Rozhlad a wuhlad
| nadpis | Rozhlad a wuhlad |
|---|---|
| awtor | Wilhelm Bogusławski, Michał Hórnik |
| lěto | |
| žórło | http://texty.citanka.cz/ |
| licenca | public domain |
| nota | stary prawopis |
Tak smy póznali, zo běchu Serbja něhdy wulki lud, skóncnje pak mały, ale zo tola jako wosebity narod čas swojeho narodneho znowarodźenja dočakachu. Na tej zemi, hdźež su Serbja wot starodawna autochtonojo, wobsydluja hišće rjany kruch kraja. Tu dźerža so jako druhe mjeńše ludy w swojich stronach na přikład Rhaetoromanojo abo Ladinojo, Islandźenjo a Friaulojo, abo podobnje jako kolonistojo z wjetšich ludow, wot wótčiny zdaleni, na př. Němcy w Sedmihródskej a druhdźe, Armenojo, Grekojo a druzy.
Prawo swojeho byća maju jako druzy po božej woli, dostojnosći žiwjenja přihotuja sebi sami z darami wot Boha datymi, a ze swojej prócu a wutrajnosću. Cyrkew a stat z jich byća žadneje škody nimatej; Serbja su swěrni wuznawarjo swojeje wěry a loyalni poddani, štož je woboja wyšnosć wjele króć připóznała.
Wjele stow lět hižo wěšća Serbam poněmcenje a w nowišim času su tajcy falšni profeći časćiši. Jedni praja: Serbja zhubja swoju narodnosć, dokelž Němcow po procentach bóle přibywa dyžli Serbow, ale woni njepřirunuja němske wsy ze serbskimi wsami, ale městske wobydleŕstwo z wjesnym a wuča njekřesćansku wučbu, zo dyrbi wšudźe wjetši lud mjeńšemu ze zaničenjom hrozyć. Druzy rjeknu: nuzowana šula poněmči Serbow; ale tajke šule mamy hiža wot l. 1835. Zaso druzy powědaju: Železnicy dopomhaju poněmčenju; ale tajke přerězuja naš kraj tež hižo wot l. 1846. Hišće druhim je powšitkowna wojeŕska winowatosć jako wěste znamjo poněmčenja; ale w Pruskej dokonjeju ju Serbja hižo wot l. 1813 a w Sakskej tež wot 1849. Někotremu zda so zakoń wo swobodnym přesydlenju přihódny srědk za poněmčenje, a něhdźežkuli poserbšća so dźěći přićahnywšeho Němca. Najwjetši triumf měnja swjećić, štóž praji: Serbšćina zańdźe, dokelž njeje khmana, zo by nowišu zdźěłanosć rozšěrjała. Rozom a pedagogika pak wučitej, zo so ludej intelektualna a moralna zdźěłanosć po najbl žšim puću wudźěluje z jeho wótcowskej rěču. A tež wyšša zdźěłanosć hodźa so, jako z kóždej druhej, ze serbskej rěču rozšěrjeć. Hdyž so wučeni poprócuja, móža serbsku rěč znajmjeńša ze wšěmi wurazami wuhotować, kotrež su na srjedźnych šulach trěbne. Tak hodźi so wjele za zdźěłanosć skutkować, byrnje najwyšša zdźěłanosć so potom z pomocu němskeje abo druheje słowjanskeje dokonjała. Němsku rěč nawuknu Serbja w šulach a serbska rěc je jim kluč k druhim słowjanskim, wosebje k pólskej a čěskej. Za přirunanje z druhimi je tež serbska khmana!
Často so wo zdźěłanosći jednotliwych Serbow wopak rozsudźuje, hdyž so na př. němscy měšćenjo z wjesnymi Serbami přirunaju! Serbja su w swojim powołanju runje tak zdźěłani jako druhe ludy w samsnym. Tohodla praji z prawom cuzy wučenc - profesor A. N. Pypin - wo serbskich spisowarjach, zo ze serbskej rěču wědomosć a moralnosć do łuda přinjesu, a zo z małymi srědkami dźěło wukonjeju, kotrež wšitku česć zasłuža.
