Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Felsztyn
| ←Felstow | Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom II Felsztyn |
Felsztyńska→ |
[ 381 ]Felsztyn albo Fulsztyn, miasteczko w pow. proskurowskim u źródeł Smotrycza, o wiorst 25 odległe od miasta powiatowego i stacyi kolei żelaznej odesko-wołoczyskiej Proskurów, o wiorst 15 od stacyi tejże drogi Czarnyostrów, 18 od Jarmoliniec. Mieszkańców 2994, w tej liczbie żydów 2220, szlachty 16, reszta włościan przeważnie katolików. Domów mieszkalnych 310, z nich włościańskich 125, żydowskich 185, po większej części drewnianych; po środku murowany piętrowy ratusz. Kościół murowany parafialny, pięknej arhitektury. Par. liczy 6240 wiernych. Cerkiew pod wezwaniem N. P. Maryi z 946 parafianami, posiada 53 dz. ziemi. Jest tu zarząd gminny i policyjny (stan); poczta i sąd pokoju w Jarmolińcach. Felsztyn posiada ziemi w ogóle 1663 dz., z tego: do włościan należy 680 dz., obywatelskiej 973 dz.; ziemia urodzajna, czarnoziem, miejscami są pakłady torfu, lecz lasu i kamienia niema zupełnie. Na Smotryczy są tu dwa małe młyny. Oprócz niedzielnych targów co 2 tygodnie, są 3 doroczne jarmarki: 21 stycznia (starego stylu) na Ś-tą Agnieszkę, na Rachmana we 3 tygodnie po Wielkiej-nocy, i na Zielone święta; jarmarki te bywają bardzo ożywione; blizkość granicy sciąga kupców z Galicyi i z sąsiednich okolic, dla zakupienia zboża, koni, które tu sprowadzają nawet z odległych gubernij rossyjskich, wołów z Bessarabii i Ukrainy. Według wykazów rządowych, ogólny obrót na tych jarmarkach jest z górą 100000 rs. Felsztyn ma aptekę, doktora, do 40 sklepów, 175 różnych rzemieślników i cegelnię. Felsztyn założył Mikołaj Herburt, podkomorzy halickl, jak to świadczy przywilej Stefana Batorego, dany w Lublinie 23 sierpnia 1584 r., pozwalający temuż Mikołajowi Herburtowi, w dziedzicznej wsi swej Dobroszczanach (bezwątpienia dzisiejsza Dobrogoszcz, o wiorst 3 odległa), nad błotami z których się sądzy Smotrycz, wystawić zamek drewniany, zbudować miasto, nazwać je od roddzinnej swej majętności Fulsztynem. (Baliński Staroż. Polska). Tenże sam król obdarzył mieszkańców prawem magdeburskiem, jarmarkami: na 3 króle, na S-tą Trójcę, targami co poniedziałki, i uwolnił ich od podatków i ciężarów. Około 1594 r. pobudowany został kościół drewniany pod wezwaniem ś. Wojciecha i uposażony odpowiednim funduszem. Felsztyn kilkakrotnie był przez Tatarów niszczony a w 1615 roku chan rozłożył się tu taborem, i stąd niszczył kraj w różnych kierunkach. Po Herburtach część ich fortuny (Kupin, Krzemienna, Łysowody) z Zuzanną z Fulsztyna przeszła do [ 382 ]Stadnickich, Felsztyn zaś z okolicznemi wsiami dostał się żonie Jana Herburta, urodzonej Kalinowskiej, i odtąd jakiś czas w ich rodzie pozostawał. Z mocy traktatu żurawińskiego (Mater. do dziejów Polski 1847 str. 163) w 1680 r. Felsztyn dostał się Turcyi; granica przechodziła polami jego a kopce graniczne dotąd się zachowały, według wskazań Lelewela. W tym jednak czasie uległ takiemu zniszczeniu, że kiedy Jan Strzemęski h. Lubicz, rotmistrz choręgwi pancernej, natenczas dziedzic Fulsztyna, odbudowawszy kościół, jak się wyraża w swej erekcyi, nie mogąc odszukać pierwotnej Herburtowskiej fundacyi, obdarza kościół i proboszcza gruntem w miasteczku i naznacza dziesięcinę z sąsiedniej wioski Moskalówki. W 1729 r. Fulsztyn wraz z 12 okolicznemi wsiami, 17 lutego, w grodzie trębowelskim, tenże Strzemęski odprzedał Berhardowi Leszczyc Grabiance. Rodzina Grabianków szczególnie opiekowała się Fulsztynem; buduje zamek obronny w sąsiedniej wsi Rajkowcach, w którym, według miejscowej tradycyj, miała się zwycięzko bronić Maryanna z Kalinowskich Grabianczyna (żona Józefa Grabianki) od napadów hajdamaków. Taż Grabianczyna w 1753 r. w obrębie zamczyska felsztyńskiego wzniosła budowle z kamienia i ciosu dzisiejszego kościoła i wzbogaciła go rozmaitymi funduszami, założyła szpital na 12 łóżek, parafialną szkołę i t. p. Mąż jej Józef Grabianka, podczaszy latyczowski, nadał różne przywileje mieszkańcom Fulsztyna; jeden z nich na pergaminie z pieczęcią zachował cech szewcki i po tylu latach i zmianach pobiera dotąd po 3 grosze od przybyszów za każdą parę butów, sprzedanych podczas targów i jarmarków. Syn ich Tadeusz Grabianka, starosta liwski, twórca sekty awiniońskiej, głośny w swym czasie mistyk, zrujnowawszy swą fortunę, sprzedał połowę Felsztyna z Rajkowcami Onufremu Morskiemu, kasztelanowi kamienieckiemu w 1781 r., w krótce jednak po rozbiorze krajn, ten odprzedał go nazad Teresie ze Stadnickich Grabianczynie, starościnie liwskiej. Morski i starościna Liwska ostatecznie kościół wykończyli i upiększyli a w 1791 r. 26 lipca pod wezwaniem Boskiej Opatrzności poświęcił go biskup kamieniecki Krasiński. Odtąd Felsztyn zostaje ciągle w rodzinie Grabianków. Martyna Grabianczanka wniosła go w dom Czarneckich; obecnie należy do Martyny z Mysłowskich Zieleniewskiej. Z zamku dawnego Herburtów pozostały do dziś wały ziemne obok kościoła. M. Z.
