Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Buk

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 455 ]Buk, wś i folw., pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Gołcza; odl. od Miechowa 12 w. W 1827 r. było tu 12 dm. i 124 mk., obecnie 18 dm., 192 mk., 137 m. ziemi włośc. i 493 m. dworskich. Folwark należy do dóbr Maków, lecz stanowi oddzielną realność. W 15 w. należała ta wieś do Jana Mandrostky. W aktach kościoła we wsi Wrocimowicach znajdujemy wiadomość, że w r. 1623 wieś Buk była własnością Jana Zapolskiego, żupnika olkuskiego. W akcie tym czytamy: „ma kmieci poddanych 4, i osobno dwie role kmiece puste, zagrodników 4, ma folwark i dwór według kondycyi szlacheckiej, dobrze i porządnie zbudowany; grunta dobre rodzajne i z nich zboża plenne, łąki polowe i pasze dobre, sadzawkę i las. Gaj na tej dziedzinie w trzech miejscach, dębowy z brzozowym i osikowy dobry. Majętność ta jest wolną, bo żadnych zapisów ani wyderkafów na się wniesionych niema.“ Zapolski nabył tę wieś od Zbilitowskiego za 12000 złp.

Buk, wś w gub. witebskiej nad rzeką Chałujcą.

Buk, wieś, pow. Lisko, o 6 kil. od Cisnej, w par. rz. kat. Wołkowyja, z par. gr. katol. w miejscu.