Něhdźežkuli so z mocu dźěła na poněmčenje, kotrež pak njeprawda wostanje před sprawnym Bohom a rozomnymi ludźimi. W šulach nałožowane namócne němčenje je wobškodźenje duchowneho žiwjenja, system wohłupjenja a wodźiwjenja, jako je wjelekróć dopokazane. W žiwjenju wotrostłych je němčenje často na njerozumnej hordosći załožene a zadźěwa prawej kulturje. Sprawny Němc a přećel serbskeho ludu, dr. Sauerwein, tohodla z pohladom na němcowarjow přezcylnje praji: "Nětčiši splah, kotrehož čłowjeski rozom a strowe čuće so skazytej, njemóže swojim dźěćom zawostajić, štož je sam zhubił!" Wo dalšim žiwjenju Serbow pak rěči takhle: "Jeno telko prajmy, zo tajki lud, tak strowy na ćěle a duchu, - lud z tajkimi młodymi hišće přeco nowymi narodnymi pěsnjemi - lud z tajkej žiwej a w cyłym swojirn žiwjenju so wopokazacej poeziju, - lud, kiž tajke originalne pěsnistwo jako na př. Zejlerjowe a Kósykowe wupłodźuje, - lud, kiž ma hišće tak strowe narodne a nabožne žiwjenje, kajkež je serbske - zo tajki lud njewuhladuje, jako by bórzy wumřěć chcył abo dyrbjał. Při tym pokazuje na křesćansku zasadu: Štož chceće, zo bychu wam činili atd., jako tež na historisku Nemesis.
Dalše rozwiće našeje narodnosće stanje so, da-li Bóh, jako dotal na zakońskim puću. Hdyž so Serbja jako tajcy čuja a na swoju dostojnosć dźerža, směmy ze zhromadnej prócu mjez Hornimi a Delnimi Serbami lěpše časy wočakować. Njech je kóždy w swojim powołanju dźěławy a swěrny Serb a štóž móže, njech so stara, zo bychu Serbja duchownych, wučerjow a druhich wučenych měli! Hdyž Serbja swoju narodnu česć sebi waža, nawuknje tež přichodnje jako dotal tón abo wony Němc abo Słowjan z druhich krajow z lubosće k nim serbsku rěč, zo by Serbam wužitniši był w swojim powołanju. Kotřiž móža, njech pilnje dale pisaju.do časopisow abo knihow, kotrychž wjele hišće trjebamy a zaso druzy njech so staraju za rozšěrjenje serbskich knihow! Dotalne serbske towaŕstwa dyrbja z pomocu swěrnych a woporniwych sobustawow swoju winowatosć činić a někotre trěbne nowe dyrbja so hišće załožić. Najmócnišo pak dyrbitej skutkować literarne towaŕstwo "Maćica Serbska" w Budyšinje z maćičnym domom jako widźomnym centrom Serbowstwa a "Towaŕstwo Pomocy" za studowacych. Wobě towaŕstwje stej wot wyšnosće připóznatej a zo je so jimaj z časami podpjera z cuzby dóstała, njeje nico njezakońske; runje jako se přećeljo našeju towaŕstwow za Serbow sobu staraju, tak staraju so Němcy ze "Schulvereinom" za Němcow we wukraju.
To je naš rozhlad a wuhlad! Sprawni a rozswětleni ludźo w Europje dźŕwaju so, kak je małemu serbskemu ludej móžno było, w datych wobstojenjach dotal swoju narodnosć wobkhować; njech tež widźa, zo z wótčinskej myslu a narodnej dostojnosću dale wobstojimy jako dobri a zdźěłani Serbja, hódni spominanja w historiji!