosłe, „Boże miłosierdzie“ zwane, przez lud za miejsce cudowne uważane, gdzie od dawna na Wniebowstąpienie Pańskie kompaniami o mil kilka gromadzi się lud, modli się pod krzyżem i ziemią, jakby cudowną, rany i chore części ciała okłada. Od dawna właściciele Jabłonny starali się u władzy duchownej o pozwolenie postawienia kaplicy „w krzaczkach“, na co nie zezwolono. Par. B. dek. lubelskiego liczy 2821 dusz. W B. przebywał często znany astronom Jan Baranowski i w Bibl. Warsz. (z r. 1846 i 49) ogłaszał „Tabelle ruchu ptastwa, uważanego w Bychawce“ w latach 1845 i 1848.“ E. W.

Bychawka, Koza, Samica, rzeka. Poczyna się pod Nową wsią, pow. krasnostawski, płynie na zachód do Martynówki, poczem zaraz uchodzi w pow. lubelski i płynie ku północy przez Wolę Gałęzowską, Gałęzów, Bychawę, Bychawkę i pod Osmolicami wpada z prawego brzegu do Bystrzycy. Długa 18 wiorst. Pod Bychawą przyjmuje z prawego brzegu Kosarza. Miejscowa ludność uważa B. za połączenie rz Kosarza i Gałęzówki, które dopiero od wsi Bychawki przybierają to miano. Dolina tej rzeczki ma brzegi wzgórzyste i bardzo malownicze.