Buk, miasto powiatowe, W. ks. P., okręgu poznańskiego, położone pod 52°21′ szer. półn. i 34°11′ dług. wschodn. od Ferro; w równinie bezleśnej, dość urodzajnej, na dawnym trakcie z Poznania do Kargowy i Krośna. W r. 1875 miało 2652 mk., w r. zaś 1871 było 2670 mk., domów 240; 356 ew., 2048 kat. i Polaków, 266 żydów. Siedziba komisarza obwodowego. Sąd okręgowy w Grodzisku. Kościół katol. parafialny należący do dekanatu bukowskiego; kościół protestancki. Szkoła elementarna kilkoklasowa; 440 analfabetów; ożywiony ruch rolniczy, handel zbożem, bydłem i okowitą, 4 jarmarki, wielu szewców; fabryka serów, [ 456 ]gorzelnictwo, w okolicy 3 gorzelnie, młyn parowy w Sędzinie. Miejska kasa pożyczkowa. Towarzystwo pożyczkowe polskie, liczące 214 członków. Dwóch lekarzy, apteka. Stacya kol. żelaznej marchijsko-poznańskiej, pomiędzy Poznaniem a Zbąszynem, otwartej 26 czerwca 1870, o 29 kil.; urząd pocztowy III klasy; stacya telegraficzna. W r. 1811 Buk miał w 209 domach 1274 mk. Do r. 1257 był wsią książęcą. W tymże r. Bolesław książę wielkopolski nadał ją biskupom poznańskim. W XVIII jeszcze wieku Jan Gerbisz biskup poznański wyniósł Buk do rzędu miast i nadał mu prawo magdeburskie. W XV wieku Jan Lubrański nadał sukiennikom tu osiadłym różne przywileje. W kościele dawniejszym, który spłonął, znajdowały się nagrobki: 1) Stanisława Reszki, opata jędrzejowskiego, który się w Buku urodził i szpital tu fundował; sławnego męża stanu i dyplomaty, sekretarza Hozyusza na soborze trydenckim, nauczyciela Andrzeja Batorego, synowca króla Stefana, za Zygmunta III posłującego do Rzymu i Neapolu w celu poszukiwania sum neapolitańskich, zmarłego w Neapolu r. 1603. 2) Macieja i Stanisława Niegolewskich z r. 1689 i 1684; ostatnie jeszcze zachowane. W dawniejszych wiekach w Buku cztery jeszcze były mniejsze kościoły: 1) św. Mikołaja; 2) św. Wojciecha; 3) św. Ducha i 4) św Rocha. Bukowski powiat graniczy na północ z powiatem międzychodzkim i szamotulskim; na wschód z poznańskim; na południe z kościańskim i babimoskim; na zachód z międzyrzeckim. Rozległość wynosi 17,2840 mil kwadr. Powiat jest równiną wzgórzami nie przerywaną; w części południowo-zachodniej dość znaczne jeszcze utrzymują się lasy. Ziemia w ogóle jest urodzajną. Ziemi ornej, łąk i pastwisk wiele przybyło, odkąd na przestrzeni lasów wykarczowanych liczne i nowe powstały osady. Większej rzeki niema w powiecie; z pomiędzy mniejszych Prut wypływa z powiatu i dąźy do Obry do powiatu kościańskiego. Jeziora większe są pod Niepruszewem i Bobrówkiem. Dobra Brody, Chraplewo, Głupoń, Rudniki, Kuślin, Gnin, Wąsowo, mają kopalnie torfu. Ludności było w r. 1875: 58,109, w r. zaś 1871: 57,889; 26,349 męzkiej, 30,540 żeńskiej; 19,299 ew., 36,749 katol. i polaków; 1,832 żydów. Na milę kwadratową przypada 3,200 mk.; powiat należy do powiatów najwięcej zaludnionych, wraz z ostrzeszowskim, odolanowskim, krotoszyńskim, wschowskim i pleszewskim. Gmin ma miejskich 5, wiejskich 111, gmin dominialnych 39: ogółem 155 gmin, 216 miejscowości, 6071 domów mieszkalnych. Miasta powiatu są: 1) Buk, 2) Grodzisk (Graetz), 3) Lwówek (Neustadt bei Pinne), 2) Nowy Tomyśl czyli Lutomyśl (Neutomischel), 5) Opalenica, które w r. 1871 razem mialy 11,555 mk. Pod względem narodowości, polacy tworzą znaczną większość. Najmniej zniemczone miasta są: Buk i Opalenica. Głównem zatrudnieniem mieszkańców jest rolnictwo i chów bydła. Miejscem urzędowania landrata jest Nowy Tomyśl; mieszka tam także poborca powiatowy. Powiat podzielony jest na 5 obwodów: 1) bukowski, 2) lwowecki; 3) nowotomyski; 4) grodziski, 5) kuśliński. Siedzibą fizyka powiatowego, cyrulika i weterynarza pow. jest Grodzisk. Zamiast sądu powiatowego kolegialnego, umieszczonego w Grodzisku