Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Astrachań

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 50 ]Astrachań; miasto gubernialne, w Ces. Ros., pod. 46°21' sz. g. i 65°42' dł. g., nad Wołgą, o 11 mil odjej ujść, w miejscu jej rozdziału na wiele odnóg, o 2017 w. od Petersburga. Dawniejsze miasto leżało wyżej nad Wołgą, o 9 czy 10 mil od teraźniejszego, tam gdzie jeszcze przed [ 51 ]przybyciem Waragów do Rośsyi miało stać miasto chazarskie Atel czyli Bałangiar; w XIII wieku należało do Alanówi nazywało się Sumerkent, a w rossyjskich kronikach znane pod nazwiskiem Astorakani (Aszy-Darchan, Hadzy-Terkan), i zostawało pod panowaniem Złotej hordy. Od czasu jej upadku było stolicą oddzielnych chanów, tegoż szczepu co i książęta nogajscy. W 1554 roku ksiązę Jerzy Iwanowicz Proński, Szemiaka i Ignacy Weszniaków wynieśli ną tron wygnańca Derbysza, a gdy ten powstal przeciw Rossyi, A. został podbity (1557). Zaraz potem przeniesiono dawne miasto na teraźniejsze jego miejsce; z ogromnego chańskiego zamku, zbudowano w nowem mieście twierdzę Kreml a za Michała Teodorowicza powiększono ja zbudowaniem twierdzy Białego grodu. A. leży na wzgórzach zwanych: Zajęczy, Iliński, Kisielew, Parobiczew, Kozaczy, Głodny i inne, które ciągną się dalej za miastem w kierunku od wschodu na zachód; w około nich rozciągają się błota, jeziora lub doliny. Środek miasta leży na wzgórzu Zajęczem, opasany zębatym murem, na trzy sążnie wysokim, i zamyka w sobie Kreml i twierdzę. W A. zasługują na uwagę: admiralicya i port, założone przez Piotra I w 1722 roku; warsztaty okrętowe przeniesione tu w 1826 roku z Kazania, bank, instytut żeński, szkoła morska; kanał Warwacych (z Łutuma do Wołgi), który osusza niższą część miasta. Ludności ma 57704, składającej się z różnoplemiennych mieszkańców Europy i Azyi, różniących się między sobą językiem, zwyczajami, obyczajami, ubiorem i religią. Par. katol. w A. liczy dusz 500; kośc. kat. pod wezw. Wniebowzięcia N. M. P., 1761 kosztem parafian wzniesiony. Największą część ludności składają Rossyanie. Tatarów, Kałmyków i Kirgizów w A. do 10,000; zajmują się oni szczególniej hodowlą bydła, a Tatarzy prócz tego prowadzą handel i trudnią się furmanką, dostawiając jedwab', bawełnę i inne azyatyckie towary na jarmark niżegorodzki, oraz wyrabiają u siebie jedwabne i półjedwabne materye, safian żółty i czerwony, skórę jaszczurową, mydło i t. p. Persy, w liczbie około 400, zajmują się wszyscy handlem; korespondenci ich przysyłają im z Enzeli i Astrabadu perskie i inne towary. Około 4,000 Ormian trudni się również handlem; goszczą też kupcy z Buchary i Chiwy; Indyan od 250 do 300, w ogólności są bardzo bogaci i zajmują się szczególniej obrotami pieniężnemi. Ale najgłówniejszem zatrudnieniem astrachańczyków jest rybołóstwo na Wołdze i morzu kaspijskiem, dokąd wyprawia się corocznie przeszło 7,000 ludzi. Powiat A. zajmuje przestrzeń 100 mil kw.; ludności, bez m. pow. ma 41,680. Powierzchnia jego nieco pagórkowata: grunt piaszczysty i piaszczysto-gliniasty. Astrachańska gubernia przerznięta Wołgą; graniczy na południe i wschód z morzem Kaspijskiem. Na ziemi tej mieszkali, wedle Herodota, na 445 lat przed J. Chr. Scytowie i Sauromaci. Morze Kaspijskie zwano wtedy Hirkańskiem. W III wieku po nar. J. Chr. w tych miejscach żyli Chazarowie, którzy nadali swe imię morzu. Po Chazarach brzegi morza Kaspijskiego zajmowali Węgry, Hunny-Ogory, Obry i Madiarowie. Po Madiarach strony te opanowali Chwalisy, później Bulgarowie, którzy posunęli swe posiadłości do brzegów zachodnich morza Czarnego. Temudżyn i następca jego Oktaj zburzyli państwo bulgarskie i odtąd na brzegach Wołgi osiedli Mongołowie pod nazwaniem Tatarów. Od czasu chanów Oktaja i Batego, Tatarzy posiadali ziemie teraźniejszej gubernii astrachańskiej do panowania Iwana Groźnego (1554). Pobudowali oni miasta: Saraj, Kazań i Aszy-Darchan, teraźniejszy A. Bazyli Iwanowicz Szujski nadał 1608 r. Astrachanowi osobnego arcybiskupa. Piotr I zrobił go miastem gubernialnem. Katarzyna II, przy zaprowadzeniu w 1785 roku namiestnictwa kaukazkiego, przyłączyła do niego jako obwód, gubernią astrachańską. W 1796 roku cesarz Paweł I, wróciwszy Astrachanowi poprzednią nazwę miasta gubernialnego, przeniósł tam i zarząd byłego namiestnictwa kaukazkiego. Nakoniec Cesarz Aleksander I, w roku 1801, podzielił gubernią astrachańską na dwie osobne części, z których utworzył teraźniejsze gubernie: kazańską i astrahańską. Gubernia astrachańska ma powierzchni z jeziorami i deltą Wołgi 197247 w. kw.. z których stali mieszkańcy zajmują tylko 303 mil kw., reszta zaś należy do plemion koczujących; dzieli się na cztery powiaty: astrachański, krasnojarski, czernojarski i enotajewski. Składa się po większej części z obszernych stepów bezleśnych i piaszczystych, na których rozsiane są solne jeziora i błota. Na zachodniej tylko granicy ciągnie się pasmo wzgórz. W wschodniej części gubernii astrachańskiej i na południe stopniowo one zlewają się z niziną, nadmorską. W obszernych stepach tej gubernii napotykają się obfite i pożywne pastwiska, na których koczujący mieszkańcy utrzymują liczne stada. Jedynemi wodami w stepach, z których może korzystać koczująca ludność z swemi ogromnemi stadami, są tak zwane chaki (solne błota). Lasy znajdują się tylko na granicy gubernii saratowskiej. Klimat gorący, od połowy maja zaczynają, się upały i w lipcu dochodzą do 30° Reaumura; w styczniu temperatura zniźa się niekiedy do 22°. Mieszkańców stałych w gubernii astrachańskiej jest 87,400, i koczujących 116,800; w ogóle mieszkańców liczy się około 320,000. (Enc. 0rg. Siemienow i i.)