Felsztyn al. Fulsztyn (w dawnych dokumentach brzmi ta nazwa rozmaicie: Folsteyn, Felstin, Fullensteyn, Phulstyn, Fulsthin) i Posada felsztyńska, mko., pow. staromiejski, 12 kil. na półn. od Starego miasta, pod 49°32' płn. szer. a 40°38' wsch. dłu. od Fer., w dolinie Strwiąża, 321 m. npm., przy drodze żel. naddniestrzańskiej. Połud. część obszaru spada ku dolinie Strwiąża, północna wznosi się cokolwiek, a najwyższy jej punkt, wzgórze Węgrzeliska, o 2 kil. na półn. od F., dochodzi 375 m. F. leży na samej granicy pow. staromiejskiego i samborskiego, a na zach. odeń rozłożyła się wzdłuż drogi kolejowej Posada felsztyńska. Dm. w F. 184, mk. 1103 (559 m. 544 k.), w Pos. fel. dm. 161, mk. 810 (399 m. 411 k.). Własność więk. obejmuje roli ornej 26; włas. mniejsza roli or. 158, łąk i ogr. 19, past. 14 mor. Kolej naddniestrzanska ma tutaj stacyą Felsztyn-Głęboka (ob.). Parafie gr. i rzym. katol. w miejscu. Jest tu szkoła etat. jednokl., założona w. r. 1818. Herburtowie, przybywszy z Moraw do Polski około r. 1380 (?), usadowili się w dolinie Strwiąża, osuszali bagna i założyli wieś, którą, pamiętni rodzinnego swego gniazda Felstein na Szląsku, nazwali Felsztynem. Później wieś została miastem i otrzymała od króla Kazimierza Jagielończyka w. r. 1488 przywilej na jarmark w Zielone Świątki i targ we wtorki. Przywilej z r. 1507, na jarmark w dzień św. Łucyi, zowie miejsce to Felschtyn, własność Jana Herborda, a Zygmunt August wymienia 1551 r. miasto Felsthin (inną razą Folsthin), należące do braci Stanisława, Walentego, Mikołaja i Jana Herburtów: „uwalniamy na zawsze od ceł, grobelnego, mostowego i targowego w całem państwie naszem na skarb królewski opłacanych.“ W r. 1553 wydał Zygmunt August rozporządzenie objaśniające, iż wolność od ceł nadana poprzednimi listami odnosi się także do wołów, krów i jałownika. (Ob. „Dodatek tygod. Gaz. lwow.“ 1854 Nr. 45 i 46). Następnie przeszedł F. do Daniłłowiczów, z których Mikołaj otrzymał 1641 r. przywilej na skład win węgierskich. W F. urodził się na początku w. 16 Jan Herburt z Felsztyna, kasztelan sanocki a oraz starosta przemyski, mościcki i medynicki, autor dzieł: „Statuta regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta“ i „Cronica sive historiae polonicae descriptio“, używany do licznych poselstw. Tutaj urodził się ku końcowi w. 15 Sobestyan Felsztyński, czyli Seb. z Fel., teoretyk i erudyt muzyczny z w. 16. W kościele parafialnym spoczywają zwłoki Walentego Herburta, biskupa przemyskiego, posła Zyg. Aug. na sobór trydencki, zmarłego 1572 r., i zwłoki brata jego, wspomnianego Jana Herburta. Pod wizerunkiem Jana, przedstawiającym go w czarnym birecie i czarnym akademickim płaszczu z wyłożonym białym kołnierzem umieszczone są polskie wiersze z w. 16 (podał je „Przyjaciel ludu“ roku 1841 Nr. 32, a także częściowo Baliński w Star. Pol. t. II. str. 643). Lu. Dz.
 
|
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]
This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home. Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.
|