aż do 1 pażdziernika r. 1879, obecnie w powiecie dwa ustanowiono sądy okręgowe w Grodzisku i w Nowym Tomyślu, należące do sądu ziemiańskiego w Międzyrzeczu. Parafij katolickich jest w powiecie 14: Buk, Niepruszewo należące do dekanatu bukowskiego; Bukowiec, Dakowy Mokre, Gnin, Granowo, Grodzisk, Michorzewo, Opalenica, Ptaszkowo nal. do dek. grodziskiego; Kąkolewo, do dek. szmigielskiego; Brody, Nowy Tomyśl i Witomyśl do dek. lwoweckiego. Parafij protestanckich jest 5: Lwówek, Nowy Tomyśl, Grodzisk, Kąkolewo i Kuślin. Żydzi mają synagogi w Grodzisku i we Lwówku. Wyższych szkół w pow. niema. W Grodzisku jest rektorska kilko-klasowa. Szkoły miejskie i elementarne wiejskie są pod nadzorem inspektora powiatowego mieszkającego w Nowym Tomyślu; 12499 jest analfabetów. Księgarnia i drukarnia istnieje od dość dawnego czasu w Grodzisku. Pow. ma obszaru 372,750 morg. magdeb.; większa własność wynosi mniej więcej morg. 195,500. Od r. 1848 w ręce niemieckie przeszło 48,801 m.; obecnie do polskich właścicieli należy jeszcze 99,306 m. Gorzelnie znajdują się w Starym Tomyślu, w Bolewicach, w Brodach, w Bukowicach, w Chraplewie, w Dakowach Mokrych, w Chudopsicach (Dürrhund), w Jastrzembiku, w Koninie, w Liniu (Linde), w Młyniewic, w Lwówku (Neustadt-Schloss), w Niepruszewie, w Pakosławiu, w Piaskach, w Róży, w Śliwnie, w Surynie, w Trzciance, w Wąsowie, w Wojnowicach i Zembowie; gorzelnia parowa w Grodzisku; 5 browarów w Grodzisku, w Nowym Tomyślu, w Starym Tomyślu, we Lwówku, w Wielkiej wsi (Grossdorf); fabiarnie w Nowym Tomyślu, w Buku, w Grodzisku, w Lwówku; przędzalnie wełny w Nowym Tomyślu, w Grodzisku; fabryka kopert i tylek w Grodzisku; młyny w Nowym Tomyślu, w Lwówku, w Brodach, Sempolnie, w Matrendze, w Niepruszewie; cegielnie w Brodach, w Głuponiu, w Sliwnie, w Wąsowie, w Bolewicach, w Poradowie. Główniejsze trakty przechodzące przez powiat są: gościniec czyli szosa ze Stęszewa przez Granowo, Kosowo i Grodzisk do Wolsztyna, 2) z Pniew (Pinne) przez Lwówek, Bolewice [ 457 ]do Trzciela (Tirschstiegel). Kolej żelazna przerzyna powiat poznańsko-gubeńska ze stacyami w Kalwach, w Buku, w Opalenicy i w Nowym Tomyślu. Urząd pocztowy drugiej klasy ze stacyą telegraficzną w Grodzisku; urzędy pocztowe trzeciej klasy w Buku, w Lwówku i w Nowym Tomyślu ze stacyami telegraficznemi; bez takowych w Kąkolewie i w Opalenicy; ajentury pocztowe w Bukowcu (Eichenhorst), w Granowie, w Kuślinie i w Otuszu. Powiat położony blizko granicy Niemiec w dawniejszych wiekach cierpiał przez najazdy, nadto przez morową zarazę spustoszał; co było powodem, iż sprowadzono w znacznej liczbie kolonistów obcych. Tem się tłumaczy, że obecnie jeszcze pomiędzy gminami wiejskiemi kilkadziesiąt jest tak zwanych „olędrów,“ zaludnionych przez kolonistów niemieckich. Cały dzisiejszy powiat bukowski częścią był dawnego województwa poznańskiego. M. St.

Buk, niem. Buck, 1.) folwark, okr. wójt. i urząd stanu cywilnego Jarentowice, 6 kil. od stacyi poczt. i par. Radzyn, w pow. grudziąskim, 72,24 ha. obszaru; wieś ta wymieniona w przywileju Konrada mazowieckiego z roku 1222, między wsiami nadanemi pierwszemu biskupowi pruskiemu Chrystyanowi. Ma 2 dm., 14 mk., ewang.

2.) B., niem. Boeck, inaczej Nowa wieś po polsku, dobra szlach., pow. złotowski, par. Buczek, st. p. Lipka, okr. wójt. i urz. st. cyw. Batorowo, ma 512 ha. rozl., 16 dm., 135 mk., 14 kat. Należał zawsze B. do Batorowa i zwykle do rodzin niemieckich, tylko w XIX w. przez pewien czas do Grabowskich. Od r. 1867 odłączony od Batorowa.

3.) B. goralski, niem. Buggoral, wś włośc., pow. brodnicki, okr. wójt. i urząd stanu cywilnego Nowawieś, par. Lembark, st. poczt. Jabłonowo, ma szkołę ludową, 2530 m. rozl., 60 dm., 431 mk., 81 kat.