Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brzeźnica

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 410 ]Brzeźnica, 1.) rz., bierze początek pod wsią Chechłowo w pow. kozienickim, płynie w kierunku zach. półn. równolegle z Wisłą, pod wsiami Serpów, Bokowiec, Brzeźnica i na wschód od Kozienic wpada z prawego brzegu do Zagwożdżanki (Józ. Bliz. rękopis).

2.) B., rzeczka, powstaje śród łąk pod wsią Ochędzynem, w pow. wieluńskim; przepłynąwszy przez las dóbr Wieruszowa, dalej przez folwark Chobanin, wpada pod os. Wieruszowem przy papierni mirkowskiej do rzeki Prosny z prawego jej brzegu. Płynie równiną pomiędzy gruntami ornemi i łąkami, koryto dosyć równe i głębokie, bieg wody wolny i nieregularny. Długość mil 1 i pół, spadek mały, głębokość w zwykłym stanie od kilku cali do dwóch stóp dochodzi; w czasie zaś wezbrań podnosi się woda o dwie stopy. Szerokość koryta od 4 do 12, a przy ujściu 15 stóp.

2.) B., rzka, wypływa z błot pod wsią Dźwierzno, w pow. płockim. Płynie koło Brochocina, Trzepowa, gdzie wpada do niej mała struga, idąca od wsi Tchorza i Zalesia, a pod folwarkiem Winiary, który oddziela od miasta Płocka, wpada do [ 411 ]Wisły, ubiegłszy blisko mil 2. Do wsi Trzepowa brzegi jej są płaskie, ztąd zaś aż do samego ujścia, w głębokim parowie, przy mocnym spadku. W czasie wielkiej wody na Wiśle, woda podnosi się tu do znacznej wysokości; jednak z powodu wzgórzystych brzegów nie sprawia szkodliwych zalewów. W czasie roztopów i gwałtownych deszczów, przybiera bardzo szybko i wznosi się na stóp 5 nad stan zwyczajny.

3.) B., rzka, bierze początek we wsi Ryczki, w pow. biłgorajskim, płynie z południa w kierunku wschod.-półn. i przebiegłszy pszeszło pół mili, wpada pod wsią Kusze do rzeki Tutki z lewogo brzegu. Spadek jej wolny, płynie kręto w otwartej równinie, brzegi zarosłe krzakami, dno piaszczyste; największa głębokość łokci 2, szerokość łokci 3.

4.) B., rzka, wypływa ze stawów pod klasztorem jędrzejowskim, w pow. jędrzojowskim, a przepływając przez Jędrzejów, około wsi: Wolica, Rakowa, Chwaścic, Mścina, wpada do Nidy z prawego jej brzegu, pod wsią Borczowice. Długość jej 1½ mili, szerokość od 8 do 18 stóp, głębokość średnia cali 10. Płynie gruntem piaszczystym lub rędzinnym, brzegi ma naprzemian to niskie to wysokie, po nawalnych deszczach wzbiera do znacznej wysokości i zalewa okoliczne łąki i pola. Za Jędrzejowem wchodzi do stawu, przy którym jest młyn, zwany Całoszyn. W obrębie dóbr rządowych Wolica tworzy staw, przy którym urządzony młyn i tartak, zwany Kruk.

