Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bużyn

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 486 ]Bużyn, wś, pow. czehryński, nad Dnieprem, o 20 wiorst od Czehryna, śród wyżyn piaszczystych, bagien i moczarów. W pobliżu wsi zaległ też bór sosnowy. R. 1864 B. miał 80 dm., 528 mk. Dniepr rozdziela się tu na ramiona, mnogie tworzy ostrowy, liczne kształci odnogi i zalewy. W kierunku równoległym z Dnieprem ciągnie się szereg wiosek, które się wiążą z B. jakby w jednę wieś. Te wioski są: Tiunki, Szabelniki, Borowica, Mudrówka, Topiłówka i Łomowata. Podanie twierdzi, że B. przed wieki miał być znaczną osadą, z 40 cerkwiami, która wszakże przez tatarów została zburzoną. Owe zaś 40 czyli „sorok“ cerkwi są też liczbą tradycyjnie niejako uświęconą i przywiązaną do wszystkich niemal ukr. grodów przedwiecznych i podaniowych. Bądźcobądź znajdują się tu i dziś starożytne grobowiska, dowodzące odległych osiedlin. Jednakże ów dawny podaniowy B. musiał być po zniszczeniu swojem przez długie wieki tylko uroczyskiem; ile że dopiero w 1639 r. znajdujemy pierwszy ślad powtórnego prawdopodobnie założenia jego. W dawnym summaryuszu akt grodz. kijow. czytamy dekret w tymże 1639 r. wypadły „między Stanisławem Daniłowiczem star. korsuńskim i czehryńskim (powodem)“, a ihumenem monasteru nikolskiego kijow. (pozwanym), o osadzenie na gruntach czehryńskich „do miasta Kryłowa należących t. j. Pińskich hor z uchodami Woronych łóz i Bużynia z inszymi osadami i przysiołkami, do którego to miasta Czehrynia, według przywileju, to wszystko należy, a tenże ihumen nikolski z kozakami zaporozkiemi na uchody kryłowskie na rzece Dnieprze, począwszy od rz. Bezimiennej leżące futory t. j. na stronie gdzie Kryłów leży, nad rz. Irklejem i Kaniberką, Baszki i Podorostoje odjął, i do tych to Woronych łóz i Bużynia przygarnął, którego będzie na mil cztery“. Dekret ten przyznał posiadanie tych nowopowstałych siół staroście Daniłowiczowi, i odtąd też B. zaczyna należeć stale do Korsunia a raczej do Czehryna, który w tych latach na oddzielne ukształcił się był starostwo. Wspomnienia dziejowe wiążące się z tem miejscem są następujące. W 1647 r. Bohdan Chmielnicki, oskarżony o knowanie „rebelliey“, schwytany i wzięty pod wartę, został stawiony tu w B. przed Aleksandrem Koniecpolskim, starostą natenczas czehryńskim. Chmielnicki padł do nóg staroście i uniewinniał się przed nim z przypisywanych sobie zamiarów. Ale skoro wypuszczono go na wolność, wnet się udaje na ostrowy dnieprowe i podnosi otwarty bunt (Domniem. Kochowski u Wójcickiego I, str. 271). W 1648 zaś roku, kiedy bunt był w całej sile, Koniecpolski, Grodzicki i Stefan Czarniecki, zabrani przez jakiś czas, jako więżnie, pod strażą trzymani byli (Żródła dziejow. p. M. Grab. i Aleks. Przeźdz. I str. 17). Jakże rychło zmieniły się role. W wojnach Romadanowskiego i Samojłowicza z Jerzym Chmielnickim droga przez B. była główną linią strategiczną, wiodącą z za Dniepru pod Czehryń. W 1622 r. Romadanowski, stanąwszy na lewym brzegu Dniepru, posłał z wojskiem na tę stronę ku Czehrynowi Prykłońskiego. Jerzy Chmielnicki z Tatarami pośpieszył mu stawić czoło, i pod Bużynem d. 8 sierpnia Prykłońskiego poraził na głowę (Pam. wrem. kommis. t. IV str. 191). W 1654 r. Stefan Czarniecki obległ w Bużynie koszowego Sierkę i Kasogowa, którzy w tutejszym zameczku byli się zamknęli: w sam dzień Wielkiejnocy Sierko potrafił się przebić przez szeregi oblegających i umknąć w stepy. Czarniecki zaś spalił B. (Akty otn. k ist. J. Z. R. t. V, str. 20). W 1678 r. wpadli tu Turcy i zburzyli B. W 1688 zaś roku, po dobyciu przez Turków Czehryna, na polach stoczona została krwawa bitwa między Karą [ 487 ]Mustafą a Romadanowskim i Samujłowiczem. Gromadne Turków zastępy pierzchnęły. Od czasu traktatu andrusowskiego, zawartego z Rossyą, cały prawy brzeg Dniepru od Trypola do Kryłowa, był skazany na „pustowanie“. Przeciąg tej ziemi pusty nazywał się „barierą“. Owóż wszystkie wioski w tej tak zwanej barrierze zawarte, a w ich liczbie i B., poznikały. Dopiero około 1765 r., jak o tem dowiadujemy się z lustracyi, B. znów na nowo został zasiedlony. W tych też czasach szła tędy granica polska, gdzie stały rozmieszczone tak nazwane właściwie kresy. Snuły się tu gęste patrole wdłuż łańcucha widet i posterunków. Dniepr, podmywając wirem brzegi, w jednem miejscu około Bużyna rozrył dwa prastare cmentarzyska, z których wydobyto kości ludzkie niezwykłych rozmiarów. Kilka też znaleziono całych kościotrupów, owiniętych jakby w śmiertelne koszule (żgła) z materyi złoto- i srebrno-głowej. Zresztą już i dawniej odkrywano tu podobne kości. Wróblewski, jeden z dawnych rycerzy z nad kresów granicznych, opowiada w swoim pamiętniku: „Moja wojskowość“, że gdy razu jednego objeżdżał luki wojskowe nadgraniczne, napotkał też tu w B. wykopane olbrzymie kości ludzkie, które gdy ujrzał jeden szeregowiec z jego eskorty, rzekł, że na to i oni noszą ładownice, ażeby i ich kości podobnie walały się w polu. Znaleziona tu też była przed laty urna starożytna ze szczątkiem popalonych kości. W okolicy bliższej B. sterczą rzędem mogiły, ale to są już prawdopodobnie pomniki różnych przeznaczeń i bardzo róznych dat. (Edward Rulikowski).