Brzeźnica, 1.) os., przedtem msto nad rz. Pichną, pow. noworadomski, gm. i par t. n., przy trakcie z Radomska do Wielunia, posiada kościół par., sąd gminny okr. II, urząd gminny, szkołę, stacyą pocztową, odległą od miasta Radomska 18 w. W 1827 r. było tu 152 dm. i 1393 mk. W 1859 r. 228 dm. i 1282 mk., obecnie 178 dm. i 1512 mk. Do miasta należy 1393 morg. ziemi. Miasto B. założone zostało w r. 1295 przez Leszka Czarnego księcia sieradzkiego, który w r. 1287 zostawszy księciem krakowskim i sandomierskim, osadę na inne miejsce przeniósł i nazwał ją Nową Brzeźnicą. Zamek tu niegdyś istniejący przebudował i umocnił król Kazimierz Wielki; następca jego Ludwik oddał B. wraz z okolicznemi wioskami Władysławowi księciu opolskiemu w lenne posiadanie w r. 1370, którą to darowiznę Władysław Jagiełło z powodu, że lennik na okoliczne miasta napadał i kupców przejeżdżających napastował, unieważnił i miasto Koronie przywrócił. Miejsce to pamiętne jest urodzeniem w r. 1415 Jana Długosza, ojca naszych kronikarzy, którego ojciec był rządcą tego miasta (praefectus). Na mocy konstytucyi z roku 1717 starostwo brzeźnickie (płaciło wtedy 1288 złp. kwarty), oddane zostało na wieczne czasy księżom paulinom częstochowskim, na koszta utrzymania twierdzy na Jasnej-Górze. Starożytny i budową swoją odznaczający się kościół parafialny tutejszy, stojący w Starem Mieście pod wezwaniem św. Stanisława, jest dziełem XIV wieku, ale data erekcyi jego jest niewiadoma; stawiany jest z cegły bez tynku, kryty dachówką włoską; z boku przy północnej ścianie części kapłańskiej ma przymurowaną dosyć wysoką dzwonnicę. We wszystkich tych szczegółach starożytne piętno budowy dochował, chociaż wewnątrz jest bardzo ubogi; drugi kościołek św. Ducha, w Nowem Mieście, teraz zupełnie opuszczony, jest także dawną fundacyą. Na belce ma on podobno datę 1117 r., zostawał jakiś czas w ręku różnowierców, rzeźby jakie w nim jeszcze pozostały noszą na sobie cechę pierwszych lat XVI wieku. Z murów, któremi miasto przez Kazimierza Wielkiego było otoczone, żadnego już śladu nie zostało. Po zamku zachował się w nazwie ulicy zamkowej. B. jest też miejscem urodzenia Marcina Molskiego, znanego wierszopisarza z XVIII w. Gmina B. posiada s. gm. okr. II, urząd gminny i st. poczt. w os. Brzeźnicy. Par. B. dek. nowo-radomskiego 4118 dusz liczy.

2.) B.-stara, wś i folw., majorat, z przysiołkiem i młynem Borowiec, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica. R. 1827 B. liczyła 13 dm., 105 mk., obecnie ma 40 dm., 215 mk., rozległości 985 morg.

3.) B., wś, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, parafia Stolec, rozległości morg. 188 w posiadaniu włościan, ludności 125. B. należała niegdyś do dóbr Gronów.

4.) B., wś poduchowna, pow. kozienicki, gm. i par. t. n. Leży o 6 w. na połd. wsch. od Kozienic, przy drodze do Sieciechowa. Posiada kościół par. murowany, urząd gminny. W 1827 r. było tu 41 dm. i 279 mk., obecnie 53 dm., 376 mk. i 1113 morg. ziemi. Kościół paraf. drewniany istniał tu w 15 w.; należało do niego i miasto Sieciechów (Długosz, III, 263). Gm. B. ludn. 3539, przestrzeni 9915, w tem dwor. ziemi 2227 morg., s. gm. okr. I i st. p. w m. Kozienicach o 5 w. W skład gm. wchodzą: Brzeźnica, Drachlica, Janików, Kępa-Wilczyńska, Leśna rzeka, Mozolice, Ostrów, Psary, Ruda, Samwodze, Słowiki, Śmietanki, Stachów, Staszów i Tyszyńska-wólka. Par. B. dek kozienickiego 3009 dusz liczy.

5.) B., wś, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów. W 1827 r. było tu 21 m., 147 mk.

6.) B. bychawska, wś, pow. lubartowski, gmina Tarło, parafia Ostrów; od rz. Wieprza odl. w. 6, od Lubartowa w 12, od B. Książęcej w. 4. Rozległość ogólna morgów 1554. Graniczy z wsiami: Jamy, Babianka, Zabiele, Tarło, Niedźwiada, Berejów, Kaznów i Brzeźnica książęca. Ma 21 dm. A. T.

7.) B. książęca, wś, pow. lubartowski, gm. Mierzwin, par. Grudzyny. Własność Banku Polskiego. [ 412 ]Leży na południo-zachód od Ostrowa. Posiada kaplicę murowaną. W 1827 r. B. liczyła 29 dm., 281 mk., obecnie ma 38 dm. i 514 morg ziemi włośc. Dobra B., do których należy folw. Zabiele i Niwa Zagrodzka mają 2014 morg obszaru, wtem 875 m. ziemi ornej, 229 m. łąk, 815 morg. lasu, 93 m. bagien.

8.) B., dawna nazwa Jędrzejowa. Br. Ch.

Brzeźnica, wś w gub. grodzieńskiej w b. ziemi bielskiej.

Brzeźnica, 1. ) (z Wolą Brzeźnicką), wś, pow. ropczycki, 1957 morg. rozl., wtem 1047 roli ornej, 116 dm., 661 mk.; parafia dek. ropczyckiego w miejscu (1863 wiernych). Dawniejszy kościół paraf. według autentycznych dokumentów był poświęcony przez św. Stanisława, bisk. krakowskiego. Teraźniejszy drewniany kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, wybudowany został około r. 1600 przez Stanisława z Bobrku Ligęzę. Szkoła ludowa filialna, położenie pagórkowate, w glebie żytniej. Obszar dworski należy do państwa dębickiego hr. Raczyńskich.

2.) B., wś, pow. bocheński, 1619 morg. rozl., w tem 585 m. lasu, 150 dm., 864 mk.; parafia dek. bocheńskiego: 1827 wiernych. Od 1539 do 1772 filia parafii St. Wiśnicz. Dawniejszy drewniany kościół paraf. według tradycyi miał być poświęcony przez św. Stanisława, bisk. krakowskiego; to pewna, że istniał juz w r. 1238. Teraźniejszy kościół wymurowany w r. 1632, poświęcony został w r. 1635 pod wezwaniem św. Stanisława. Szkoła ludowa 3-klasowa, położenie pagórkowate; obszar dworski jest własnością klasztoru pp. benedyktynek ze Staniątek.

3.) B. radwańska (z Brzezinką i Pasieką), wś, pow. wadowicki, 1092 morg. rozl.; w tem 949 m. roli ornej, 94 dm., 619 mk., parafia w Marcyporębie, szkoła ludowa jednoklasowa, położenie pagórkowate w glebie żytniej.

4.) B. malowana, wś, pow. wadowicki, ma st. pocztową i parafią rz. katolicką.

5.) B., zwana „przy Bolesławiu“, wś, pow. dąbrowski, par. rz. kat. i st. p. Bolesław, o 7 kil. od Bolesławia.

Brzeźnica, 1.) niem. Briesnitz, wś, pow. człuchowski, par. Ekfir, st. p. Baldenburg, gm. i urz. st. cyw. Grabowo. Ma szkołę, 27 dm., 208 mk., 3 kat., 2931 m. rozl.

2.) B., Briesenitz, wś ze szkołą, gm. i urz. stanu cyw.; st. poczt. Jastrow; 11571 m. rozl., 114 dm., 899 mk., 96 kat., w r. 1600 założony był tu kat. kośc. paraf., od r. 1738 filia Sypniewa, dziś w dyecezyi poznańskiej.

Brzeźnica, 1.) niem. Briesnitz, wś, pow. żegański, z parafią katol. i szkolą rolniczą.

2.) B., niem. Brzesnitz, wś, pow. prądnicki, niedaleko m. Białego, w par. Łącznik.

3.) B., folw., pow. toszecko-gliwicki, do dóbr Brynek należący.